Раздел 0.24. Топтардың контактілері

Раздел 0.35 Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу

• 
  оқу әдісімен – дидактикалықнемесе эмпирикалық;
  
• 
  оқу ұстауымен – жалпы мәдениеттілік;
  
• 
  сферамен, негізгі мақсатқа жетуге ұмтылады ­;
  

• 
  ерекшелік мәдениетаралық оқытылатын таныстыру, жеке адам аралықтарға көңіл бөлу, талап ету
  
• 
  жаңа жағдайларға алынған білімдердің тасымалдауы істеуі мүмкін не қол жетерлік, егер оқытылатын таныстырса ­ең мінездемелі ерекшеліктермен бөтен болады( Triandis см . ,1994).
  

• 
  тренинг, мәдениетаралық контактпен нақты қосылған­, мысалы семинарлар - шебершелер топталғандармен пікірсайыс ­барлық жағдайлар талқыланады, екі халық өкілдерінің жеке контактілері жанында көрінушілер. Сондай тренингі . Қатыстырған Роджерс мүшелермен өткізді. Бірақ ұқсас оқу өз мақсаттары алыс әрқашан емес жетеді, дәл осылай қандай күшті жұмыстардың жүруінде қате түсініктерден құтылу оларға қатысушылардың этноцентризмінің кедергі жасайды ;
  
• 
  атрибутивті тренин, оқуда акцент істеледі, бейнемен әр түрлі өкілдер ­ және мәдениеттерді мінез-құлық себептері және нәтижелері түсіндіріп береді. Мынау өте маңызды мақсат, дәл осылай қалай бір негізгі проблемалардан әр түрлі өкілдердің қатынасы жанында ­ томға түзеледі, не дос досы адамдар мінез-құлық себептерінің түсінбейді және жалған атрибуцияларды істейді.
  

«дәл осылай істе, қалай басқа істейді. Дәл осылай істе,' қалай олар сүйеді, қалай оларға ұнайды. Мынау ереже білдіреді, не, тигізе бөтенді қанар, нормалармен, сәйкестікте мақсатқа лайықты түсу ­ шараме , мына мәдениет дәстүрлерімен, өз дін, құндылықтардың өмір бейнесінің жабыстырмай»

( Почебут ,1995, .77).

6.«Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениетарлық сезгіштікті жоғарылату техникасы

Мәдениетарлық дайындауға арналған әрекеттестігіне тарату көптегендерді елдерде әлемдік ассимиляторымен аталатын мәдениеттілі дәл осылай алды, бірақ мынау және аты ең сәтті емес, дәл осылай оқытылатындардың сияқты емес ­ өзіне меншікті мәдениеттен бастарту және мүшелерге ұқсас болу басқа топтың – ассимиляциялануы. Мақсат тап осы әдіс қолдануы жанында – маңдай үйрету ­ бөтен ғасырды мүшелердің көру нүктесінен жағдайларын көру , оларды көруі, түсіну әлемдік деңгейде . Сондықтан ассимилятормен мәдениеттілі жоғарылату техникасы, сонымен қатар аралық ­ мәдениеттілі сезгіштілік деп те атайды ( Albert см . ,1983).

• 
  коллективисттікпен шығыс мүшелердің мінез-құлығын қанар ­ үлкен дәрежелер туралы топталған нормалар қайтарады ;
  
• 
  әке-шешелер аралық көңіл және балалармен шығыста қасиеттінің болуы;
  
• 
  көптегендерді шығыс елдерінде комформды қабылданған көрсетулер өзіне меншікті жетулердің жұрт алдында бағалауына ;
  
• 
  оқиғаларда сыйлар, онда қабылданған сыйлау;
  
• 
  Потенциалды дау-жанжалды жағдайлардың үлгілері этнографиялық және тарихи әдебиеттен, процесстер алынған бола алады­, бақылаулардың өздері өңдеушілердің. Әдістеме қолдануымен интервью, сонымен қатар респонденттерді оқиғаларды еске түсіруге сұрайды, қайсыларды бірдеңе болды, не өкпек – позитивтік немесе негативтік – мәдениеттің басқа өкілдер туралы олардың пікірі өзгертіледі .
  

1.Мәдениетаралық коммуникация мінездемесі

2.Мәдениетаралық қарым-қатынас формалары

3.Мәдениетаралық коммуникация және контекст

4.Мәдениеттілік «шок» концепциясы

Балдаурен және үлкендер әлеміне аяқ басу.

Мәдени- антропологтар ертеден тәрбиелеу стиліне, оның нәтижесін адам өміріндегі ең маңызды шақ- тұлғаның үлкендер әлеміне қосылу кезеңіне әсеріне назар аударған. Балдаурен кезеңі, адам өміріндегі басқа кезеңдер сияқты, тек күнтізбелік жаспен ғана емес, сонымен қоса жаңа әлеуметтік тұлғаның құрылуымен тығыз байланысты: «он бес жастағы грек үшін балалық шақ жалғасуда, украин мен түркмен үшін жастық шақ басталуда, ал чуваш ер жігіт» деп есептелген (Павленко,Тогмен, 1993, 72 бет).Қазіргі күнде индустриалды қоғамда балдаурен шақ 10 және 20 жылдар аралығын толығымен қамтиды ( Кле, 1991, с.т). Адамның тұлға ретінде қалыптасуы әр түрлі әлеуметтік факторлармен сипатталады. Меншіктік шаруашылығында үлкен өмірге кіру өте қысқа. Онда бала ерте жасымен жұмыс істеп, өзіне тамақ табудың арқасында жылдам есейеді. Австралиялық аборигендердің балалары: «күнде от жағуды, тамақ дайындауды, шөлсіз жерлерде су табуды т.б.күнделікті көріп, есте сақтаған». Оларға кішігірім жұмыстар берген, соны орындау арқылы балалар өздерін үлкендермен бірге бір шаруадамыз деп

есептеген. Қыздарда кішкене таяқтар болған. Олармен балалар жеуге жарамды дақылдарды жерден қазып алып отырған. Алты- жеті жастағы балалар қарапайым қарулар дайындап үйренген (Артемова, 1992, 38- 39беттер).

Нәтижесінде австриялық аборигендер 8- 10 жасында үлкендерге қажетті негізгі білімдерді білген және өздерін иен далада қоректендіре алған. Мәдени орталарда балалар мен үлкендерді тек еңбек қана біріктірмейді: Олар үлкендер әлемі туралы және олардың қарым- қатынастары жайлы толық ақпарат алады; олардан ешқандай құпия сақтамайды.

Тек религиялық шындықтардан басқасын. Мысалы, АҚШ- та «подобострастие» әйелдердің негативті шкаласына кіреді. Бірақ Мексикада бұл сана қажетті болып табылады. «Подобострастие- бір- біріне тәуелді әлеуметтік топтардың мүшелерінің араласуының, әсіресе отбасылық деңгейде, негізгі сипаттамасы болып табылады» ( Pioz- Loving, 199 б, 107 р) және керісінше «агрессияның» бағалық компоненті феми- нинностимоскулинности Мексикада АҚШ- қа қарағанда жатқылып болып табылады. Басқаша айтсақ, тұлғалық сипаттарды салыстырмалы- мәдени зерттеулерді жүргізу кезінде ол бір әдіспен анықталатындығына оның эквиваленттік өлшеу мүмкіндігі бар ма екендігін үнемі тексеріп отыру қажет.

Г.Гриандис пен В.Вассали гректік субъективті мәдениетін зерттеген кезде «филотимос» деп белгіленетін ерекшелігі құндылықтардың ішінде ең жоғарғы орынды алуда 74 %.

«Филотимос» - жан дүниесі кең, сыпайы, берік, сыйлы, өз міндеттерін орындайтын адам.

Авторлар гректік сөздің мағынасын толығымен жеткіздік деп есептейді.(Triandis, Vassiliou, 1972 ж). Бірақ бұл мүмкін бе? Сипаттма кезінде барлық аспектілерін толығымен жеткізді немесе аударма кезінде мағынасы жоғала ма?

«Жергілікті» ұғымдар аудармаға келетіндігі жөніндегі сауалға Ч.Осгуд бастаған американ ғалымдары жауап беруге тырысты. Олар адамдардың сөзге деген берген мағынасын салыстырмалы зерттеулер жүргізді. Бұл үшін симантикалық дифференциал әдісін қолданған. Ол әдіс көптеген биполярлы шкалалардан (толық нұсқада 50- ден астам және қысқасында 12 астам ) тұрады бағалау, күші, активті осы негізгі үш факторлар көмегімен ұғымлы бағалауға мүмкіндік береді. Алдымен 23 елден таңдалған 32 студенттер 100 еркін зат есімдерді 50 ағылшын тілдеріне аударылмайтын шкалалар көмегімен бағалаған.

Үш өлшеулер үшін таңдалған шкалаларды ағылшын тіліне аударғаннан кейін барлық мәдениетте бірдей шкалалар бірдей факторлармен сәйкес келетіндігі байқалды. Мысалы, «сәнді- қорқынышты», «тәтті- қышқыл», «жақсы- жаман», барлық жерде «күшті- әлсіз», «үлкен- кіші», «биік- аласа»- күш шкаласын, «жылдам- баяу», «шулы- тыныш», «жас- кәрі»- активті шкаласын бағалайды. Басқаша айтқанда, Осгуд ұсынған ұғымдарды өлшеу ұсыныстарын қолдана отырып, әр түрлі тілде сөйлейтін адамдардың талдауларын бағалауға болады. Келесі зерттеулерде ерекщеліктер байқалады.

Бұл, жергілікті меншікті сипаттамалар , гректердегі «филотимос» ұғымы сияқты, басқа мәдениеттер мүшелеріне дұрыс берілмеуі мүмкін.

«Филотимос» ұғымының америка, ағылшын, немесе орыс тілінде дәл эквиваленті жоқ. Ол мағыналас сөздермен келтірілген.

«Филотимос» грек қоғамындағы жаңа адам боп қайта тумағанға шейінгі үйленбеген жас адам. Өткен онжылдықтағы көптеген зерттеулер Ван Геннен қолданған категориялардың тиімділігін дәлелдеді. Басқаша айтқанда, инициация- жас буынды үлкен кісіге айналдыратын «мектеп» немесе «университеттер» деп атауға болады. Бірақ инициацияның әлеуметтік функциясы кең. Алдымен, ол тұлғаның бірнеше топқа жататындығын ұғынуға мүмкіндік береді. Сексуалды жекелік ұсынумен қоса, топ мүшесі ретінде де қалып тасуға мүмкіндік береді. «Бауырластықтың нақты сезімі оларды өмір бойына қосты» (Нордандық,19 б, 250 бет) Сонымен қоса гендерлік жекелік қалыптасады- өзін жоғарғы дәрежелі әлеуметтік топ мүшесі ретіндегі ер ретінде өзін сезіну. Екіншіден, инициация институты племяның бірлестігінисақтау үшін әлеуметтік жекеменшікті құрастыруға арналған. Жастарды оқыту кезінде қоғамдағы барлық мүшелерінің ата- тегін үйретуге, нақты және аңыздық тарихымен таныстыруға үлкен мән берілген. Бұл негізде ескі ата- бабалар дәстүрін қабылдап, оған қарсы шықпауға, оларды аса құнды ретінде қабылдауына негізделген. ( Иорданский, 1982, 252 бет)

Бұл тапсырманың орындалуы алғашқы қауымдық мәдениетте өте маңызды болып табылған. Жастарды топқа қосу үшін қатаң әдістер қолданған. Кейбір мәдениетте балалар қанша еркіндікте өсседе, жеке тұлғадан толық бағынуды талап ететін кезеңдер туындаған. В.Я.Проппоның инициация оны құрған кезеңмен бірге өледі дегеніне келісуге болады. (Пропп, 1966). Алғашқы қауымдық мәдениетте инициация қоғамдық өмірдің өте маңызды жағының бірі болып есептелген және ол ұрпақтар жалғасымдылығын берік орындаған. Оның негізінде жыныс бойынша бөлінулер жатқандықтан, күрделі әлеуметтік мүшелерде инициацияның жоғалуына таңданбау қажет. Батыстық мәдениеттің инициациялық дәстүрлері сырттай ұқсас болмағанмен оған толығымен сәйкес келмейді. Онда тек «үлкендер» әлеміне өтудің жекелеген аспкетері ғана бар. Мысалы, Христиан дініндегі конфирмация тек өмірдің религиялық ортасына ғана бағытталған. Біздің де өткен кезеңде коммунистік ортадағы адамның балалық шағынан үлкендік кезеңіне дейін партиялық құрамда өткен. Социализация сатылары: октябрят, пионер, комсомол, КПСС мүшесі- оларды иелену үшін әр түрлі тексерулер мен сынаулардан өткізген. Тек партия құрамына кірген адам ғана социалистік қоғамның толық мүшесі болып есептелген. Бірақ мұндай «инициация» адам өмірінің тек бір ғана аспектісін қамтыған. Нақты инициацияның ерекшелігі тұлғаның тәніне, жанына, әлеуметтік дәрежесіне бағытталған (Кле 1991, 39 бет)

Дәріс № 12 Этноцентризм, этноаралық үрейлену, этноаралық шиелініс және этноаралық толеранттылық

1.Этноцентризм психоәлеуметтік феномен ретінде

2.Қазіргі заманның этноаралық үрейлену

3.Этноаралық шиелініс

4.Этноаралық толеранттылықты жоғарлату жолдары

Дәріс №13 Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық Мәдениет және әрекет-қылықты ұйымдастыру

1.Ұйымдастырылған мәдениет және ұйымдастырылған климат

2.Әр түрлі мәдениет лидерлігі және өкіметтігі

3.Әр түрлі мәдениет еңбек іс-әрекетінің мотивациясы мен эффективтілігі.

4.Әр түрлі мәдениеттің шешім қабылдауы

Дәріс № 14 Мәдениетті өлшеу типологиясы

1.Мәдениетті өлшеу параметрі

2.Э.Холланың жоғарғы және төмен контексттың теориясы

3.Этнопсихологияның параметрі – уақыт

4.Г.Хофстеденың мәдениетті өлшеу теориясы

5.Құндылыққа байланысты мәдениет типологиясы

1.Этнопсихология нұсқалары: психологиялық антропология және кросс-мәдениетті психология

2.Этнопсихологияның объекті мен базалық категориялары

3.Этнопсихологияның пәнаралық статусы

Критерия екі әртүрлі таңдамалардың қандай да бір белгілерінің даму деңгейін анықтауға қолдануға болады, олар сандық өлшемдер. Бұл критерия арқылы зерттеуге алынған таңдама 11 адамнан кем болмауы керек [28].

Бұл критерия қандай да бір белгілердің арасындағы ерекшелікті бағалауға арналған ең қарапайым параметрлік емес критерия. Егер Q критерия дәйекті ерекшеліктерді анықтамаса, нақты нәтижеге толығымен сипат бере алмайды.

Бұл жағдайда * Фишер критериясын қолданамыз. Егер де Q критерия р<0,01 тандаулар арасындағы тең мәнділікті дәйектілік ерекшелігін анықтаса, оларды тек шектеуге болады және басқа критериялады қолдану қиындығынан қашу керек. Критерия мәліметтер соңғы реттік шкалада ұсынылғанда қолданылады. Қандай да бір мәнділік диапазонында белгілерді келтірмейінше Q — критериясының көмегімен салыстыру мүмкін емес. Мысалы, егер бізде 3 мәнді белгі болса, 1,2 және 3 — ерекшелікгерді табу қиын болады. Розенбаум әдісі жеткілікті толық өлшенген белгілерді талап етеді.

Критерияны қолдануды екі таңдамадағы сандардың өсу ретімен қоюдан бастаймыз. Ең жақсысы, әрбір зерттеушілердің мәліметтері бөлек карточкада ұсынылды. Бұл жағдайда бізді қызықтыратын сандардың екі мәнді қатар ретімен қоюдың қажеті жоқ, тек карточкаларды столға жайып тастаймыз. Сонда біз мәнді диапазондардың сәйкес келуін бірден көреміз, егер сәйкес келмесе, онда қаншалықты бірінші қатар мәнділігі «жоғары» (S₁), ал екінші — «төмен» (S₂). Осы немесе басқа критериялада жаңылмас үшін мәнділігі жоғары бірінші қатарды (таңдамалы, топты), мәнділігі төмен қатарды белгілеп алу қажет.

Н₁: бір таңдама белгісі деңгейі екінші таңдама белгісі деңгейінен артық болмайды.

Н₁: бір таңдама белгісінің деңгейі екінші таңдама белгісі деңгейінен өседі.
Q критериясының графиктік берілуі.

1- суретте екі таңдамадағы мәнділік ретінің арақатынасының үш варианты ұсынылған:

(а) вариантында бірінші қатардың барлық мәнділігі екінші қатардың мәнділігінен жоғары. n₁,n₂>11 шартын сақтағанда ерекшелік дәйекті.

(б) вариантында, керісінше екі қатар да бір деңгейде орналасқан, ерекшелік дәйекті емес.

(в) вариантында, қатарлар біртіндеп қиылысады, бірақ сонда да бірінші қатар екінші қатардан біраз жоғары тұрады. Q
құрайтын аймақта S₁ және S₂ аймақтары жеткілікті жоғары, әртүрлі n үшін Q критикалық мәнділігі көрсетілген 1 қосымшада анықтауға болады.

1 қаңтар S₁ S₁=0

S₁=0

1 қаңтар

S₁

2 қаңтар

1-сурет екі таңдаманың

мәнділік қатарының қатынастарын S₂

көрсету мүмкіндігі; S₁ бірінші

қатардың мәнділіе аймағы; 2-ші

қатардан жоғары мәнділікті көрсетеді;

S₂ екінші қатардың мәнділік аймағы;

1-ші қатардан төмен көрсеткішті

Анықтайды; 2 қатардың қиылысқан

Аймағын штрихтаумен белгілейміз.

а) Егер екі таңдамадағылар 50 адамнан аз болса, онда n₁

б) Егер әрбір таңдамадағылар 51 адамнан көп болса, бірақ 100 адамнан кем болса, онда n₁ және n₂ арасындағы әртүрлі

в) Егер әрбір таңдамадағыла 100 адамнан көп болса, онда бір таңдамадағыдан екіншісі 1,5-2 еседен аспауы қажет. (Гублер

Психологиялық экспериментте ұсынылған қатысушыларға 10-сынып (16-17 жас) және 5-сынып (11-12 жас) оқушылары алынды. Олардың жалпы саны 80 оқушы. Оның ішінде 40 оқушы жасөспірімдер (20 оқушы қазақ сыныбы, 20 оқушы орыс сыныбынан), 40 оқушы жеткіншектер (20 оқушы қазақ сыныбы, 20 оқушы орыс сыныбынан).

№3 Кесте

Екі тандаулардан қатардағы мәнділігінің гипотезасын көрсетеді.

Н_о: Оқушы — орыстар оқушы қазақтарға қарағанда өзін-өзі бағалауы жоғары.

Н₁ Оқушы — қазақтар оқушы орыстарға қарағанда өзін-өзі бағалауы төмен.

№4 Кесте

Екі таңдамаға алынған оқушылардың жеке көрсеткіштерінің мәнділігін қатар бойынша анықтау.

1-қатар оқушы — орыстар	2-қатар оқушы — қазақтар
1. 16 2. 15 3. 15 4. 15 S1 5. 15 6. 15 7. 15 8. 14 9. 13 10. 13 11. 13 12. 13 13. 13 14. 13 15. 13 16. 12 17. 12 18. 12 19. 1 20. 1	1. 15 2. 14 3. 13 4. 13 5. 13 6. 13 7. 13 8. 13 9. 13 10. 12 11. 12 12. 12 13. 12 14. 11 15. 10 16. 10 17. 9 S2 18. 6 19. 6 20. 6

№4 кестеде көрсетілгендей дұрыс қатары анықталып: бірінші, ол «жоғары» — орыстар қатары, ал екінші «төменгі» қатар қазақтар болды. Осы кестеде алдымен бірінші қатардың сандық мәнділігін анықтаймыз. Екінші қатардан максималды мәнділігі S₁=6. Ал, екінші қатардың сандық мәнділігі анықталды, бірінші қатардың минималдық мәнділігі: S₂=5.

Мұны мынадай формула бойынша Q_эмп анықталады.

Q_эмп = S₁+ S₂=6+5=11

Қосымшадағы №3 кесте бойынша Q үшін n₁=20, n₂=20 критикалық мән анықталады.

7(р<0,05)

Q_{kp =}

9(р<0,01)

Е.Ф.Бажиннің «Өзін субъективті билеу деңгейі» методикасы бойынша жасөспірімдердің өзін субъективті билеуінен алынған нәтижелерді статистикалық өндеуге Розенбаум критериясы қолданылды.

Олар мынадай «мәнділік осін» көрсетті:

Осы статистикалық өңдеуді 2 методика бойынша жеткіншектерде де қолданылды.

Жеткіншек жастағы орыс және қазақ топтарында бағалау және өзін субъективті билеу деңгейін анықтауға зерттеу методикалары жүргізіліп, оның көрсеткіштері Розенбаум критериясы арқылы дәйектілігі анықталды.

Мысалы, Т.Лири методикасы бойынша орыс және қазақ топтарының 5-сынып оқушыларына жүргізілген бірінші доминация-лау шкаласы бойынша

Q_эмп = S₁+ S₂=6+5=11 бұл (№4 кесте қосымшадан қараңыз) Q_kp мәнін анықтау үшін n₁=20, n₂=20 анықтаймыз.
7(р<0,05)

Q_{kp =}

9(р<0,01)

Т.Лири және Е.Ф. Бажин методикасы бойынша анықталған басқа шкалаларда алынған нәтижелер дәйектілікті көрсетеді.

"Мәнділік осі" былай болады.

Жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы бойынша Т.Лири әдістемесі бойынша анықтағанда суретте көрсетілгендей кейбір шкалада көрсеткіштер дәйекті емес. Оның себебі 5 сынып оқушыларында өзін-өзі бағалауы әлі тұрақсыз.

Жасөспірімдердің этникалық тұрғыда өзін-өзі бағалау мен өзін субъективті билеу деңгейін Фишер критериясы бойынша мәнділігінің анықталды.

Розенбаум критериясын қолдану арқылы жүргізілген эксперименттің нәтижелеріне статистякалық өңдеу жасау арқылы, оның дәйектілігі көрсетілді.

Психологиялық педагогиколық эксперименттерден туындайтын 2 таңдамалар үшін салыстырмалы дисперсия қажет. Мұнда жүргізілген эксперименттің гипотезасы тексеріледі. Екі таңдаманың бірінің артықшылығы немесе қабілеттілігін анықтау үшін, ал екінші таңдаманы осы анықтамаларды аз мөлшерде қабылдау арасындағы мәнділікті көрсетеді. Осы тапсырманы шешу үшін Фишер критериясының көмегімен анықтаймыз. Оның формуласы мынадай үлгіде берілген.

S₁²

F (n₁ – 1,n₂ –1) =

S₂²

S₁² бірінші таңдама бойынша дисперсиясы, S₂² екінші таңдама бойынша дисперсиясы.

F критериясының формуласын анықтайтын мәнділікті (5 кестені қараңыз).

Ескерту. F критериясы үшін берілген кесте қысқартылған түрде беріліп отыр. Оны математикалық статистикалық анықтамалардан қолдануға болады.

Мысалы, бірінші қатарға орыс және орыс топтарындағы жасөспірімдердің өзін-өзі бағалаудағы камформизм шкаласы бойынша; орыстарда 11, 10, 10, 9, 9, 8, 7, 7, 7, 6, 6, 6, 6, 5, 4, 4, 3, 3; ал қазақтарда 6, 6, 6, 6, 6, 5, 5, 5, 4, 4, 4, 3, 3, 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2 осындай көрсеткіштер алынды.


3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.
Әдістемелерді жүргізу барысындағы практикалық тапсырма үлгісі.