Экологиялық зардапты қалпына келтіру

Қазақстан Республикасының Конституциясында экологиялық құқығы бұзылып, адамның денсаулығына немесе мүлкіне зиян келген жағдайда оны қайта қалпына келтіру құқығын қарастырған. Осындай құқық Экология кодексінде қарастырылған.

Адамның және азаматтың жеке және заңды тұлғалар арқылы экологиялық құқығының бұзылуының белгілі бір құқықтық салдары бар. Егер адамның және азаматтың денсаулығы мен мүлкіне зардабы тиген болса, ондай зардап белгіленген заң бойынша қалпына келтірілуі тиіс.

Зардапты қалпына келтіру тәртібі Қазақстан Республикасының Экология кодексімен реттеледі (86-90-баптар).

Алайда Азаматтық кодексте қоршаған ортаға жайсыз әсер етуші қатынастарды құқықтық жағынан реттеудің жалпы формалары қамтылмаған. Ол тек қоршаған ортаға жайсыз әсер ету нәтижесінде денсаулыққа немесе мүлікке зардабы тиген жекелеген оқиғаларды ғана ретке келтіреді. Экологиялық құқық бұзушылық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік құқық бұзушыға артылады, ол тиісінше жәбірленушіге заттай немесе моральдық зиян өтемін өтеуге тиіс.

Қолданыстағы Экологиялық кодексте «экологиялық зардап» ұғымына анықтама берілмеген. Осы ақтаңдақтың орнын толтыру мақсатында заң туралы еңбектерде біраз мәселелер айтылды. Мысалы, Қ.Таукеннің пікірінше, экологиялық зардап дегеніміз – бұл экологиялық қолайсыз жағдайда ластанған табиғи ресурстарды (су, ауа), химиялық заттар араласқан азық-түлік өнімдерін пайдаланған және зиянды физикалық әсері бар (шу, радиация, электромагниттік өріс) жерде тұрумен байланысты келеңсіз генетикалық әсері бар, денсаулықты бұзып, ауруға әкеп соқтыратын зардап.[]

Біздің көзқарасымызша анықтамасы нақтырақ және дұрысырақ болып табылады. Экологиялық зардап дегеніміз – құқықтық экологиялық талаптардың бұзылу салдарынан болған және сол себепті материалдық және материалдық емес игіліктердің, оның ішінде заңмен қорғалатын адам өмірі мен денсаулығына, жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың мүліктеріне де нұқсан келетін қоршаған орта жай-күйінің нашарлауы.

- Қоршаған табиғи ортаның қолайсыз әсерінен адам өмірі мен денсаулығына келетін зардап оның ағзасының өміршеңдік, биологиялық қызметтерінің толық немесе жартылай жойылуына әкеп соқтырады. Зардап түрі адам өмірі мен денсаулығына нұқсан келтіретін антропологиялық түріне жатады. Зардап салдары адамның денсаулығын жоғалтумен байланысты болады.

1998 жылғы 5 шілдедегі «экологиялық құқық бұзу жауапкершілігі туралы заңнаманың сотта қолданылу практикасы туралы» Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулысына сәйкес адам өміріне тигізетін зардабы оның денсаулығын, еңбекке деген қабілетін жоғалтумен, бір немесе бірнеше адамның ауыр, орташа немесе жеңіл жарақат алумен сипатталады.

Бұл жерде келеңсіз салдар көзі В.Т.Абрамов атап өткендей: «Бұл экологиялық құқық бұзылған жағдайда оның адам денсаулығына немесе мүлкіне тигізетін зардабымен түсіндіріледі». [ ]

Экологиялық құқық бұзылып, оның адам өміріне немесе мүлкіне тигізетін әсеріне деген конституциялық құқықты азаматтардың экологиялық құқығын жүзеге асырудың маңызды заңды кепілдігі ретінде қарастыруға болады.

Зардапты қалпына келтіру сот және соттан тыс тәртіп бойынша іске асырылады. Оның амалдары әртүрлі болуы мүмкін:

Ауырған жағдайда, оның ішінде қоршаған ортаның ластануына байланысты жұмыскерге уақытша жұмысқа жарамсыздығы жөнінде парағын беру;

Қоршаған қолайсыз ортаның адам денсаулығына әсер етуіне байланысты мүгедектікке шығару;

Қоршаған қолайсыз ортаның келеңсіз әсерінен жәбірленушіні әлеуметтік-экологиялық қорғау шараларына, жеңілдіктер мен өтемақыларға ұсыну;

Қоршаған ортаның ластануынан азаматтың денсаулығы мен мүлкіне тигізген зардап орнын қамсыздандыру;

Сот шешіміне бойынша азаматтың денсаулығы мен мүлкіне тиген зардапты қалпына келтіру;

Зардапты қалпына толтыру принциптері Қазақстан Республикасының Экология Кодексінің баптарында көрініс тапқан.

Олар: - тигізген зардапты толық көлемде қалпына келтіру

заңда немесе келісім шартта қаралғандай жәбірленушіге зардап шығынын өтемақы түрінде өтеу;

зардап шектіруші өзінің кінәсі жоқ екендігін дәлелдеген жағдайда зардап орнын толтырудан босату;

зардап шектіруші болмаған күнде де зардап орнын толтыру жағы қаралуы мүмкін;

егер заңда қаралған болса, құқықтық әрекеттер арқылы келтірілген зардап шығынының орынын толтыруға тура келеді;

келешекте зардаптың қауіп төндіру мүмкіндігі іс әрекетті тоқтату жөніндегі арыз шағым жазуға негіз болады, ондай қауіп төнген жағдайда сот жауап берушіні тек шығын орынын толтыруға ғана емес, кәсіпорын жұмысын тоқтатуға міндеттеуге құқылы.

Заңды тұлға немесе жеке тұлға және оның жұмысшысы еңбек ету барысында зиян шеккен болса, зардап шығынын көтереді;

Жұмыс кезінде айналасындағыларға қауіп төндіретіндей болса, заңды тұлғалар мен азаматтар шығын орнын толтыруға міндетті.

- Қоршаған ортаны ластауға, ядролық энергияны пайдалануға байланысты іс-әрекеттер, вирация, магниттік өріс әсері қауіптілігі жоғары белгілерге сәйкес келеді. Сондықтан болар қауіптілігі жоғары деп есептеліп, шығын өтемі талап етіледі. Қолда бар деректерге қарағанда, тұрғындардың 20-30 пайызының ауруы, қоршаған ортаның ластану әрекетімен тікелей байланысты. Бұл деректер экологиялық құқығы бұзылып, адам денсаулығына немесе мүлкіне зардабы тигені үшін оның конституциялық құқығын қорғау проблемасының өткір және өзекті екендігін көрсетеді.

Келтірілген шығын орынын толтыру қоршаған табиғи ортаның үнемі, үздіксіз әсер етуіне (яғни экологиялық жайсыз аймақта тұру), немесе бір рет не бірнеше рет қайталанған жағдайларға да (ластанған табиғи ресурстар: су, ауа, табиғи азық-түлік өнімдері, сондай – ақ физикалық зиянды әсерлер: шуыл, радиация электромагниттік өріс және т.б) байланысты болады.

Бірінші жағдайда келген шығын орынын толтыру талассыз жүргізіледі (экологиялық жағынан ластанған аймақта тұрудың өзі заңды фактіге негіз болып табылады.), мұнда экологиялық жәрдем ақы төленіп, нақты жеңілдіктер т.б. жасалады. Ал екінші жағдай сот тәртібі бойынша шешіледі.

Қоршаған ортаның ластану нәтижесінде азаматтың денсаулығына тиген зардапты қалпына келтіру үшін және де уақытша жұмысқа жарамсыздығы үшін төленетін өтемақы қалыпты болып есептеледі. Жәбірленушіге шеккен зардабын қалпына келтіру үшін бұл жағдайда медициналық мекеме көмегіне жүгінуге тура келеді, онда уақытша жұмысқа жарамсыздығы туралы қағаз алады немесе дәрігерлік еңбек сараптама комиссиясының қорытындысы бойынша медициналық және әлеуметтік қамсыздандыру, басқа да материалдық көмек есебінен жәрдемақы қамтамасыз етіледі.

Азаматтың денсаулығына тиген шығын орынын толтырудың тағы бір түрі - ол жәбірленушінің өзіне төлеген жәрдемақыға немесе зейнетақыға қанағаттанбауы. Мұндай жағдайда ол өзіне зардап келтіруші адамнан шеккен шығын орынын толық өтеуді талап етеді, мәселен, емделуге және талап денсаулығын қалпына келтіруге кеткен шығындар, ауруды күтуге кеткен шығындар, тұрғылықты жерін, мамандығын ауыстыруға байланысты кеткен шығындар, сондай-ақ моральдық шығындар. Жәбірленуші бұл жағдайда зардап орынын қалпына келтіруге деген өзінің құқығын қорғау үшін өз талаптарын негіздеуге мәжбүр бола отырып, денсаулығына келген зиянды, қоршаған табиғи ортаның ластануынан денсаулығына келген зиянды, сондай-ақ қоршаған ортаның ластануы мен ластандырушы өнеркәсіп, өндіріс орындары, ұйымдар мен азаматтардың арасындағы себептік байланысты дәлелдеп көрсете алуы тиіс.

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықты қорғаумен байланысты мәселелерді шешуде зардапты қалпына келтіру механизмі мен оның алдын алу маңызды болып табылады.

Біріншіден, зардап экологиялық болып табыла ма, жоқ па, соны анықтап алған жөн. Өндірістік немесе әлеуметтік зардап проблемалары біздің зерттеу пәніміз болып табылмайды. Сапасыз азық-түлік өнімдерінен болған зардапты қалпына келтіруді кешенді түрде жан-жақты шешкен дұрыс, себебі зиянды қасиеттерін қалыптастырған өндіріс технологиясының бұзылуы ма, әлде химияланған шикізат па - осы жағын нақтылап алған жөн.

Адамның өндіруге еңбегі жұмсалмаған табиғи өнімдер химиялық заттармен уланған болса, төмендегі ереже бойынша зардап орынын толтыру ұсынылады. Су құбырындағы сулардың құрамында минералды және басқа химиялық элементтердің шамадан тыс болуы экологияға жатады.

Экогендік зардап латенттік сипатқа ие. Экогендік зардапты қалпына келтіру материалдық және материалдық емес формаларда болады.

Қалпына келтірудің нақты тәртібі зардаптың құқыққа қарсы ма, әлде жоқ па - сол жағын анықтау заңдық біліктілікке байланысты. Құқыққа қарсы түрі құқық бұзушылық ретінде танылады. Экогенді зардаптың құқықта танылған түрі санитарлық-гигиеналық және өндірістік нормативтер мен стандарттардың сақталуымен анықталады.

Егер зардап құқықта танылған болса, оның орынын толтыру санитарлық-гигиеналық, сауықтыру, профилактикалық іс-шараларға жарым-жартылай өтемақы жасау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Белгілі Ресейлік ғалым М.И.Васильева табиғатты пайдаланудың ақылы жүйесіне мыналарды қосуды ұсынады: біріншіден, автокөлік иелеріне оның көлігінің техникалық сипатына қарай салық салу; екіншіден, тұрмыстық қоқыс заттарды жоюға байланысты шығынды қаржыландыруға бағытталған жарна; үшіншіден, технологиялық қажеттілікке жіберілетін төлемдер. [ ]

Зардапты қалпына келтіру мөлшері такса мен шығынды есептеу әдістемесіне сәйкес анықталады.

Мұнда сот азаматтың мүліктік жағдайларын ескере отырып, шығынды қалпына келтіру мөлшерін азайтуға құқылы (ҚР АЗЖІК).

Сот қаланың сол ауданына сәйкес зиянды заттардың ауада таралуы мен сауда орын алу деңгейі жөніндегі экологиялық мониторинг деректерімен және медициналық қорытындыда көрсеткендей, ауру басталған сәттен бастап қалдықтардың саны мен сапасы жөнінде таныс болуы тиіс. Тиісті құжаттарды соттың өзі талап етеді. Адамдар тобы жарақат алған жағдайда себебін анықтаудың қарапайым тәртібі де жүргізіледі: олардың әрқайсысына сараптама жүргізу міндетті емес, зардапты қалпына келтіру үшін медициналық куәландыру мен оларды тізімге енгізу жеткілікті.

Қажет болса, 2006жыл 7 шілдедегі «Азаматтардың денсаулығын сақтау туралы» Қазақстан Республикасы заңының негізіне сәйкес жеке тұлғаның жазбаша өтінішіне байланысты медициналық-әлеуметтік сараптама тағайындалады.

Осы категория бойынша соттық-экологиялық сараптама жүргізілуі мүмкін. Азаматтық істерді соттың қарауындағы мұндай сараптау жұмыстары дәлелді мүмкіндіктері әлі де толық бағаланбағандықтан, болашақтың еншісіне жатқызылуы мүмкін.

Зардапты қалпына келтіру сондай-ақ арыз-шағымсыз, қоршаған ортаны ластаушы кәсіпорындардың азаматттық-құқықтық қамсыздандырылуы бойынша солардың жарнасынан құрылған арнайы қор арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Мұндай қамсыздандыру экономикалық тұрғыдан алып қарағанда қамсыздандыру қорын құраудың бір формасы ретінде көрінеді, оның әлеуметтік мақсаты - жәбірленушінің мүддесін толық қамтамасыз ету.

- Заңдық тұрғыдан алып қарағанда, қамсыздандыру-қамсызданушы мен қамсыздандырушы арасындағы құқықтық қатынас.

Қазақстан Республикасының Экология кодексінде (23-бап) экологиялық қамсыздандыруды енгізудің құқықтық негіздері қарастырылған.

Экологиялық тәуекел етуді қамсыздандыру мен экологиялық апаттардан мүлікті қамсыздандырудың ара жігін анықтап алған жөн.

Шет елдерде қамсыздандырудың экологиялық түрлеріне бірінші экологиялық апаттардан жеке объектілерді емес, экологиялық тәуекел етуді қамсыздандыру жағын жатқызады. Біздің елімізде әлеуметтік қамсыздандырудың экологиялық түрлері қолданылмаған.

Жүргізілу тәсіліне қарай әлеуметтік қамсыздандырудың 2 формасын ажыратып көрсетеді: міндетті және ерікті. Біздің елімізде мемлекеттік қамсыздандыру заң жүзінде іске асырылады да, қамсызданушымен қамсыздандырушы арасындағы келісім-шартты талап етпейді.

Мемлекеттік міндетті әлеуметтік қамсыздандыру заңнамалық актілер негізінде жүзеге асырылады, онда қамсыздандыру объектілерінің тізбесі, қамсыздандыруды жүргізу шарттары мен тәртібі, қамсыздандыру жауапкершілігінің көлемі, қамсыздандыруды қамтамасыз ету деңгейі, тарифтік ставкаларды құру принциптері мен қамсыздандыру төлемін төлеу мерзімі анықталады. Қамсыздандыру органдары қамсыздандырудың міндетті түрлері бойынша жыл сайын қамсыздандыруға тиісті мүлікті тіркеуден өткізіп, қамсыздандыру төлемін алып отыруға міндетті. Қамсызданушы берілген төлемді заңда белгіленген мерзім ішінде төлеп отыруға тиіс.

Ерікті қамсыздандыру қамсыздандырушы ұйым мен қамсызданушы арасында болған ерікті келісім-шарт негізінде жүзеге асырылады. Қамсыздандырудың ерікті түрі таңдау негізінде болады, онда объектіні толық түгелімен қамту жағы бола бермейді.

Бұрын ерікті қамсыздандырудың әр түрі бойынша келісім-шарттар - кооперативтік және қоғамдық ұйымдардың, мемлекеттік кәсіпорындардың (бірлестіктердің), тұрғындардың мүлкін, жеке басты қамсыздандыру - Мемлекеттік қамсыздандыруда жасалып, Қаржы Министрлігіне бекітілетін. Қазіргі таңда Ресей территориясында мемлекеттік қамсыздандыру органдарында монополизм жайлаған уақытта ерікті қамсыздандыру түрлерінің ережелерін қамсыздандыру ұйымдары өз бетінше жасайды және лицензия негізінде жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының «Әлеуметтік қамсыздандыру туралы» Заңына сәйкес қамсыздандыру әрекетін жүргізуге берілетін лицензиялар мен қамсыздандыру әрекетін лицензиялаудың негізгі және ерекше шарттарын белгілеу Қазақстан Республикасының аумағында қамсыздандыру әрекетіне қадағалау жасайтын ұйымдардың қызметінің құзыретіне кіреді.

Қоршаған ортаның ластануына себепкер болатын зардап үшін қамсыздандырудың жауапкершілік шарттары мынадай:

келісім-шарт жасауда тәуекелге барудың қатаң есеп деңгейі міндетті түрде болуға тиіс;

қамсызданушымен келісім-шарт бойынша шығынның орынын толтыру өтемін төлеу;

ластану түріне және келтірілген зардапқа байланысты қамсыздандыру өтемін төлеу;

шығынның орынын толтыру мөлшерін шектеу;

Шетелдіктердің тәжірибесін ескере отырып, экологиялық қамсыздандыруды ендіруде бірінші кезекте ерікті немесе міндетті экологиялық тәуекелге баруды қамсыздандыру мәселесін қарастырған жөн.

Мемлекеттік міндетті қамсыздандыруды ендіру үшін нормативтік құжаттармен қамсыздандыратын жағдайлар тізбесін анықтап алу қажет; оның ішінде ластанған заттардың әсеріне жеке тұлғалардың ауруға шалдығуы, оларға өтемақының қамсыздандыру есебінен төленуі; медициналық куәландыру тәртібі және тұрғындарға өтемақы төлеу мөлшерін анықтау; мүліктің, топырақтың, жердің, орманның және т.б. бүлінуіне немесе құруына байланысты зардапты қалпына келтіру деңгейі, ластанған территорияны тазалауға кеткен шығын көлемі.

Бұл ұзақ уақытты қажет етеді. Қазіргі таңда мемлекеттік экологиялық қамсыздандыру қорының қандай қаржының есебінен құрылатыны беймәлім. Елдегі экономикалық құлдырау жағдайында мемлекеттік экологиялық қамсыздандыру қорының қалыптасуына Республикалық бюджеттен қаржының бөліне қоюы екі талай.

Сондықтан мемлекеттік міндетті экологиялық қамсыздандыруды енгізу үшін (еріктіден ерекшелігі) тиісті заңның қабылдануы қажет, онда қамсыздандыру ұйымы (бірнеше қамсыздандыру ұйымы) тек анықталып қана қоймай, мемлекеттік экологиялық қамсыздандыру қорының құрылу тәртібі мен қызметі де белгіленген болар еді.

Мұндай құралдың болуы жәбірленушіге қандай да бір субъективтік жағдайларға қарамастан, соған тиісті соманы түгел алуға кепілдік берер еді. Басқаша айтқанда, қамсыздандыру қоры шығынның орнын жабудың және қолданыстағы заңдық нормаларының орындалуына кепілдік берген болар еді.

Қазіргі кезде қалдық шығару мөлшерін қысқарту жұмыстары бойынша іс-шараларды қаржыландыру үшін қор құру мәселесі өткір қойылуда.

Қамсыздандыру қорын құру профилактикалық іс-шараларды жүргізу үшін кез келген экогендік зиян орнын толтыру қажеттілігімен байланысты.

Қазақстан Республикасының Конституциясының жалпы принциптеріне сәйкес жеке азаматқа немесе оның, сондай-ақ заңды тұлғаның мүлкіне келген зардапты толық қалпына келтіру міндеттеледі.

1993 жылы Қазақстанда жекешелендіру кезеңінде және шетелдік инвестициялар кәсіпорыны құрыла бастаған кезеңде бұл өзекті проблема болып табылды.

Қазақстан Республикасының экологиялық кодексіне сәйкес зардапты қалпына келтірудің қарастырып отырған екі амалын сот бір шешіммен жауап берушіден өндіре және оны зиянды әсерді азайтуға, кешені көгалдандыруға, санаторий тұрғызуға міндеттей алады. Бұл іс-шара материалдық емес зардапты ақшалай қалпына келтіруге қатысты баламалы түрде жүзеге асырылады.

М.И.Васильеваның пікірі бойынша, қоршаған қолайсыз орта жай-күйі есебінен төмендеген өмір сүру деңгейін әлеуметтік, тұрмыстық, мәдени сипаттағы жеңілдіктермен толтыруға болады:

- аймақтағы экологиялық жағдайға байланысты тұрғын үй төлемін дифференциялау;

- экологиялық аймақ деп жарияланған тұрақты қолайсыз жағдайдағы аймақ тұрғындарының айлық жалақысының өсуі, азық-түлік және медициналық көмектің жақсартылу жағы қолға алынуы тиіс;

- қауіпсіз өндіріс орындары салыну көзделген аудан тұрғын үй құрылысы, коммуникация жағынан ведомстволық құрылыс есебін қаржыланып, жабдықталуы тиіс. [ ]

Қазақстан заңнамасында экологиялық құқық бұзылған жағдайда адам денсаулығы мен мүлкіне келген зардап орнын толтырып қана қоймай, моральдық жарақат немесе моральдық зиян орнын толтыру жағы қарастырылған. Моральдық зиян деп азаматтың тиісті матераилдық емес игіліктеріне зардабы тигенде немесе оның жеке мүліктік емес немесе мүліктік құқығын бұзғанда уайым-қайғыға берілуін айтады (1994ж. 20 желтоқсандағы ҚР Жоғары Соты Пленумының қаулысы, п.2, №10).

ҚР МК 3-п, 1099-бабына сәйкес моральдық зиян өтемі мүліктік зардапты қалпына келтіруден тыс жүзеге асырылатынын білген жөн.

Моральдық зиян өтемін талап ету дегеніміз - субъективтік құқық иесіне жеке мүліктік емес және басқа да материалдық емес игіліктердің өзгеруіне байланысты туындайтын талап-тілектер.

Моральдық зиян көлемін анықтауда сот «зиян шеккен жеке тұлғаның индвивдуалдық ерекшеліктерін ескере отырып, уайым-қайғыға берілу деңгейін» (ҚР АІЖК, 151-бап) және қандай жағдайда, қандай амалдар арқылы болғанын дәлелдейтін фактілерді ескеру тиіс.

Сот айғақ ретінде дене жарақатын алғанын, ауырғанын, функционалдық, психологиялық бұзылыстардың болғанын, оның денсаулығына деген шағымын, сондай-ақ оған көрсетілген медициналық көмек сипатын дәлелдейтін медициналық құжаттарды талап етеді.

Қажет болған жағдайда жәбірленуші қосымша медициналық тексерілуге не соттық-седициналық сараптамаға жіберілуі мүмкін.

Біздің ойымызша, Федералдық Зың экологиялық зардапты қалпына келтіруде міндетті түрде төмендегілерді қарастырғаны жөн: «экологиялық зардап» ұйымы; экологиялық зардапты қалпына келтіру құқығы және оны жүзеге асыру механизмі; моральдық зиян орнын қалпына келтіру; азаматтың мүлкіне экологиялық зиян тигені үшін өтемақы тәртібін анықтау; осындай зардапты қалпына келтіруші жауапты органдар.

Қоршаған қолайлы ортаға деген конституциялық құқық азаматтардың жекелеген немесе ұжымдасқан түрінде қоғамдық бірлестіктер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Ұжымдық құқықты құру Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабында бекітілген: «Өз мүддесін қорғау үшін кәсіподақтар құру құқығын қамти отырып, бірлестік құруға әрбір жан құқылы. Қоғамдық бірлестіктердің еркін іс-әрекетіне кепілдік беріледі».

Бұрынғы Қазақстан Республикасының «Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» Заңының 2-бөлімінің 12-бабында да азаматтардың қоршаған табиғи ортаны қорғау жұмыстары бойынша қоғамдық бірлестіктер, қорлар және басқа да қоғамдық қалыптасулар құруына құқылы екендігі айтылған.

Азаматтардың бірлестікке деген құқығының жүзеге асырылуы азаматтардың екі түрлі мүмкіндігінің кепілі бола алады. Бір жағынан жалпы мақсаттарға жету үшін мүдде ортақтығы негізінде басқа адамдармен бірлестікке деген құқық, екінші жағынан басқа адамдармен бірігіп бірлестік құру жолында құқығы, бостандықтары мен заңды мүдделері бұзылған жағдайда, оны қорғау (қалыптастыру) ісі бойынша азаматтың құқығы. Бірлестікке деген құқық мазмұнының екінші аспектісі азамат құқығының негізгі кепілдігі болып табылады және оны жүзеге асыру механизміне кіргізіледі.

Азаматтарға ерікті түрде өзінің рухани немесе басқа материалдық емес қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоғамдық ұйымдар құру мүмкіндігі 1994 жылғы 21 қазандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 117-бабында қарастырылған және 1995 жылы 14 сәуірдегі «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңында, 1995 жылғы 7 маусымдағы «Қайырымдылық іс-әрекеттер және қайырымдылық ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңында егжей-тегжейлі нақтыланған.

Қоғамдық бірлестіктер дегеніміз - жоғарыда аталған заңнамаларға сәйкес ортақ мақсаттарға жету үшін мүдде ортақтығы негізінде біріккен, азаматтардың инициативасы бойынша құрылған ерікті, өзін-өзі басқаратын, коммерциялық емес құрылым.

«Қоғамдық бірлестік - заңға қайшы келмейтін, әдіс-тәсілдер арқылы ортақ мақсаттарға жету үшін құрылған және мүдде ортақтығы негізінде бірігіп, азаматтардың инициативасы бойынша құрылаған мемлекеттік емес, ерікті, өзін-өзі басқарушы, коммерциялық емес құрылымдағы бірлестікке деген конституциялық құқықты жүзеге асырудың маңызды формасы» делінген толығырақ анықтаманы А.А.Дарковтан кездестіреміз. [ ]

Сонымен азаматтарға бірінші рет қоғамдық бірлестіктерді заңды тұлғалар арқылы емес, оларсыз жеке тұлғалардың бірігуі арқылы құру құқығы берілді. Бұл жаңашылдық қоғамдық, оның ішінде экологиялық қозғалыстардың дамуында маңызды болып табылады, себебі азаматтар қиын әрі қымбат тұратын тіркелу және әрі қарай ұстап тұру үшін шығындалу процесінен құтылады, алайда нақты мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыруда әрекеттегі заңнамада белгіленген экологиялық талаптарды сақтауға, қоғамдық бақылау жасауға міндетті.

Кейіннен одақтас республикаларда да осыған ұқсас қоғамдар құрылды. 60-жылдардың соңына қарай әрбір одақтас республикада табиғатты қорғау қоғамы құрылды. Сондай-ақ қоршаған ортаны қорғаумен басқа проблемаларды шешу үшін алғаш құрылған қоғамдық бірлестіктер: кәсіподақтар, ғылыми-техникалық қоғамдар, аңшылар мен балықшылар бірлестігі айналысты. Әлемдік қоғамдастықтың дамуындағы заманауы кезеңнің ерекше бір айырмашылығы - ол қоршаған орта проблемаларын шешудегі мемлекеттік емес сектордың қатысуы. Осы процеске үлкен қоғамдастықты тартудың мәні сонда, экологиялық жағдайды жақсарту үшін өз ұсыныстарын бере отырып, нақты жобаларды жүзеге асыруға қатыса отырып, қоғамдастық табиғатты қорғауға өз үлестерін қосады. Шетел мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей, қоғамдастықты экологиялық шешімдер қабылдау процесіне тарту қоршаған қолайлы ортаға деген азаматтар үшін де, осы шешімді қабылдаушы жеке тұлғалар үшін де қажет болып табылады. Қоғамдастықтың пікірімен санасу мемлекеттік органдарға проблеманы кешенді түрде оқып-үйренуіне, қолайсыз экологиялық-жағдайдан шығудың барынша тиімді жолдарын табуға, қаржының экологиялық қауіпсіз жобаларға аударылмауына және осыған байланысты әлеуметтік-экологиялық конфликтердің туындамауына көмектескен болар еді. Қоршаған қолайлы ортаға деген құқық мемлекет тарапынан эволюциялық жолмен өтілуі қамтамасыз етілуі тиіс.

Азаматтардың экологиялық бірлестігі көрер көзге ғана істелетіндей формалды емес, табиғатты, әрі адам өмірі мен денсаулығын қорғау мақсаты қойылған нақты болуға тиіс.

Қоғамдық экологиялық құрылымдарды құру заңгерлер мен басқа да зерттеушілердің назарын өзіне аудармай қоймайды. Олардың іс-әрекеттері объективті факторлар арқылы танылады, олар: экономикалық мүддеден жоғары қою, қоршаған ортаның ластану масштабының ұлғая түсуі, табиғи ресурстардың сарқылуы, экологиялық жағдайдың апатты деңгейге келуі және т.б. Кейбір авторлардың пікірінше, экологиялық проблемаларды шешуде қоғамдастыққа ат салысудың ғылыми түріне өту керек. Ол позиция мынадай жағдаяттарға негізделеді:

адам құндылығын, оның денсаулығын қорғау қажеттігін, қоғамда экологиялық қауіпсіздік ахуалын құруды бірінші орынға қою;

қоғамдастық экологиялық және экономикалық приоритеттерді байланыстырушы нақты күш болып табылады;

экологиялық проблемаларды шешуге деген қоғамдық әсер ету формалары әртүрлі және құқықтық нормалар құрылымы кей жағдайда тиісінше саяси еріктердің барын талдауға мүмкіндік жасайды.

Бүгінгі таңда Қазақстан заңнамасы азаматтарға коммерциялық емес мақсатта жаппай бірлесу үшін кең мүмкіндіктер беріп отыр.

Қазақстанның басқа да қоғамдық ұйымдары сияқты қоғамдық экологиялық ұйымдар 1999 жылдың 1 шілдесінен кешіктірмей өзі үшін тиімді ұйымдастыру-құқықтық формасын анықтауы тиіс болатын. Қарсы жағдайда олар қоғамдық бірлестіктер мен қайырымдылық ұйымын тіркеуші органдардың талап етуі бойынша сот тәртібімен таратылды.

Ұйымдастыру- құқықтық формасын таңдау құрылтайшылар қойған мақсат-міндеттерге, сондай-ақ олардың материалдық мүмкіндіктеріне байланысты және бірінші кезекте мемлекеттік тіркеуден өту қажеттілігін және тиісінше заңды тұлға статусын алу жағын, іс-әрекеттің жүргізілу территориясын - жалпы Қазақстандық, аймақаралық, аймақтық немесе жергілікті екенін шешіп алу керек.

Қоғамдық экологиялық ұйымдар әрекетінің көп бағытта жұмыс істеуі заңнамада анықталған ұйымдастыру-құқықтық нормаларының барлығын пайдалануға мүмкіндік береді. Қоғамдық және қайырымдылық ұйымдардан басқа экологиялық ұйымдар жауапкершілігі шектеулі коммерциялық құрылымдар, акционерлік қоғамдар үшін қарастырылған формаларда да құрылуы мүмкін. Алайда қоршаған табиғи орта жай-күйіне және кәсіпорындардың іс-әрекетіне экологиялық тұрғыдан қоғамдық бақылау жасауға жол жоқ, себебі қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы Заң қоршаған ортаны қорғау аумағы бойынша өкілеттікті тек қоғамдық экологиялық бірлестікке ғана береді.

Заң шығарушы қоғамдық бірлестіктерге Жарғы мақсатын жүзеге асыру құқығын береді: өз іс-әрекеті туралы ақпаратты еркін тарату, әрекеттегі заңнамада қарастырылған мемлекеттік өкіметтік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімдерін қарауға ат салысу; жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, шерулер мен пикеттер өткізу, бұқаралық ақпарат құралдарына құрылтайшы болу және баспа жұмысы жүзеге асыру; өз құқығын, өзінің мүшелері мен қатысушыларының, сондай-ақ мемлекеттік өкімет органдарындағы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы және қоғамдық ұйымдардағы басқа азаматтардың заңдық мүддесін қорғай білу.

1995 жылғы 21 қарашадағы «Атомдық энергияны пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабында қоғамдық ұйымдардың белгіленген заңнамалық тәртіп бойынша тиісті органдардан мемлекеттік құпиядан өзге салынуға берілген, жобаланған, іске қосуға, пайдалануға берілген және пайдаланудан шығарылған ядролық қондырғылардың, радиациялық көздер мен сақтау пункттерінің қауіпсіздігі жөнінде ақпарат алуға сұраныс беруге және алуға құқылы екендігі бекітілген.

Әрекеттегі экологиялық ұйымдарды кейбір белгілері бойынша шектеуге болады. Олар - дәстүрлі және жаңа құрылымдар.

Дәстүрлі экологиялық құрылымдар - олар табиғатты қорғау қоғамы, жануар мен өсімдікті қорғау, ғылыми академиялық қоғамдар. Ұзақ жылдар бойы бұлар мемлекетпен тығыз байланысты болды және мемлекеттік экологиялық қолдау көрсетуге ат салысты.

Бүгінгі таңда еліміздің қоғамдық экологиялық қозғалысына олар емес, жаңа қоғамдық, қайырымдылық ұйымдары қатысуда. Бұларды былайша жүйелеуге болады:

табиғатты қорғау жиындары;

«Әлеуметтік экологиялық одақ» атты аймақаралық экологиялық одақтар;

экологиялық ұйымдар (бұл экологиялық ұйымдардың кеңірек тобы. Олар саны жағынан көп емес, ресми статусы жоқ, бірақ үлкен практикалық жұмыстарды атқарады. Олардың көпшілігі ғылыми-техникалық қызметкерлер, дәрігерлер, педагогтар, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері, бұрыңғы әскерлердің инициативасы мен ықпал етуі нәтижесінде құрылған).

Жергілікті экологиялық ұйымдарды мынадай тәртіппен жүйелеуге болады:

оқу-тәрбие процесін, көрме ұйымдастыруға, лекциялар жүргізуге бағытталған ұйымдар;

табиғи және мәдени ескерткіштерді қорғаушы экологиялық-шығармашылық ұйымдар;

экологиялық-құқықтық ұйымдар;

экологиялық проблемаларға митингілер мен қарсылық таныту акциясын ұйымдастыру жолдары арқылы қоғамдық пікір қалыптастыруды мақсат етіп қоятын экологиялық ұйымдар;

экологиялық бұқаралық ақпарат құралдары;

нақты табиғи объектіні қорғауға өз күшін жұмылдырушы экологиялық-объектілік ұйымдар;

экологиялық бейіндегі ғылыми-техникалық және коммерциялық ұйымдар:

экологияны ендіруші ұйымдар;

көп бейінді экологиялық ұйымдар;

Экологиялық қозғалыс дамуының қазіргі кезеңіндегі бірінші дәрежелі мақсат-барлық ұйымдар әрекетінің үйлестірілуі. Тек осы ғана қоғамдық сананы экологияға бұруға, бұқара халықтың жаппай белсенділігін тудыруға, өкіметтің тек қоғамдық пікірімен келісе отырып, экологиялық мәселе бойынша барлық деңгейде шешім қабылдауға, экологиялық жағдайдан шығып, үнемі құлдырай беруден тұрақтылыққа көшуге мүмкіндік береді.

Қоғамдық бірлестік құқыққа қарсы іс-әрекеттерді мына формаларда нақты жүзеге асыра алады: 1) заң жобасы жұмыстарына, мемлекеттік органдар шешімдерінің орындалуына ат салысу; 2) өкілетті органдардың қалыптасуына ат салысу; 3) қоғамдық тәуелсіз сараптама мен зерттеу жұмыстарын жүргізу, нормативтік акт жобаларына қорытынды жасау; 4) тегін немесе ақылы түрде арыз, хат, жолдау құрастырудағы құқықтық көмектер; 5) қоғамдық қорғаушы, өкіл, сараптаушы ретінде сот мәжілістеріне қатысу. «Қоғамдық экологиялық бақылау» ұғымына қоршаған қолайлы ортаға деген конституциялық және басқа құқықтарды жүзеге асыруға байланысты азаматтар мен қоғамдық экологиялық ұйымдар әрекеттерінің барлық түрлері және денсаулық пен мүлікке келген шығын орнын толтыруды көздейтін заңмен қорғалатын мүдделер жатады. [ ]

Қоғамдық экологиялық бақылауды жүзеге асырудың кең таралған әдіс-тәсілдері мыналар:

Тиісті органдардан ақпаратты өз уақытында, толыққанды және ақиқат түрде беруді талап ету;

Хат, арыз, өтініштер арқылы бару;

Қоғамдық экологиялық сараптаулар жүргізуді талап ету.

Мемлекеттік экологиялық сараптаулар жүргізуге деген қоғамдық бақылаудың құқығы;

Жиналыстарға, митингтерге, шерулерге, демонстрацияларға, пикеттер мен басқа акцияларға қатысу құқығы;

Соттық (әкімшілік) тәртіп бойынша экологиялық зиянды объектілерді орналастыру, жобалау, іске қосу жөніндегі шешімді олардың іс-әрекетін шектеу, тоқтату сияқты амалдармен алмастыру жөнінде талап ету құқығы;

Азаматтың денсаулығына немесе мүлкіне нұқсан келген жағдайда қалпына келтіру жөнінде сотқа арыз-шағым беру құқығы;

Экологиялық маңызды шешімдерді қабылдауға, экологиялық жобаларды жүзеге асыру, жер телімдерінің берілуіне бақылау жасауға қатысу құқығы.

Экологиялық сараптау институтына үлкен мән беріледі. Мәселен, М.М.Бринчуктың пікірі бойынша, экологиялық сараптау-құқықтық, шаруашылық, басқару және басқа іс-әрекеттерде экологиялық құқық тәртібін, әркімнің қоршаған қолайлы ортаға деген, талас-тартыстарды шешуге дәлел бола алатын түрлі экологиялық мазмұндағы ақпарат көздерін қорғау мен сақтауды қамтамасыз ететін экологиялық құқық тәртібін ұстап тұру құралы және қоғамдық бірлестікке қатысудың маңызды принциптерін, экологиялық заңнаманы демократияландыруды жүргізуде қоғамдық пікірмен санасу, қоршаған қолайлы ортаға деген азаматтың құқығын жүзеге асыру шараларын қамтиды.

М.И.Васильева экологиялық сараптау адам құқығының кепілдігі жүйесінде жетекші орын алатынын көрсетеді. «Экологиялық сараптау институтының тиісті қорытындысынсыз таза қоршаған ортаға деген адам құқығы тек декларация жүзінде қалады».1

Алайда Қазақстандағы табиғатты қорғау жұмыстары нәтижесінің төмендігіне қарамастан, осы құқықтың өзінің субъектілерінің, қоғамдық бірлестіктердің, жекелеген мекемелердің экологиялық құқығын қорғау практика жүзінде қалыптасуда3.

Практика жүзінде соттардың өндіріс орындарына деген істерді қарауы қиындық тудырады. Бұл шағым талаптарды дәлелдеудің қиындығымен түсіндіріледі, себебі қоғамдық ұйымдар ауада, топырақта, суда зиянды заттар концентрациясын, шу және вибрация деңгейін көрсететін прибор көрсеткіштеріндегі деректермен таныс бола бермейді. Мұндай тығырықтан шығу үшін елімізде экологиялық аудиторлардан тұратын тәуелсіз экологиялық сараптаманың болғаны жөн.

Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер экологиялық зиянды объктілерді орналастыру, жобалау, құрылыс, қайта жабдықтау (реконструкция) жаңа техниканы, құрылыс орнын пайдалану (эксплуатация) істері туралы шешімдерін өзгерту, олардың іс-әрекетін шектеу, тоқтату туралы талаптарын әкімшілік тәртіп бойынша да қоя алады.

Бұдан тыс азаматтар да, қоғамдық ұйымдар да экологиялық құқық бұзуда кінәлі лауазымды тұлғаларды жауапкершілікке тарту туралы мәселе көтере алады.

Азаматтар мен қоғамдық ұйымдардың санамалап көрсетілген субъективті экологиялық құқытар жиынтығы қоғамдық экологиялық бақылауды жүзеге асыру мүмкіндігін реттеу заңнамасының бар екендігі жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Алайда оны жүзеге асыру нәтижесінде туындайтын қиындықтарды ұмытпаған абзал.

Ережелер мен қатынастардың жаңа жүйесіндегі өмір талаптарына тұрғындардың бейімделуі әртүрлі, тұрғындардың бір бөлігі түрлі ортада тез және шешімді өзгерістердің болуын талап етсе, екінші бөлігі бұрыңғы тәртіпті аңсайды, үшіншісі бар күшін жұмылдырып, белгілі бір табысқа жетеді.

Объективті қиындықтар бірінші кезекте толық жетілмеген заңнамалармен байланысты:

Жоғарыда айтылғандай көп орындарда жаппай акция өткізу туралы өкіметтерге жолдау тәртібін реттейтін заңнама жоқ.

Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің экологиялық жолдауларының ведомстволық немесе сот жөніндегі мәселелері реттелмеген.

Жәбірленуші құқық нормаларына сай мінез-құқық танытқан жағдайда экологиялық зиян тигізу шегі көрсетілмеген.

Осы және басқа да шешімін таппаған көптеген мәселелер қоғамдық экологиялық бақылаудың жүзеге асырылуындағы құқықтық формалардың тиімді пайдаланылуына мүмкіндік бермейді. Қазіргі кезде әрекеттегі ҚР заңнама шегінде азаматтардың заңдық әрекеттері үшін нақты мүмкіндіктер дің бар екендігі белгілі. ҚР азаматтарының алдында экологиялық проблемаларды шешуге қатысуға бұрып тек мемлекетке ғана қатысты болған жұмыстарға ат салысуға жол ашылған. Өмір сүрудің өзі қоршаған ортаны жақсартуға, бүкіл Қазақстан бойынша табиғи ортаны сақтау үшін адамзаттың өз үлесін қосуына итермелейді.

3

Қазіргі заманның басты проблемасы- жеке тұлғаға берілген құқықтық статустың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету. Бұдан Қазақстандағы адам мен. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау сияқты аспектілер келіп шығады.

Өркениетті қоғамда өмір сүруші мемлекеттің бүкіл іс әрекеті мен оның саяси құрылымы адам құқықтарынң бостандықтарына кепілдік бенру мақсатына оны жүзеге асыруды қамтамассыз етуге, сондай ақ қорғау миханизмдерінің қалыптастыруға тәуелді. Мемлекет азамат пенр өзара тығыз байланысты бола отырып, осы құқықтарды тек құқықтық жағынан ғана емес, сонымен бірге эканомикалық, саяси, идеологиялық, әлеуметті-м»дени құралдар жағынан кепілдік беретін заңдық және маральдық міндеттемелерді өз мойнына алады. Сондықтан мемлеке т пен жеке тұлға арасындағы өзара жауапкершілік проблемалардың бәрінен адамның құқықтары мен бостандықтанрына деген кепілдік проблемасын ерекше бөліп алып қараған жөн, себебі ол құқықтық мемлекеттің бір белгісі болып табылады.

Құқықтық мемлекет адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге және құқықтық тұрақтылық ахуалын қалыптастыруға әрі мемлекетпен жеке тұлғаның өзара жауапкершілік принципін біртіндеп жүргізу негізінде олардың құқықтары мен бостандлықтарын қорғауға мүдделі болуға тиіс.

Мемлекеттің конституциялық қатынастарда азамкаттардың құқықтары мен бостьандықтарын қорғауда өз міндетіне салғырт қарауы немесе тиісті емес міндеттерді атқарғанда, келеңсіз жағдайлар туындап, азаматтардың құықтары мен бостандықтары бұзыларды. Мұндай тәртіп бұзушылықты мынадай топтарға бөлуге болады:

1. 
   Азаматтардың Конституцияны қоғауға кепілдік берген құқықтары мен бостандықтарының тікелей мемлекет оның органдары, лауазымды тұлғалары арқылы бұзылуы.
   
2. 
   Құқықтың қорғауды жүзеге асыру және қорғау механизмдерін жоқтығынан мемлекеттің Конституциялық құқықты қорғауц амалдарына ырық бермеуі.
   
3. 
   Ағымдағы заңнаманы Конституциялық немесе халықаралық- құқықтық ережелер мен салыстырып нақтылауда құқық асясының тарылуы.
   
4. 
   Бұзылған Конституциялық құқықты толығымен қалпына келтіруге ырық бермеушілік, азамакттардың құқытары мен бостандықтарын қорғау амалы бойынша қабылданатын іс шараладың жеткіліксіздігі мен тиімсіздігі, м емлекет ішіндегі ретсіздік .
   

Құқықтық қатынастардағы «мемлекет адам»деп аталатын келіспеушілік жағдайы туындаған кезде мемлекетпен қамтамассыз етілетін кепілдік мәні арта түседі. «Яғни мемлекет жекуе тұлға алджында үлкен жауапкершілікке ие». Осы арқылы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жүйесінде кепілдік мәні арта түседі және соған деген ғалым құқықтанушылар тарапынан үлкен ықыласқа ие.

«Кепілдік» ұғымының аясы кең, әлеуметті-саяси жэәне заңдық құбылыс болып сиаптталатын ол 3 сәтті бейнелейді: 1. Обьектіге әсер етуші заттық теориялық білімді ашуға, мемлекеттің әлеуметтік және құқықтық саясаты жөнінде мәліметтер алуға мүмкіндік беретін танымдық; 2. Мемлекет демократиялық идеяларды насихаттау құралы ретіндек пайдаланатын идеалогиялық ; 3. Жеке тұлғаның әлеуе,ттік жағдайын жақсарту туралы ретінде танылған практикалық.

Жоғарыда айтылғандар бізге кепілдік туралы үлкен ықыласпен танысуды негіз бола алады.

Кепілдік сөзі кең мкағынасында алып қарағанда адам мен акдамзаттың құқықтарымен бостандықтары жүзеге асыруға , олардың іске асырылуына кері әсерін тигізетін себептер мен кедергілерден арылуға бағытталған обьективті және субьективті факторлардың бүкіл жиынтығы құрайды.

Теорияда кепілдік ұғымы әртүрлі анықталады. мәселен, Н.В Витрук кепілдікті оның нақты жүзеге асырылуы мен сенімді қорғалуын қамтамассыз етуші ұшарттар мен құралдар ретінде анықтайды . А.С Мордовец кепілдікке өз құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қамтамассыз ету үшін жеке тұлғаның кең мүмкіндіктерін құрушы әлеуметтік эканомикалық саяси, адамгершілік заңдық ұйымдастырушы шарттар, амалдар мен тәсілдер жүесі деген анықтама береді. Бұлардан басқа да көптеген анықтамаларды жинақтап, талдай отырып, кепілдік ұғымына субьективті құқықтар мен бостандықтарды қоррғауды және сақтауды жүзеге асыруды қамтамассыз етуші шарттар, амалдар мен тәсілдердің жиынтығы деген қорытынды жасауымыздға болады.

Көптеген анықтамаларда «Шарттар,» «амалдар,» «тәсілдер,» «қорғау , «сақтау» қамтамассыз ету терминдері берілген .

Конституциялық құқықтар мен бостандықтарға терең талдау жасау осы ұғымдар арасында айырмашылықтарды білуді талап етеді бұлардың арасындапғы жалпы ортақтық- олардың қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыру үшін қолайлы ортаны қамтамассыз етуге тиістігі .

Жүзеге асыру шарттарына негізгі құқықтар мен бостандықтарды пайдалану үшін қолайлы жағдайдың болуы жатады. Амалдарына құқықтары мен бостандықтарыды қорғау мен қамтамасыз етудің әдіс-тәсілдері кіреді.

А.Д.Вьеводиннің атап корсетуінше, «әрбір» жакты жагдайдагы корсетілген айырмашылықты абсалюттендіруге болмайды.Бір фактор бір жагдайда құқықтар мен бостандыктарды жүзеге асырудың шартты бір екінші жагдайда сымның амалы ретінде көрінуі мүмкін.Бұлай жіктеу жекелеген жағдайларда емес құқықтар мен бостандықтарға деген кепілдікті тұтастай алып қараған кезге ғана белгілі бір мәнге ие болады

Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету дегеніміз оларды жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші жалпы шарттар мен заң аясындағы амалдар жүйесі. Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай позиция дұрыс деп саналады, себебі құқықтар мен бостандықтарга деген кепілдік олардың жүзеге асырылу процесінде қамтамасыз етіледі.

Сондай-ақ «қорғау» «және» «сақтау»ұғымдарын бір-бірімен ажырата білген жөн.

Құқықтар мен бостандықтарды қорғау дегеніміз оның бұзылуының алдын алуға, себептер мен кедергілерді жоюға бағытталган іс-шаралар.

Құқықтар мен бостандықтарды сактау дегеніміз бұзылған құқықты қалпына келтіру әрекетіндегі құқықтық амалдардың пайдалануы.

Алайда, тұтастай алып қарағанда, қорғау және сақтау амалдарын азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтмасыз етуге арналған және әлеуметтік мнге ие .Құқықтар мен бостндықтардың сақталуы жаңа құқықты жүзеге асыру жолында кедергі келтіруші, заңға қайшы іс-әрекеттерге тосқауыл қою мақсатында белсенді әрекеттерді қарастырады. Әрбір жан өзін Қазақстан Республикасының Конституциясымен қорғаламын деген сенімге ие болуы тиіс, себебі ол жеке тұлға ның құқықтары мен бостандықтарын приоритетін , сондай-ақ оның мемлекет арқылы қорғалуын бекітеді (2-бап, 1-бөлім,45-бет).

Кепілдік саяси, эканомикалық, әлеуметтік және т.б. салаларда қамтылуына байланысты көптік мәнге ие, сондықтан оған классификация жасау қажеттігі туындайды.

Кепілдікті жалпы алғанда жалпы және арнайы деп бөледі.

Жалпы кепілдік деп құқықтық нормаларды жүзеге аасыру үшін нақты жағдай жасаушы әлеуметтік эканомикалық саяси, рухани және өзге де шарттар мен алғы шұарттар деп түсінеміз! Арнайы кепілдік құқықтық нормаларды қорғау мен сақтауды жүзеге асыруды нақты шарттары мен тәртібін қамтамассыз етуші әлеуметтік эканомикалық саяси және заңдық амалдар мен тәсілдер жүйесві ретінде анықталады. Өз кезегінде аталған кепілідік түрлерінің өзіне тән мазмұны мен сыртқы түрі болады.

Олар мынадай:
Жалпы заңдық

Материалдық Жүзеге асыруға деген кепілдік

/ /

Саяси Қорғауға деген кепілдік

Рухани

Өзге

Біздің зерттеу пәніміз – заңдық тұрғыдан кепілдік себебі конституциялық құқықтар мен бостандықтарға деген кепілдік жұйесінде маңызды орын алады.

Кепілдіктің өзгеде түрлері сияқты олар жан жақты және тек жалпылама форма түрінде анықталуы мүмкін заңнаманың барлық жүйесі адам мен адазаттың құқықтары мен бостандықтарын қанағаттандыру , Қамтамассыз ету және қорғау мақстарына бағытталған , яғни бүкіл Қазақстандық құқықтық жүйе , ҚР Конституциясында бекітілгендей заңды нақты іс-әрекетке айналуы үшін қолайлы жағдай жасауы және амалдар мен тәсілдердің ауқымды кешенін ұсынуы тиіс. Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтық құр дикларациясы оның жүзеге асырылуын білдірмейді. Ол үшін қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтың нақтылығы мен кепілдігін қамтамассыз ететін сенімді механизм болуға тиіс.

Басқаша айтқанда, егер кез келген заңдық фено мен құқықтар мен бостандықтардың өмірге енгізуге ықпал ете алатындай болса онда оны Конституциялық құқықтар мен бостандықтарға деген заңды кепілдік сипатында қарастыруға болады.

Заңдық кепілдіктер механизм сипатында кездейсоқ алынып отырған жоқ.

Оның себебі олар кепілідкке нақты, реттелген сиепат беруші нақты ережелердің шегінде ғана өмір сүре алады. Мұндай ережелерден тыс олар нақтылығын жоғалтады және келеңсіз жағдайларға әкеп соқтыратын құқытық формадан тыс сипатқа ие болады .

Ғылыми әдебиеттерде заңдық кепілдіктерге әр түрлі анықтамалар берілген. Н.В. Витрук «заңдық кепілдік дегеніміз- жеке тұлғаның құқықтарын, міндеттерні мен заңды мүдделерін заң аясында жүзеге асыруды және қорғауды тікелей қамтамассыз ететін заңнамада бекітілген амалдар»,- дейді. В.М. Чхиквадзе оны материалдық нормалармен процесуалдық құқықта мен институттардың кеңейтілген жүйесі деп түсінеді біздің пікірімізше, бұл анықтама ауқымды әрі мазмұнды. Осыған ұқсас, бірақ анығырақ анқытаманы И.А.Алжеев береді: «Заңдық кепілдіктер – бұл аталған құүқықтардың өмірде көрініс табуы мен сипатталатын, сондай ақ оны бұзылудан сақтайтын РФ Конституциясында және басқада нормативтік актілерде бекітілген амалдар мен тәсілдер». Біздің көзқарасымыз бойынша бұл анықтаманың кейбір жеткіліксіз тұстары бар оны өңдей отырып, мынадай редакцияда беруге болады.

Заңдық кепілдіктер- жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын өмірде көрініс табуын, сондай ақ бұны бұзылған жағдайда қорғау мен сақтауды қамтамассыз етуші РФ Конституциясында бекітілген және салалық заңнамаларда нақтыланған амалдар мен тәсілдер.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтарға деген заңдық кепілдіктің мұндай кең түсінігі нақты құқықтық іс-әрекетті бейнелейді. Бұл құқық салаларының барлығын емес, тек кейбіреулерін ғана қамтитын амалдар мен тәсілдердің тар шеңбердегі заңдық құқыққа деген әдебиеттердегі көзқарасты жоққа шығарады. Заңдық кепілдіктер басқада құқықтық құбылыстар сияқты белгілі бір қызметтерді атқарады. Олардың негізіг қызметі жеке тұлғаның құқықтық статусын жүзеге асыруды қамтамасыз ету , жүзеге асыру нәтижесінде: 1) субектінің субективтік құқықтық пайдалану және заңдық кепілдіктерді орындаудың практикалық мүмкіндігі құрылады . 2) Субьективтік құқықты пайдалану процесінде құқықтық нормалар мақстанына тайып к,ету мүмкін болмайды; 3) Азаматтардың құқықтық белсенділігі артады; 4) Субьективтік құқықтапрдың бұзылуының, міндеттердің орындалмауының жалпы және жекеленген превенциясы жүзеге асырылады: 5) Субьективтік құқықты қалыпты түрде жүзеге асыруға кедергің жасаушылардан қорғау жүзеге асырылады; 6) Бұзылған субьективтік құқықты қалпына келтіру қамтамассыз етіледі.

Яғни, көріп отырғанымыздай, заңдық кепілдіктің мынадай қызметтері жөнінде сөз болуда: практикалық, реттеуші, арттырушы, превентивті, қорғаушы, қалпына келтіруші.

Азаматтардың конституциялық құқықтарына деген заңдық кепілдіктер сиапатына қарай, барлық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу тиімділігіне әсер ету дәрежесіне қарай, барлық құықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу тиімділігіне әсер ету жәрежесіне қарай іштей ерекшеленеді. Көп жағдайда олар Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу процесіне жанама түрде әсер етеді және кепілдік әсері ең соңында көрінеді. Жиынтығында олар сол процес қалыпты жағдайда өтетіндей қолайлы шарттар түзеді.

Енді бір амалдар тікелей әсер етеді. Олардың мақсаты – Конституциялық құқықтар мен босатандықтардың өмірде көрініс табуын қамтамассыз ету мүмкін болатын бұзылыстардан қорғау, бұзылған жағдайда оларды қалпына келтіру мақсатында сақтау жағын жүзеге асыру . Бұл кепілдік тобы ағымдағы заңнамада Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге аасыру процесіндегі қатрысушлардың өкілеттігі түрінде , оларды жүзеге асырудағы процедуралық- процесуалдық ережелер түрінде көрсетіледі. Осы позитция «адам мен адамзаттың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудағы маңызды кепілдіктің бірі оның процесуалдық жағынан бекітілуіне» сәйкес ары қарай да қолдауға ие болады.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтарға деген заңдық кепілдік жан жақты . Бірақ олардың басын біріктіретін бір нәрсе – олардың бәрінің заңнамада көрініс тауып бекітілуі. Кепілдіктер Қазақстан Республикасының Конституциясында ғана емес, салалық заңнамаларда да белгіленіп отырады. Бұл олардың өміршеңдігінің қамтамассыз етудегі бағыттардың бірі болып табылады. Бұдан Қазщақстан Республикасының Конституциясы және салалық заңнама нормалары қоғамдық қатынастағылардың мінез-құлқын үйлестіре отырып сонымен қатар жеке тұлғаның нақты құқықтарын қамтамассыз етудегі заңдық кепілдіктерін реттейді де деген тұжырым жасауға болады.

Алайда құқықтық нормалардың барлығы заңдық кепілдік болып санала бермейді, тек мазмұнында белгілі амалдар мен тәсілдер қамтылған,солардың көмегімен құқықтық кедергісіз пайдалану және міндеттерді орындау, құқықтар мен босатндықтарды сақтау, бұзылған зағдайда қалпына келтіру сияқтылар ғана саналады.

А.П. Таракованың пікірі бойынша , жеке тұлғаның құқықтары мен босатандықтары сақтаудың заңдық кепілдіктеріне нормалары мен бекітілген мынадай құқық түрлері кіреді мемлекеттік және Конституциялық қадағалау мен бақылау шаралары; заңдық жауапкершілік шаралары; құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың процесуалық формалары құқықтық бұзылыстардың алдын алу және болдырмау шаралары.

Құқықтың барлық салаларының қорғаудың бекітілген амалдары мен тәсілдері, құқықтар мен бостандықтардың қамтамассыз етілу мен қорғалуы сияқты нормалары қаншалықты болса, конституциялық құқықтық, әкімшілік құқықтық, азаматтық құқықтық, қылмыстық құқықтық, экалогиялық құқықтық және процесуалдық кепілдіктер туралы сыншылықты айта беруге болады.

Конституциялық кепілдіктің негізгі мақсаты адамзаттардың негізгі құқықтары мен бостандықтарының өмірде көрініс табуы оларды мүмкін болатын бұзылулардан қорғау, құқық бұзылған жағдайда қалпына келтіру тәртібін анықтау .

«Конституциялық кепілдіктер деп жазады Б.С. Әбзеев, - бұль кімнен шыққан тосқауыл болса да, солардың кез келгенінен Конституцияның қорғау және сақтау амалдары мен тәсілдері» . Бұл жерде Конституцияның кепілдігі және Конституіциялық кепілдік деген ұғымдарды ажырата білген жөн , олар бір –бінрімен сәйкеспейді деген Б.С. Әбзеевтің ұстанымын дұрыс деп санаймыз.Конституцияның кепілдігі – негізгі заңның тұрақтылығын қамтамассыз етуші амалдар мен тәсілдер, Конституциялық кепілдіктер жеке және ұғымдық құқықтарды мемлекеттік органдармен лауазымдық тұлғалардың Конституцияға қарсы немесе формасына қарай Конституцияға сәйкес клмейтін шешімдері мен әрекеттерінен сақтандыру . Оның үстіне Конституцирялық кепілдіктердің әрекет ету, аясы кең олар , Конституцияны әр түрлі тосқауылдардан қорғау мен сақтауға бағытталмаса да (Бұл үшін Конституция кепілдігі бар.) жеке тұлға мен азаматтық қоғамға эканомикалық саяси және құқықтық қорғауға кепілдік береді. Бірақ мұндай кепілдіктердің сипаты құқықтар мен бостандықтарының түрлерінен ерекшеленеді : Әлеуметтік эканомикалық құқықтар оларды жүзеге асырудың кеңейтілген әлеуметтік бағдарламасынан тұрады, ол тиісті ортада мемлекеттің оң қабақ танытуын талап етеді , ал адамның жеке құқығын жүзеге асаыру сол құқыққа ие болушының көзқарасына байланысты.

Жоғарыда келтірілгендер келесі себептер бойынша толық негізделеді: егер кепілдік деген ұғым қоғамның барлық азаматтары үшін Конституциялық құқықта мен бостандықтарды пайдаланудың нақты және данқтық мүмкіндіктерін қамтамассыз етудің мемлекет құрған амалдары деп ұғынылса онда оларпдың жүйесі кепілдік берудің материалдық саяси және заңдық шарттарын қамтуы тиіс .

«Басқаша айтқанда ,- деп жазады Б.С. Эбзеев ,- Конституцияда бекітілген негізгі құқықтар мен бостандықтар заңнамалық басқару және соттық іс-әрекеттерде көрсетілген міндеттерді мемлекетке артады» .

Қоршаған қолайлы ортаға деген құқықтық конституциялық жағынан танылуы заңнамалық өкімет органдарының алдына бірнеше міндеттер қояды , олардың бірі азаматтардың бұзылған экалогиялық құқықтарын қорғаудың кепілдігін және қажетті құқықтық амалдарын анықтау. Қоршаған қолайлы ортаға деген адам құқығы қоғамның әлеуметіне сай жүзеге асырылу үшін , жетекші орын жауапкершілік институтына арттырылатын осы құқықты жүзеге асыру кепілдігінің аджекваттық механизімін қарастырған жөн. Осыған байланысты Б. Назаров былай деп жазады : адам құқығына әлеуметтік және заң институттарының байланысынан тыс кепілдік беруі мүмкін емес . Адам құқығына деген кепілдіктің қамтамассыз етілуі нормативтік актілерден адам құқығы туралы анық және жеткілікті түрде ғана жазып қоюды талап етпейді, сонымен қатар оның жүзеге асырылуына жауапты тараптарды белгілеп беруді де талап етеді . Құқықтық жүзеге асырылуы оның орындалуына ықпал етуші екінші тараптардың міндетімен ардайым байланыста болады. Құықтарын жүзеге асыруда азаматтар мемлекеттік органдармен лауазымды тұлғалар мен т.б. , яғни адам мен азаматтың құықтары мен бостандықтарын сақтауда жауапты болып табылатын субъектілерінен белгілі бір құқықтық қатынастарға түседі.

«Жалпы алғанда , құқық екінші тараптың міндеті мен тығыз байланысты яғни өқұқықтың бұзылу құрылымында әрдайым бірге қарастырылады» А.С. Мордовецтің пікірінше, «Бұл құықтардың сөзссіз жүзеге асырылуы үшін адлам құықтарын бұзыушыларға заңдық жауапкершілік жүктеу үшін мемлекет тұрған құқықтық және өзге де шарттар қажет болып табылады»

Бұл жерде заңдық жауапкершілік шараларының мемлекетке де қатысты болғаны маңызды. Қарсы жағдайда құқықтар құр декларация жалаң сөз күйінде қалып қояды.

Тұтастай алғанда, кепілідк объектісіне адам құқықтарын қорғау мен сақтауға, азаматтардың мүліктік игіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға байланысты қоғамдық қатынастар жатады.

Адам құқықтарымен босатандықтарына деген кепілдік субъектісі мемлекет болып табылады, яғни Конституцияның 45- бабында айтылғандай РФ –да адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына деген мемлекеттік қорғауға кепілдік береді .

Кепілдіктің бүкіл жүйесін қамтитын негізгі принцип – бұл құқықтар , бостандықтар мен заңды мүдделерді заңға қайшы келмейтіндей жағдайда қорғау. РФ Конституциясының 2,7,8,15,17,18,және т.б. баптарына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтарына және Ресейдегі бостандықтарына деген негізіг кепілдік мемлекеттің өзі болып саналады.

Азаматтық қоғамда Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асру үшін эканомикалық, әлеуметтік саяси және құқықтық кепілдіктер болуға тиіс. Ресей Конституциясы олардың басым бөлігін бекітеді. Алайда ол мәселе олардың практика жүзінде іске асырылуында : қаншалықты дәрежеде олар іске асрылады, тиімділігі қандай , Ресейлік азаматтар олардың толық көлемде пайдалана алама? Л.Д. Воеводиннің : «Қазіргі қоғамда кепілдіктер өзара баланысты екі міндетті атқарады: бір жағынан олар азаматтарға Конституцялық құқықтар мен бостандықтарды наты пайдалануды қамтамасыз етеді; екінші жағынан – олар осы құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу процесін дұрыс жолға яғни Ресей қоғамының мүддесіне жауап бере алатындай жолға бағыттайды ...» , - деген осыған байланысты пікірі негізі болып табылады. Бірақ қоғам мен мемлекеттің мүддесі үйлесеме? Біздің көзқарасымыз бойынша олардың арасында белгілі бір ара қашықтық бар. Сондықтан құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылуы көбінесе азаматтардың өздеріне байланысты. Осыған байланысты заманауи өзгерістердің міндеттерін шешу құқытары мен бостандықтарды Конституциялық жағынан қамтамассыз етудегі кепілдіктің толық ашылу мен пайдалану қажеттігін туғызады . РФ Конституциясындағы құқықтары мен бостандықтары үлкен құндылық болып табылады.

Осы айтылғандардан мемлекет өз іс-әрекетін ждеке тұлғаның игілігі үшін бағыттайды деген қорытынды юасауға болады. Және адам құқықтарын тануды, сақтауды, әрі қорғауды өз міндетіне алады. Бұл адаммен өзара қарым қатынас шегіңн мемлекеттің анықтайтынын білдіреді, яғни жеке тұлғ мемлекеттің бақылауынан тыс қалатын объект ретінде емес өзінің Конституциялық құқықтарын жүзеге асырушы , тең құқықты субъект ретінде танылады. Адам мен адамзаттың құқықтары мен бостандықтары мемлекеттік үкіңметтің іс-әрекетік шегін ғана құрап қоймайды, сонымен бірге мемлекеттік саясатының мақсатын оның іс-әрекетінің басты мақсаты мен негізгі бағытын да белгілейді. Сөйтіп құқықтар мен бостандықтар мемлекеттің өзінің өмір сүруінің негізгі критериин (өлшемін) белгілеп береді.

Адам мен азаматтың құқытары мен бостандықтарын қорғаудың Конституциялық шақырылымын оларды қорғаудың арнайы органдары мен мекемелерінің құрудың мемлекеттік міндетін білдіреді. Олар соттар құқытық тәртіпті қорғаушы органда прокуратуралар, адам құқықтарының Өкілеттік институты.

Жоғарыда айтылғандар РФ адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына – деген мемлекеттік қорғауға кепілдік беріледі деген РФ Конституциясының 45- бабын нақтылай түседі. Бұл жалпы ереже мемлекттің құқытары мен бостандықтары қорғауды құқытық амалдар арқылы қамтамасыз ету , оларды реттеуді жүзеге асыру міндеттерін бекітеді.

ҚФ Конститутциясы дәстүрлі институттармен бірге адам құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың заңдық механизмдері жүйесінде адам құқықтарының кепілі ретінде Президент, Парламент, Үкімет, адам құқықтары жөніндегі өкілеттік іс-әрекеттерін де бекітеді. Көрсетілген аумақтарда отандық тәжірбиені де мақсатты түрде пайдалану керектігін ескерген жөн.

Құқықтар мен бостандықтардың кепілі ретінде РФ Президенті саналады. Осы Конститутциялық қағидаларды жүзеге асыруда Президенттің бірнеше жарлығы жарық көрді, олар: «РФ Президенттінің негізгі басқаруы туралы», 20 мамыр 1996 жылғы «РФ Президенттінің қатысуымен адам құқытары жөніндегі комиссиясы туралы», 29 наурыз 1998 жылғы «Европалық соттың қатысуымен адам құқықтары жөніндегі өкілеттік туралы» және тағы басқалар.

Сондай-ақ адам мен азаматтың құқықтарымен бостандықтарын заңнамалық тұрғыда реттеу мен қорғаудың кең мүмкіндігі РФ Парламенті мен Федерация субъектілерінің заңнамалық органдарына да берілген.

Құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралардың жүзеге асырылу міндеттері РФ Үкіметтің өкілеттік құрамына кіреді.

РФ Конститутциясына сәйкес РФ Үкіметі мемлекеттің экологиялық саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді, осы міндеттерді шешуге атқарушы өкіметтің федералды органдарының басым көпшілігі, оның ішінде осы мақсатта арнайы құрылған органдар қатысады. Елдегі экономикалық проблемалар мен экологиялық жағдайларды шешу үшін РФ Үкіметіне тиісті деңгейде қоршаған ортаны қорғау жұмыстары бойынша мемлекеттік басқару мен бақылауды ұйымдастыру қажет, ол өз кезегінде қоршаған ортаны қорғауды федералдық бюджет есебінен қаржыландыруды, бюджеттен тыс экологиялық қорларды қалыптастыруды, осы қаражаттардың игерілуіне мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруды талап етеді.

Мемлекеттік экологиялық саясатының жүзеге асырылуы жөніндегі Үкімет өкілеттілігінің толық регламентациясы мына құжаттарда баяндалады: 1991 жылғы 19 желтоқсандағы РФ «Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» заңы, 1995 жылғы 14 маусымдағы «Ерекше қорғауға алынатын табиғи территориялар туралы», 1994 жылғы 11 қарашадағы «Тұрғындар мен территорияларды табиғи және техногендік сипаттан қорғау туралы»және т.б федералдық заңдары. Экологиялық өкілеттік туралы 1997 жылғы 17 желтоқсандағы 31 желтоқсандағы өзгерістер енгізілген Федералдық Конститутциясында жазылған.

Үкіметтің іс-әрекетіне, олардың құрылымына қойылатын талап-тілектер тұрғындар өмірінде болатын өзгерістермен, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етумен тікелей байланысты.

№3

М.Б.Панованың ұстанымына сәйкес әрекеттегі заңнаманы талдау және тәжірбие жасау адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына деген кепілдіктен Конститутциялық процесті бөліп алып қарауды қажет етеді, ол өз алдына төрт бөліктен тұрады. Конститутциялық құқықтық шығармашылық, конститутциялық құқық қолдану, конститутциялық-бюджеттік өндіріс, конститутциялық-юридикциялық өндіріс.

Қазіргі заманда сот арқылы қорғауға деген кепілдіктің Конститутцияда бекітілуінің құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттік-құқықтық жағынан қорғаудағы мәні ерекше.

Құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда азамат сотқа шағым айтып, өз құқығы мен бостандығын пайдалана алатындай болғанда ғана, оның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілген деп есептелінеді. Азаматтың шағымын сотта қарау бұл әкімшіліктің мемлекеттің өзге де органдары алдындағы айқын басымдылық екенін айта кеткен жөн. Бұл мынандай тәртіп бойынша жүргізіледі, ол тек заңға ғана бағынатын орган арқылы жүзеге асырылады; ешбір бұлтартқысыз қарау; сот істерін қараудың ерекше процессуалдық тәртібі тараптарға тиісті құқықтардың процесс барысында жүзеге асыырлуына кепілдік береді.

Адам құқықтары жөніндегі презумциялар мен принциптер кеңейтілуде, атап айтқанда Конститутция нормаларының, РФ Конститутциялық Сот қаулыларының тікелей жүзеге асуы, кінәсіздік презумпциясы, моральдық шығын орнын толтыруды мойнына алу, заң шығаруға тыйым салу және т.б.

Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау механизмдерінің ішінде XIX ғ. Басында тұңғыш рет Швецияда құрылған омбудсмен институтының орны ерекше. Адам құқықтары мен бо стандықтарын қорғаудың отандық тәжірбиесі үшін бұл Ресей Федерациясында құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыруға деген кепілдікті білдіртін жаңа құбылыс, себебі экологиялық құқықтықтың бұзылуын Ресейдегі адам құқықтары жөніндегі өкілеттік те қорғай алуы мүмкін. Бұл лауазым РФ Конститутциясының 103-бабына сәйкес азаматтардың ұқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік қорғауға деген кепілдікті қамтамасыз ету, оларды мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымдық тұлғалардың сақтауы және құрметтеуі мақсатында тағайындалған.

В.В Бойцова жазғандай өкілеттік институты «өзінің ашықтығымен және жариялылығымен ерекшеленеді». Ол қоғамдық мүдделерге қарсы тұрудың балансы болып табылады. Омбудсменнің аталған қасиеттері тартымды және бұл институтты азаматтардың құқығын қорғаудың басқа амалдарынан оңай ажыратуға болады.

Біздің көзқарасымыз бойынша жоғарыда айтылғандарға РФ адам құқықтары жөніндегі өкілеттіктің практикалық іс-әрекетті дәлел бола алады.

РФ адам құқықтары жөніндегі өкілеттік лауазымын тағайындау және босату тәртібі, оның құзыреттілігі, іс-әрекетін ұйымдастыру формалары мен шарттары 1997 жылғы 12 ақпандағы «Ресей Федерациясының адам құқықтары жөніндегі өкілеттігі туралы» Федералдық-конститутциялық заңыда анықталады.

Аталған заңға сәйкес өкілеттіктің негізгі функциялары мыналар; бұзылған құқықты қайта қалпына келтіру, адам мен азамат құқықтары жөніндегі Ресей Федерациясының заңнамасын жетілдіру және оны жалпы қабылданған, принциптермен халықаралық құқық нормаларына сәйкестендіру, адам құқығы жәніндегі халықаралық ынтымақтастықты дамыту, сондай-ақ адам құқықтары мен бостандықтары төңірегіндегі құқықтық ағарту мәселелері, оларды қорғаудың формалары мен әдістері.

РФ азаматтары, сол территорияда орналасқан шетел азаматтары және азаматтық алмаған тұлғалар өздерінің конститутциялық құқықтары мен бостандықтары бұзылған күннен бастап бір жыл ішінде өкілеттікке шағымдана алады. Шағым жасаушыларға шек қоятындай басқа талаптарды заң белгілемейді, бұл өкілеттік институтының ашықтығы мен жариялылығын көрсетеді.

Шағым түскеннен кейін өкілеттік:

• 
  шағымды қарау үшін қабылдауға;
  
• 
  шағымданушыға өзінің құқықтары мен бостандықтарын пайдалануға құқылы екенін түсіндіруге;
  
• 
  шағымды мемлекеттік органға жергілікті өзін-өзі басқару органына немесе лауазымды тұлғаға тапсыруға;
  
• 
  шағымды қабылдаудан бас тартуға құқылы.
  

Өкілеттік азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін жеткілікті түрде құқыққа ие болады, ол 1997 ж қабылданған «Ресей Федерациясының адам құқықтары жөніндегі өкілеттігі туралы» заңында баяндалған.

Өзі жасаған қорытындыны өкілеттік жариялауға құқылы.

Көріп отырғанымыздай, өкілеттік талай маңызды өкілдікке ие.

Адам құқықтары дөрекі түрде және жаппай бұзылған жағдайда өкілеттіктің құқығы (21-бап) туралы заңда көрсетілген. Мұндай ақпарат алынғаннан кейін және өзінің құқықтарын қорғау амалдарын өз бетінше пайдалануға қабілетсіз тұлғалардың мүддесін қорғау қажеттілігімен байланысты өкілеттік өз құзыреті шегінде тиісті шараларды қабылдауға құқылы.

1998 жылы өкілеттік атына Ресей Федерациясында адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылғаны жөнінде жеті мыңға жуық шағым келіп түсті. Цифрлар осы бұзылыстардың масштабы мен оларды жою қажеттілігі жөнінде деректер береді. Ресейдегі бұзылған адам құқықтарын тиімді реттеудің маңызды рөлі бұл мәселеде өкілеттік институтына артылады.

1999 жылы шағым саны 22 мыңнан артты, бұл 1998 жылмен салыстырғанда өте көп. Қоршаған ортаны қорғау мен жер құқығына деген шағымдар бұның тек 1,2 % ғана құрайды.

Біздің қоғам үшін бұл институттың құрылуы-жаңа құбылыс, бірақ оның жұмыс тиімділігі басқа елдердегідей ауқымды емес. Сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша.

А.И. Ковлердің: «Кез-келген осындай жаңа дүниеге күрделі қоғамдық ағзада тіршілік ету үшін уақыт керек»,- деген ұстанымы дұрыс болып табылады. Уақыт өте келе бұл институт демократиялық институт және адам мен азаматтың құқықтарын қорғау жүйесінің ажырамас бір бөлігі ретінде қызмет етеді деп сенгіміз келеді.

Жұмыс тиімділігін арттыру мақсатында өкілеттік Ресейдің бас прокуратурасымен, РФ Федерация және ұлт істері жөніндегі Министрлікпен, басқа да қажетті органдармен тығыз ынтымақтастық жұмыстарын жүзеге асырады.