Әлеуметтік ғылымдар
жүктеу/скачать 40.19 Kb.
|
|
Батыста кең қалыптасқан жəне жарияланған постпозитивизм бағытының бір нұсқауы - Стивен Тулминнің тұжырымдамасы. «Рационалдылық жəне ғылыми жаңалық» пен «Адам түсінігі» атты шығармаларында ол ғылым мен білімнің дамуын қоршаған ортаны терең түсіну деп, Поппер сияқты ақиқат пікірлерді ұсынуда көрмейді (Поппердің «толық білім ақиқат пікірлер арқылы» деген тұжырымды Тулмин «адекватті ұғымдар арқылы терең түсіну» дегенді ұсынады). Тулмин өзінің рационалдылық туралы түсінігін абсолютистердің түсінігіне қарсы қояды, олар жүйені тек авторитетке лайық болса, уақыттан тыс, универсалды стандарттарға, мысалы, Платон идеяларына немесе Евклид геометрияның стандарттарына деп; сонымен қатар релятивистердің бір нақты тарихи уақытқа лайық, яғни əмбебап баға беруге болмайды деген пікіріне де қарсы шығады. Тулмин үшін, «рационалдылық - ол адам іс-əрекетінің талпынысының атрибуты, сонымен қатар анықтамаларды, пікірлерді жəне формалды жүйелерді сын мен өзгерістен өткізетін процедуралар». Басқаша айтқанда, рационалдылық - тарихи негізделген ғылыми зерттеу нормативтерге, нақты түрде, бағалау нормативтерге жəне теорияларды таңдауға сəйкестік. Осыдан, рационалдылықтың бəріне ортақ стандарттары жоқ жəне мүмкін емес, олар «табиғи реттіліктің идеалдары» мен бірге өзгереді. Тулминнің рационалдылық туралы жаңа түсінігі басқа сұрақтарға да өзгеріс əкелді. Біріншіден, ғылыми революция туралы мəселе бойынша. Рационалдылық пен логикалықтың теңдігі, Тулминнің пікірінше, униформистік пен революциялық түсінулердің шектігін білдіреді. Униформистік, немесе кумулятивтік моделі танымды логикалық байланыс жүйе ретінде түсінірілетін универсалды абстрактілі идеалға тұрақты жəне тоқтаусыз жақындау. Революциялық немесе релятивистік түсінік рационалдылықтың нормаларының ауысуын білім жүйесінің толық өзгеруі. Расымен, ескі пəндік жүйелердің ұғымдары логикалық түрде байланысты болған соң, біреуінің құлдырауы жүйенің бəрін өзгертеді. Сөйтіп, «жүйелік культі» Кунды «парадигмалардың салыстырмастығына» əкелді жəне ғылыми революцияны Гештальттердің ауыстырылуы. Тулмин айтқандай «Біз əрқашанда ескеруіміз керек, парадигманың ауысуы ешқашанда толық болмайды; нақтылықта бəсеке парадигмалар өз толық мөлшерінде альтернативті көзқарастарға тең емес жəне ғылымның теориялық деңгейіндегі интеллектуалдық үзілісте терең методологиялық деңгейдегі құпия жатыр. Дискреттікте емес, кумулятивтікте емес нақты тарихқа адекватты емес, сол себептен ғылымды келіскен «пропозиционалдық жүйе» деген түсініктен бет бұрып, оны «тұжырымдық популяциямен» ауыстыру қажет». Популяцияның ішіндегі ұғымдар автономдылығымен үстемді: олар популяцияда əр түрлі уақытта, əр түрлі мақсатпен жəне ықтималды тəуелсіз деңгеймен шығуы мүмкін. Осы жерде Кун мен Тулминнің философиялық жүйелерінің арасында конфронтация сызығы өтеді. Тулмин айтады, интеллектуалдық өзгерістің революциялық түсінігінің орнына бізге эволюциялық түсінікті қалыптастыру қажет, олар тұжырымдық популяциялардан келе-келе ауыстырылады. Эволюциялық модель Дарвиннің теориясымен аналогия ретінде қалыптасады, ол ғылымның дамуын «жаңашылдық» пен «іріктеу» арқылы түсіндіреді. Тулмин ғылым эволюциясының келесі негізгі сипаттарын көрсетеді: Пəннің интеллектуалдық мазмұны бір жағынан өзгеріске бейімделген, ал екінші жағынан - бірізгілікті айқындайды. Интеллектуалдық пəнде əр-қашанда сынау идеялар мен əдістер пайда болады, тек бірнешесі пəндік білімнің жүйесінде нықты орын алады. Сөйтіп, интеллектуалдық новациялардың үздіксіз шығуы сынау іріктеу процеспен келіседі. Осы екі жақты процесс қосымша шарттар болғанда ғана анық концептуалды өзгеріске əкеледі. Келесілер қажетті: 1. интеллектуалдық жаңалықтарды ұстап отыратын адам сандары жеткілікті болу керек; 2. сол интеллектуалдық жаңалықтар өздерінің жағымды жəне кем жақтарын анықтау үшін тұрақты жəне ұзақ уақытта «бəсекелес форум» шеңберінде қалыптасу керек. Əр тарихи жəне мəдени жағдайлардың «интеллектуалдық экологиясы» бір-бірімен байланысты ұғымдардың істерімен анықталады. Əр мəселе жағдайында пəндік іріктеуде сол жердің интеллектуалдық ортасына лайық «бəсекелес» жаңалықтарды таңдайды. Осы «талаптар» сол мақсаттарды шешетін əр тұжырымдық нұсқауларды да жəне олармен бірге өмір сүретін тұрақталған анықтамаларды да. Сөйтіп, ғылымның дамуы туралы сұрақтар екі топ сұрақтарға бөлінеді: біріншіден, теориялық новацияларды жарататын факторларды анықтайды (биологияда мутанттық түрлердің пайда болу аналогиясы) жəне екінші, анау немесе басқа тұжырымдық нұсқауды қолдау немесе бекітуі (биологиялық іріктеу аналогиясы). Жаңа тұжырымдық өзгеріс қалыптасу үшін адамдардың қызығушылығы, ойлау өзгешелігі қажетті, оның бірнеше шарттары бар. «Іріктеу» сүзгіштен өткенде концептуалдық жаңалықтар пəндік дəстүрінде тұрақты орын алады. Сонда жаңалықтың тұрақталуының шешуші шарты - сол феноменді түсіндіру мен қабылданған «түсіндіру идеал» арасындағы сəйкестік Ғылым методологиясындағы плюрализм - Фейерабендтің методологиялық концепциясына тəрізді, оны ол теорияның пролиферация принципі арқылы негіздейді, яғни, ғалым үшін бірінші түрде ұсынылған жəне бəрімен қабылданған ғылыми теорияны жоққа шығару. Фейерабендте плюрализм туралы тезис теориялардың өлшемсіздігімен қосылғанда плюрализмді тудырады. Ғылым методологиясындағы анархизм - бұл ереже бойынша, əр ғалым ешқандай қайшылық пен сынға қарамай өз теориясын шығарып ұсынуы қажет. Фейерабендтің концепциясында анархизмге теорияның пролиферация принципін теориялардың өлшемсіздігі туралы тезиспен қосылуы əкеледі. Фейерабендтің пікірінше, ғалымның қызметі ешқандай рационалды нормаларға бағынбайды, сол себепте, ғылымның дамуы иррационалды, яғни, ғылым идеологияның бір түрі болып аңызбен діннен ешқандай айырмашылығы жоқ. Сөйтіп, қоғамды «ғылым диктатынан» босату қажет, ғылымды мемлекеттен айыру жəне ғылымға, аңызға, дінге қоғамдық өмірде бірдей құқықтар беру. Стивен Тулминнің концепциясына келесі ұғымдар қатысты: рационалдылық пен түсінудің стандарттары, түсіну матрицасы, концептуалды популяциялар 3.Фейерабенд ғылымының даму тарихында ғылымнан тыс және ғылым ішіндегі факторлар байланысы жөнінде. Ғылым феномені жəне де оның даму заңдылықтары осы уақытқа дейін қызықты мəселердің біріне жатады. Ғылымды теориялық жəне эмпириялық жақтарынан зерттеген. Əр ғылымда өзгеше ережелер мен қағидалар ұсынылғанмен бəріне ортақ заңдылықтар бар екендігі айқын. Тек ХХ ғ. аяғында ғылым дамуының философиялық тұжырымдамасы толық құрастырылды деп санауға болады; оған ықпал еткен Т. Кун, К. Поппер, И. Лакатос, Ст. Тулмин, П. Фейерабенд, М. Полани т.б. Өзекті болған соң ғылым философиясының сұрақтары осы уақытқа дейін əр түрлі мамандардың назарын өзіне тартады. Фейерабенд 70-шы ж. аяғында пайда болған ғылым философиясындағы «қайшы идеялар» мен салдарды ашық түрде айтып жариялады. Ғылым не деген сұраққа жауап бере отырып, ол ғылым қызметін меңгеретін өзгеше əдіске назар аударады. Ережемен жасалған процедура ғылыми болады, ал оны бұзатын ғылыми емес деп саналады. Бірақ сондай ережелер əрқашан анықталмайды. Сонда зерттеуші өзінің жұмысын интуитивті түрде атқарады. Жəне осы ережелер бір-бірімен салыстырылмайды. Бірақ, сол фактілер бар, олда рационалды деген жағдайға ешкім күмəнсіз. Осы қайшылыққа Фейерабенд өзінің назарын аударады, қазіргі ғылымның мəніне талдау жасайды. Алғашқы тарихтың өкілдері дүниені рационалдылық тұрғыдан зерттеудің шегі бар жəне толықсыз білім беретіні айқын білген. Сол нəтижелерге қарай қазіргі рационалды ғылымның нəтижесі қалып қойған. Философ ғылымның гипотетикалық-дедуктивтік моделіне жəне кумулятивизімге қарсы теориялық реализм идеясын ұсынады. Сипаттау табиғаттанудың жалпылау практикасында пайда болған кумулятивизм білімнің өсуін қарапайым түрде түсіндерген, яғни анық ережелерге жаңа ережелер мен пікірлер қосылады. Қайшылық пен жалған олар субъективтік процеске жатқызады, білімнің сапалық өзгерісі мүмкін емес, ескіні жəне қабылданған жаңа білімді жоққа келтіруге болмайды. Эмпириялық кумулятивизм білімнің өсуін оның эмпириялық мазмұнының көбеюі деп, ал рационалдылық кумулятивизм - ол барлық абстрактілі принциптер мен теориялық жалпылауға қосылып жатқан келесі элементтер өзгеше білім дамуын құрастырады. Фейерабендттің «теориялық реализм» идеясы білімнің өзекті өсуі теориялардың көбею (пролиферация) нəтижесінде пайда болады деп тұжырымдайды, олар салыстырылмайды (себебі, бір ортақ логикалық негізбен байланысты емес жəне əр түрлі ұғымдар мен əдістерді қолданады). Пролиферация (көбею) қағидасы қалыптасқан пікірлерге сай емес теорияларды шығаруға негіз жəне олар толық түрде дəлелденсе жəне жалпы қабылданса. Ғылымның бір немесе əртүрлі кезеңдеріне қатысты альтернативті тұжырымдамалар мен теориялар бір-бірімен салыстырмалы емес, бір-біріне айналмайды деген тезис пролиферация қағидаларының талаптарын қатайтады. Теориялық пен методологиялық плюрализм туралы позициялар ғылымның жəне тұлғаның дамуын білдіретін көп түрлі тең білім типтерінен бастама алады. Альтернативалардың күресу кезеңі - ең жемісті кезең. Альтернативтік тұжырымдамалардың негізі ғалымдардың əр түрлі көзқарасы мен методологиялық позицияларында жатыр. Теориялардың плюрализм идеясын ол дəстүрлердің плюрализмі деген идеяға дейін кеңейтеді. Осымен байланысты ғылым ғылыми элитаның идеологиясы болған соң өзінің орталық орнынан айырылып мифология, дін мен магияға тең болу қажет. Осындай анитисциентистік позиция сыншыл рационализмге қарсы жəне философияның өзгешелігін жаңа түрде қарастырады. Р. Карнап философия ғылыми маңызы жоқ десе, Б. Рассел - оны дін мен ғылымның арасындағы ешкімнің (иесіз) жері, К. Поппер үшін философиялық гипотеза əлі жетілмеген ғылыми теория болуы мүмкін; ал Дж. Уоткинс философияны эмпириядан алыс ғылымның бөлігімен біріктірді, П. Фейерабенд философия мен ғылымның, ғылым мен дін жəне аңыз арасындағы шекараны жоққа шығарады. Сонымен қатар, ол білімнің объективтілігі мен ақиқаттылығынан бет бұрады, таным мен іс-əрекетте рационалдылық мөлшерінің ықтималдылығына назар аударады. Ғалымның дамуында ақиқат емес, оның индивидуалдық дамуы, таным емес анық нақтылық маңызды. Оның идеялары академиялық философияның өкілдерін таң қалдырды. Фейерабендтің тұжырымдамасын «анархиялық эпистемология» деп аталады, себебі, ол бəріне ортақ əмбебап əдіс жоқ, жəне ғалымдар көбінесе «бəріне рұқсат берілген» деген қағиданы жетекші қылып алады. Қатал əдіспен жүру жəне оның бүкіл ережелерін атқару ешқандай ғылыми зерттеу практикамен жəне танымның шығармашылық табиғатымен сəйкес болмайды. Сөйтіп, ғылым өмірдің басқа түрлері сияқты ешқандай авторитеті жоқ. Плюралдық методологияны қолдану дегеніміз не? Фейерабендтің пікірінше, ғалым идеяларды тəжірибемен емес бір-бірімен салыстыру керек, жəне күресте жеңілген тұжырымдамаларды тастамай, дамытуға тырысу қажет. Осылай істеп, ол Болмыс кітабындағы адам мен космос туралы тұжырымдаманы сақтайды жəне оларды эволюция теориясы мен жаңа тұжырымдамаларды жетілдіруге қолданады. Оның шығармасы «Методологиялық зорлыққа қарсы. Анархистік таным теориясы туралы очерк (1970)». Фейерабенд өзінің позициясын философиядағы материалистік бағытқа келтіруге тырысты. Ол В.И. Лениннің идеясына арқа сүйейді «жалпы тарих, революция тарихы ең жетілген партиялардың немесе алдағы таптардың авангардтарының санасына қарағанда мазмұндық тұрғыдан күрделі, көптүрлі, қызықты». Осыдан, Фейерабендтің таным процесіне де қатысты қағидалық реттеушіліксіздік шығады: ғылыми танымда реттеушіліксіздік ғылымның дамуындағы хаотикалық жəне заңсыздықты көрсетеді; білімнің кездейсоқтық ретсіз өсуіне ешқандай методология керек емес. «Методологиялық зорлыққа қарсы» шығарманың аясында келесі тезистер келтірілген: 1. Заң мен реттілікке арқа сүйейтін альтернативаларға қарай теориялық анархизм гуманды жəне прогрессивті. 2. Прогресске қарсы шықпайтын жалғыз принцип «бəрі мүмкін». 3. Нақты дəлелденген теорияларға қарсы гипотезаларды да қолдануға болады, контриндуктивті жолмен ғылымды дамытуға болады. 4. Сəйкестіктің шарты жетілген емес, ескі теорияны сақтай отырып, ақылсыз нəтижеге əкеліп, индивидтің еркін дамуына қауіп əкеледі. 5. Идея сонша абсурдтты болса да, ескірсе де, біздің танымымызды жаңғыртады. 6. Жəне соңғы, методологтың ең мықты тұжырымы: ғылым болса, ақыл əмбебапты болмайды, ал ақылсыздықты да жоюға мүмкін емес. Ғылымның осы қасиеті анархистік эпистемологияны қажет етеді. Бір жағынан, нақтылық өзі флуктуацияны жасап, бифуркацияға əкеледі. Екінші жағынан, ғылым өзі методологиялық сипаттауға қарамай иррационалды. Методологиялық сұраныстар жаңалықты ашуға кедергі жасайды. Ғылыми ізденістің бастамасы туралы мəселе Фейерабендтің көзқарасында өзгеше анықтамаға ие. Оның пікірінше, біз куə болдық, сонша ұжымдардың, идеялардың, практикалық қызметтердің көбісі мəселеден емес, мəнсіз белсенділіктен, мысалы, ойын сияқты проект, түбінде мəселенің ойда болмаған шешімін ұсынатын түрлерден бастама алады. Фейерабенд өзінің жаңа методологиялық парадигмасында ғалым немен шектелген деген мəселеге анық қарауды қажет етеді. Ғалым методологиялық шектерден басқа өзінің зерттеу құралдарымен, əріптестерінің түсінік деңгейімен, денелік, физиологиялық, əлеуметтік жəне рухани зорлықтардың материалдық негізімен шектеледі, жəне прагматикалық басымдылықпен. Кім бастама мəселесін қозғайды, сол теориялық концептермен бірге əлеуметтікмəдени жəне экзистенциалдық факторлардың жиынымен байланысты. Ойшылдың концепциясын құрастыру үшін екі негізгі пункттерге тоқтау қажет. Бірінші - шексіз пролиферация қағидасы немесе бəсекелес бір-біріне қарсы, альтернативті гипотезалардың көбеюі. Осыдан «anything goes» - бəріне болады (мүмкін) деген қағида. Екінші - «теориялық қайсарлық» немесе мықтылық, гносеологиялық ортаға басқа жаңа теорияларды енгізбеу. Осы қағиданың методологиясымен негізделіп сол теорияға сай емес фактілерге, контрмысалдар мен аномалияларға назар аудармауға да болады. «Бəріне болады (мүмкін) деген немесе басқа түрін «не істегің келеді, соны істе» деген қағидаларды қолдансақ, біз əр теорияға үйреніп, қабылдаймыз. Контрмысалдардың саны сонша көп болса да, бəрін жетілдіруге болады - конвенциализм (келісім) арқылы. Фейерабенд конвенционализмді - «контриндукция» деп санайды. Фейерабендтің «не істегің келеді, соны істе» деген қағиданы қолдансақ біздің аргументіміз диалектикалық болады, яғни, стандартқа емес, өзгерілетін рационалдылыққа, сүйенеді. Екіншіден, ғалымды ғылыми əдіс неден тұрады деген сұрақ қойса, жауап болмайды. Себебі, ғалымдар өздері білмейді не істеп жатқанын. Шекке жетілген Фейерабендтің антропологизм принципі өз уақытына сай - постмодерннің физикалық дүниеге қатысы жоқ виртуалдық постобъективтік нақтылыққа сай тұжырымдамалар мен бейнелердің көрінісі. Жаңа перцептуалдық жəне концептуалдық қатынастарды жасап түсіну қажет, ал олар түпкі құпияны ашады, оны біз сыңшыл пікірталаспен шығара алмаймыз. Фейерабендтің пікірінше, мəселенің элементтері жəй берілмейді. Мысалы, иррегулярлықтың «фактіні» қайшысыз шығаруға болмайды. Оны жəй көзі мен ойлауы дамыған адам аша алмайды. Күтудің нəтижесінде ғана ол ашылады, яғни, «үнемі емес» үнемі күтуімен ғана мүмкін. Сонымен, «үнемі емес» ереже болғанда ғана маңызды. Психологиядан тыс методологтар психологиялық күту деген феноменді интуитивтік түрде бақылайды. Сөйтіп, білімнің көпқырлығына назар аударып, ойшыл оны постнеклассиканың əлеуметтік-мəдени контекстіне енгізді. Фейерабендтің методологиясында гносеологиялық процедуралармен рацоналдылықтың плюралдық өзгеруі кездейсоқтық емес. Ол эпистемологиялық зерттеулерде таным ізденісінде ашықтық пен демократизацияға ұмтылыс тенденциясының көрсеткіші. жүктеу/скачать 40.19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|