-дәріс. Уақыт пен кеңістік, сюжет пен композиция

сөз өнері – қоғамдық қарым-қатынастың өте белсенді және беделді түрі.

Идеялар мен сезімдер, ниет пен ықылас арқылы көркемдік-эстетикалық 
ақпарат беріледі, таратылады және көпшіліктің игілігіне қызмет етеді. Әрине,
әдебиеттің коммуникативтік қызметі бұлармен ғана шектеліп қалмайды» [40, 
6-б].
Қазіргі қазақ әдебиеті барлық жанры жағынан кемелденіп өскен,
дүниежүзілік
мәні бар әдебиетке айналды. Төңкеріске дейін, негізінде, ауыз 

әдебиеті ғана дамыса, бұл күнде прозаның да, драматургияның да, поэзияның

да үлгілі туындылары дүниеге келді. Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет 
сынының да жетістіктері айырыша мол. Соның ішінде ұлттық
әдебиеттанудағы көркемдік уақыт пен кеңістік мәселесі жайлы зерттеу 
жүргізу, келелі пікірлер келтіріп, ой-тұжырымдар жасау – өзектілердің
қатарынан саналады. Әдебиет шығармасындағы уақыттың суреттелуі, зейінге 
алыну, қабылдануының өзгеше сипат-ерекшелігін түсіну үшін көркемдік
уақыт пен кеңістік деген ұғым бірте-бірте қалыптасып келеді.
Бұл проблема зерттеу нысанына XX ғасырдың бас кезінде алына бастады.
Уақытты субъективті тұрғыда қабылдау, бақылаушының көзқарасы 
тұрғысынан бұл осы дәуірдің ғылымы мен философиясына тән болғанымен,
уақыт пен кеңістікке қатысты мәселенің алғышарты XVIII-XIX ғасырларда-ақ 
салына бастады. Алғаш П.А. Флоренскийдің («Анализ пространсвенности и
времени в художественно-изобразительных произведениях»), М.М. Бахтиннің 
(«Автор и герой в эстетической деятельности») еңбектерінде кеңістік, уақыт,
кейіпкердің мезгіл аясында уақытша көрінуі сияқты мәселелер қарастырылды. 
XX ғасырдың отызыншы жылдары М. Бахтиннің «Формы времени и
хронотопа в романе» еңбегі жарық көреді. 
Бұдан кейін уақыт және
кеңістік мәселесі поэтика саласына арналған еңбектерде (Д.С.Лихачев, 
Ю.М.Лотман, М.И.Стеблин-Каменский, В.Н.Топоров, А.М.Пятигорский)
біршама зерттеу назарына алынды. 
Ғалымдар бірқатар әдеби құбылыстарды «хронотоп» мәселесімен тығыз
байланыста зерттейді. Аталған тақырып екі тұрғыдан – кең және тар ұғымда 
қарастырылады. Негізінен бұл мәселе орыс ғалымы М.Бахтиннің еңбектерінде
тереңірек орын алған. Ғалым ұсынған теорияға сүйенсек, хронотоп, 
біріншіден, кеңістік пен уақыттың ажырамас бірлігі –нақты өмірді
бейнелейтін және әдебиет игерген мәселені айғақтаушы, екіншіден, нақты 
шығармалардағы көркемдік әдіс ретінде тарихи шарттылық аясындағы
кеңістік пен уақыт мәселесі тұрғысынан алынады. Яғни реалды уақыт – бұл 
уақыттың өмірдегі нақтылы қалпы. Реалды уақыт үздіксіз өтіп жатады және
үнемі алға, біркелкі жылжиды. Ал әдебиет шығармасында уақыттың жылжуы 
оқиғаның суреттелуіне байланысты бірде жедел, бірде баяу болып, кейде тіпті
үзіліп кетіп отыруы ықтимал. Біздің сезінуімізде уақыт кейде ақырын, кейде 
жылдам ауысқандай болады. Ал тағы бірде уақиға аяғынан басталып
баяндалса, жазушы уақытты кейін қарай жылжытып көрсетуі де мүмкін. 
Сонымен әдеби шығармада автордың, кейіпкерлердің, оқырмандардың
уақытты қабылдау ерекшеліктері ескеріледі. Көркемдік уақыт әдеби 
шығарманың танымдық мүмкіншіліктерін, әсерлілігін арттыра түседі.

XX ғасырдың 60 жылдарынан басталған өзгерістер кезеңі өмірде де, 

өнерде де уақыт және кеңістік категорияларының күрделенуіне әкеліп қана
қойған жоқ, сонымен қатар ол ұғымдарды жан-жақты зерттеудің де 
қажеттілігін туғызды. Бұл жерде бір нәрсені басты назарда ұстаған жөн:
қаламгердің нақты шындықты бейнелеу барысында жүгінетін уақыт пен 
кеңістігі бар, сондай-ақ оның қиялында, көркемдік әлемінде салтанат құратын
уақыт пен кеңістік ұғымдары бар.
Мұнда
кеңістік хронотоп (мекеншақ) категориясы құрылымдық 
элементінің бірі болып табылады да, ол кеңістік-уақыт бірлігін құрайды.
Көркем шығармадағы кеңістік пен уақытты зерттеуде көптеген 
зерттеушілер негізінен мынадай түрлерін атайды:
- Уақыт пен кеңістік фабуласы; 
- Сюжеттік уақыт пен кеңістік;
- Авторлық уақыт пен кеңістік; 
- Кейіпкердің уақыты мен кеңістігі.
Осыларға жеке тоқталып көрейік. 

жүктеу/скачать 432.21 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: