«Этнопсихологиядағы эксперименталды және кроссмәдени зерттеулер» пәні

1.Ғылым негізінде ұлттық мінездің проблемалары

2.«модальды тұлға», «индигенді тұлға», «мінездің базалық құрылымы», «ұлттық мінез» ұғымдарының арақатынасы

3.Ұлттық мінездің құрылымы

4.Әр халықтың ұлттық мінезі

5.Әрекет-қылық негізінде ұлттық мінездің көріністері

Жоғары мектепте студенттерді салт-сана, салт-дәстүрлерінің негізінде тәрбиелеу, білімді ана тілінде меңгеру, ұлттық дәстүрлерді тәрбие процесінде пайдалану туралы көптеген ғалымдар айтып өткен, оның мүмкіндіктерін өз тәжірибелерінде пайдаланған. Дегенмен, қазақ этнопсихологиясында салт-сана, сезім мәселелерін тиімді ұйымдастырудың маңызы ғылыми тұрғыда жеткіліксіз қарастырылған.

Этностық сана-сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде адамдардың іс-әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы

Соңғы жылдары Қазақстанда экономикалық, саяси-идеологиялық, әлеуметтік-мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың тәуелсіздік алып, егеменді ел болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы педагогика ғылымының алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойды. Бұл талап – міндеттер қазақтың этнопсихологиясының өзекті мәселелерімен тікелей байланысты.

Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, сыннан өтіп келе жатқан салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның санасының жан-жақты дамуына, үлгі-өнеге, ұлттық тәрбие алуына ықпалын тигізері сөзсіз. Осы орайда ең негізгі талаптардың бірі – ұлттық қасиеттерімізді танып-білу. Сондықтан ұрпақ тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Ендеше, халық тағылымдары арқылы ұрпақты тәрбиелеудің мәселелерін алдыңғы орынға қоюға болады. өйткені, біз ең алдымен ертеңгі ел тұтқасын ұстар болашағымыз – жастардың санасын тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ел тағдырына, ұлт тағдырына өз үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын мақсатымыз – жастарды тәрбиелеу үшін арнайы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ұйымдасмтырудың шарттары болу керек.

Бүгінгі күні ұрпаққа тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы мен қоғамдық құрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен өндірістік қатынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп жас ұрпақ тәрбиесіне өз ықпалын тигізеді. Қазақ халқының көне дәуірден бері сары майдай сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан дәстүрлері болашақ ұрпақты тәрбиелеуде, оның адамгершілік қсаиеттері мен мінез-құлқын қалыптастыруда үлкен мәнге ие.

Бүгінгі ұлттың руханиятты тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалану қажеттігі туып отырған кезде, халқымыздың өткенінен жан-жақты хабардар болу, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасқан, парасатты, патриот азамат тәрбиелеудің қажеттілігі туып отыр.

Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты талабы.

Ұлттық тәрбиенің арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы мен құндылығын белгілі ғалымдар Г.С.Виноградов, В.Ф.Афанасьев, А.Ф.Хинтибидзе, А.Ш.Гашимов, Г.Н.Волков, И.Я.Ханбиков, А.Э.Измаилов және т.б. зерделеген.

Соңғы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мәселелері С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова, М.Балтабаев, Қ. Бөлеев, А.Мухамбаева, Р.Дүйсенбінова, Ә.Табылдиев, Ә.Сәдуақасов, Ф.Бөрібекова, Б.Қойбағарова, Р.Төлеубекова, Б.Мұқанова, А.Мағауова, А.Алимбекова, Ұ.Әбдіғаппарова, Г.Бахтиярова, Б.Өтешова, А. Дайрабаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

Осы ғалымдардың зерттеулерінен ұлттық сана мәселелері халықпен бірге өсіп, бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері келер ұрпаққа мирас болып келе жатқаны белгілі болып отыр

Әлемдік цивилизация дамуының тарихында адамдарды олардың сан алуан белгілеріне қарай жіктеу болған. Олардың біріне сәйкес адамдар расаларға бөлінсе, екіншісіне сәйкес адамдар этностарға байланысты бөлінеді. Этнос дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде қалыптасып, өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және мәдениетінің тұрақты ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар әлеуметтік топ.

Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі болып табылады. Бұл ортақтықты этностар «Олар» түсінігімен салыстырғанда «Біз» түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының қасиеттерін асырмалауда жатады.

Адамдардың этникалық топтарының екі тарихи формалары бар – тайпа және ұлт. Территориялық орналасуына, мәдениетіне және тіліне байланысты адамдардың тайпалық алшақтауының негізінде рулық-туыстық қатынастар жатыр. Тайпаға неғұрлым көп және әр түрлі рулар кірген сайын, соғұрлым ол өмірге деген қабілеті артып, оның қырылуы тоқтатылды.

Алғашқы қауымдық құрылыстан тауар-ақша қатынастарының негізінде құрылған экономикалық формацияға көшумен байланысты тайпа түріндегі этнос біртіндеп ұлт түріндегі этносқа айналады. Тайпа стратификацияның біржақтылығымен сипатталады, яғни онда әлеуметтік теңсіздік байқалмайды.

Ұлт тайпадан сапалы түрде ажыратылады, біріншіден, әлеуметтік теңсіздікпен сипатталатын әр түрлі мемлекеттердің адамдарын біріктіреді. Екіншіден, мемлекеттің пайда болуымен, көшпелі шаруашылықтың қысқартылуымен, негізгі этникалық топтың мәдениеті, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының таралуымен және мемлекеттік тілдің енуімен байланысты. Үшіншіден, белгілі бір этникалық сана-сезімнің қалыптасуы мен дамуы, ұлтшылдық пен шовинизмнің байқалуы тән болады.

Ұлт дегеніміз – бұл ұлттық-психологиялық ерекшеліктер, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда көрініс табатын психикалық құрылымның, материалды және рухани мәдениеттің, тілдің, территорияның, ұлттық сана-сезімнің ортақтығының негізінде қалыптасатын белгілі бір экономикалық формацияға сәйкес болатын этникалық топ дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады.

Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы – көптеген факторлар іске кірістірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы факторлардың ең маңыздылары – саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе өндірістік және қоғамдық қатынастардан тәуелді блады екен.

Көптеген ғалымдардың ойынша, этникалық топтардың тарихи дамуы – ұлттық психиканың пайда болып, көрінуі мен қызмет етуінің өзгешелігі оның өкілдерінің психикалық ерекшеліктерінің және өмірдегі сапалы трансформацияның сыртқы және ішкі атрибуттарымен алдын ала анықталатын құбылыстар.

Этникалық топтың жасы көбінесе адамдардың ұлттық психикасының қалыптасуының ұзақтығы әне оның перспективті дамуы немесе деградация мүмкіндігі туралы куәландырады. Неғұрлым этникалық топтың жасы көп болса, соғұрлым оның әр түрлі белгілерінің көрінуі тұрақты және консервативті болып табылады.

Этникалық топтардың ұлтаралық қарым-қатынастары, олардың сипаты мен тарихи дәстүрлері оның өкілдерінің ұлттық санасы мен сана-сезімінің көрінуі мен қалыптасуына әсер етеді.

Этникалық топтардың мәдени дамуы адамдардың ұлттық психикасының негізгі сапалы сипатына әсер етеді.

Этникалық топтардың тілі және жазуы оның өкілдерінің ойлауының өзгешелігін анықтайды, дүниетанымның сан алуандығы мен байлаған бейнелейді.

Ұлттық психика – қоғамдық сананың, оның негізгі компонентінің – қоғамдық психологияның құрамдас бөлігі.

Ұлттық психологияның проблемалары мемлекеттік құрылыммен байланысты. Қазіргі уақытта ұлтшылдық, оның ең шекті формасы – расизм проблемасы шегіне жетті. Бұндай қатынастардың келесі түрлерін ажыратады:

• 
  Ассимиляция – ұлттық азшылықтардың толығымен жоғалып кетуі;
  
• 
  Плюрализм – азшылық топтарының өзбеттілік құқығы мен басым топтардың бұл құқықты қолдауы;
  
• 
  Этникалық азшылықтардың құқықтық қорғалуы;
  
• 
  Тұрғындардың көшуі;
  
• 
  Ұзақ түрдегі құлдық.
  

2.Мимиканың мәдениетті ерекшеліктері

3.Әр мәдениеттегі жестер

4.Әр мәдениеттегі кеңістік- уақыттық қарым-қатынас мінездемесі

5.Паралингвистика мен экстралингвистиканы кросс-мәдениетті зерттеулері

Дәріс № 6 Этникалық стереотиптер мен нанымдар

1.Этникалық стереотиптер мен нанымдарды зерттеудің тарихы

2.Этникалық стереотиптер: ұғым, функция, құрылым, түрлері мен механизмдері

3.Этникалық нәсілдік нанымдар: ұғым,

теория, себеп пен механизмдері

4.Негативті этникалық стереотиптер мен нанымдарды төмендету техникасы мен әдістері

1.Әр мәдениеттің базалық құндылықтары

2.Моральдің кросс-мәдениетті зерттеулері

3.Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық

4.Мәдениет және агрессия

5.Мәдениет және конформизм

6.Мәдениет және жыныстық әрекет-қылық

Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге бөледі.

• 
  әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті меңгеру тәсілдері
  
• 
  балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу, оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше көңіл аударады.
  
• 
  әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
  

• 
  Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
  
• 
  Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады. Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде – көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті «шынайы зерттеу процессі» деп түсіндірді. Мәдениетсіздік әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш типке бөлінеді.
  
• 
  Тік трансмиссия, мәдени бағалы процесс, сенім – атадан балаға мұра болып қалады.
  
• 
  Көлденең трансмиссия, бұл туғаннан ересектікке жеткенге дейін баланың әлеуметтік, тәжірибелік және дәстүрлі мәдени қарым-қатынасқа және де өзінің құрдастарымен байланысқа түсе алады.
  
• 
  Қисық трансмиссия, тұлға арнайы дайындалған институттарда, әлеуметтік (мектепте, жоғарғы оқу орындарында) және практикада оны қоршаған ересектер, яғни туған-туыс, көршілер мен қарым қатынаста болады. Мұндай схема әлі толық емес. Мұндай суреттеу өмірде қиынырақ болады. Американдық мәдениеттанушылар Г.Баридің бастамасымен әлеуметтенідің бірнеше агенттерін бөледі, баланың мінезіне әсер етуін қарастырады:
  
• 
  Асыраушылар, балаға қарайтын, оның эмоциялық және тікелей қажеттілігін қанағаттандырады.
  
• 
  Беделділер, өзінің жақсы қасиеттерімен балаға жақсы үлгі беру.
  
• 
  Тәртіптілер, жазаны айқындаушылар.
  
• 
  Тәрбиешілер, арнайы баланы оқытатындар, оған білім мен ғылым беретін адамдар.
  
• 
  Қызметкерлер, баламен бірге, оның іс әрекетіне бірдей құқықта болатындар, бірге тұратын адамдар.
  

Р.Ронер өзінің зерттеулерін жүргізу кезінде этнографиялық архивтерді – «адамдардық қарым-қатынастарының аймақтық картотекасын» (Human Relations Area Files – HRAF) қолданған, оны 30 жылдан бастап Йельки университетінде (АҚШ) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен зерттелген мәдениеттерді және географиялық топтаударды (мәдениеттердің жалпы сипаттамасы) және заттық («мәдени материалдардың» жалпы сипаттауы) принциптары туралы мәліметтерді қамтиды. Заттық топтастыру жан-жақты деп саналатын 79 тақырыптық бөлімдерден тұрады, олар өз кезегінде 8 үлкен дәрежелерге топтастырылған: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу әдістері, география, тін және т.б.); тамақ және киім; үә және технология; экономика және қозғалыс құралы; жекелік және отбасылық іс-әрекет; қауым және билік, ауқаттылық, религия және ғылыми; өмірлік ағымдар.

50 жылдары әлеуметтенуге қатысты картотекалардың мәліметтерін кодификациялау бастайды. Әлеуметтену бөлімі HRAF 9 рубриканы – тамақтандырудан және тәуелсіздікті үйретуге дейін кеудеден шығару, әдеттерді және нанымдарды беруді қосады. Қазіргі уақытта берілгендерді топтастыру әлеуметтенушілерге ғана емес, сондай-ақ психологтар үшін үлкен ғылыми маңыздылыққа ие, ал балаларды тәрбиелеу мен зерттеу үшін архивтік сәйкестік оны басқа мәдени ауыспалылықтардан контекеттерінде зертетуге мүмкіндік береді.

50 жылдың ортасына таман HRAF-ты қолданушылардың назарлары мәдениетте көрсткіш алты «тәрбиелеудің негізіндегі деңгейлеріне» аударылды, қандай мөлшерде мәдениет балалардың тәрбиелеуіне мағына берітіндіктеріне

- тіл алу, оларды үлкендерге бағынуға үйретеді;

- жауапкершілік (берілген жұмысқа), оларды үй жұмыстарына немен рызықтарына жауапкершілікті болуға үйретеді;

- қамқорлық, оларды бауырларына және қарындастарына, ауруларға және қарт адамдарға көмектесуді үйретеді;

- титістерге ұмтылу, оларды жетістікке жету үшін күш салуды үйретеді - әдетте қоғамның басқа мүшелерімен жарыстарда – жұмысты сапалы орындауда;

- өз беттілік, оларды өздерін күтуді және өздерінің қажеттіліктерін қанағаттануда өз бетті болуды үйретеді;

- жалпы тәуелсіздік, оларды бақылаудан және бостандыққа үйретеді.

Американдық ғалымдар Г.Барридің басшылығымен архивтік зерттеудің тұтас айналымын жүргізді, онда HRAF-та ұсынылған, 104 мәдениеттің тәрбиелеу практикасын бағалау екі немесе одан да көп сарапшылармен жүргізілді. Шынында, зерттеушілер архивтік материалдарды қолдану көптеген ауыр мәселелерді шешуді қажет еткендігін жасырған жоқ. Біріншіден, оларға сұраққа жауап беруге тура келді - өлшеу сөйлемі әрқанда сол немесе басқа қоғамда болатын мықты интерпритацияны қамтамасыз ете ме? Шынында, көптеген этнографиялық сипаттауларда қандай да бір өлшемдердің берілгендері болмайды, бірақ бұның салдары неде екендігі аяғына дейін ашылған жоқ.

Екіншіден, алты деңгей бір-бірінен тәуелсіз екендігін анықтау. Ең соңында зерттеушілерге оларды екі полюскетік тәрбиелеу деңгейлеріне сәйкестендіру мүмкін болды. Бір полюс-уступчивостьқа оқыту (тыңдауға, жауапкершілікке, біртіндеп қамқорлыққа), екіншісі – самоутверждениюға оқыту (жетістікке ұмтылу, өз беттілікке тәуелсіздікке). Басқа сөзбен айтқанда, Барри және оның әріптестерінің ойынша, барлық мәдениетті шектеулі уступчивості н тәрбиелеу бағытынан өзіндік бекітуге дейін ұмтылуын өңдеуге болады.

Келесі сұрақ, неге қоғам сол немесе басқа тәрбиелеудің практикасын таңдайды? Оған жауапты американдық зерттеушілер іздеген. Олар топтың ең алдымен баланың қажеттілінің, оларға есейген кезде тұрмыстық іс-әрекетінің анықталған типімен қоғамда қажет болатындығымен қызыққан. Олардың болжамдары бойынша, мал бағатын және жермен айналасатын қозғалатын мүшелері үшін, онда жыл бойы бірлесіп күш салу арқылы материалдық ресурстар жасалынады және қалыптасады және де олардың молшылықтары болуы мүмкін (қоғам «тағымның үлкен қорымен», олардың терминологиясы бойынша), ең алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланған. Ал аңшылардың және жинаушылардың қоғам мүшелері, өздеріне сенімді және тәуекелге барушы болуы керек.

Архивтік зертеулерде қозғалыстың 104 гипотизасы мойындалды: аңшылар және жинаушылар балаларда өз беттілікті және тәуелсіздікті,ал қойшылар және жер иеленушілер – жауапкершілікті және тілалғыштылықты тәрбиелеуге бағытталған болады. Бұл байлыныс әлеуметтенудің глобальды анализіне өлшеуге арналған - өзіндік бекіту, уступчивості қолдану кезінде сақталды.

Американдық мәдени – антропологтардың нәтижелерін растайтын мысалдарды, көптеген мәдениеттердің этнографиялық сипаттамаларынан табуға болады. Осылайша, бақылаушылар бірнеше рет аңшылықпен айналасатындарға және австралиялық аборигендерді жинаушларға асқынған өзіндік бекітуге ұмтылу тән екендігін белгіленге. Сонымен қоса «басқалардың көзінше» өзіндік бекіту ғана емес, сондай-ақ «өзінің көзінде» өзіндік бекіту наөарда болады.

Ал М.Мидтің бақылауы бойынша, бақшамен айналасқан арапештер өз балаларын өзінің күшіне сенімділігі өсуін емес, отбасы мүшлері әрқашан көмекке келетіндігіне сенімділігін артыратын тәрбиелейді. Бұл мәдениетте тек қана қоршаған ададарға деген сенімділік қажет. Сен өзін не істейтініндігінде ешқандай мағына жоқ.

Сонымен қоса американдық ғалымдардың гипотезаларын опровергать ететін мысалдарды келтіруге болады. Және бұның себебі Барри және олардың әріптестерінің зерттеулері – статикалық жалпы тенденцияларды көрсетуге бағыттарған, олар нақты мәдениетте анықталмауы мүмкін. Маңыздысы басқасы – біздің кезде концепцияның анализдік мағынасы архивтік зерттеулерге күмәнге келтірілмейді, ондағы көбісі артық жеңілдетілген.

Біріншіден, өзіндік бекіту және уступчивость, сонымен қоса Барримен ұсынылған тәрбиенің басқа деңгейлері, бір-бірін міндетті түрде шектелмейді. Бірінші рет қарағанда жапондық мәдениеттің негізінен тәрбиелеу өлшеміне байлынысты ойланбастан уступчивостін шеткі полюсіне қоюға болады.

Дәстүрлі жапондық тәрбиелеу шынымен де тәртіптің және бағынудың қалыптасуына бағытталған. Бірақ, бір уақытта көптеген зерттеулерде, жапондықтарға жетістіктерге ұмтылу тән екендігі анықталған.

Мысалы, американдыққа қарағанда, жапондық әлеуметтену процесінде, өмірлік жетістікке жету үшін бағыну тәуелсіздікке қарағанда маңызды болып келетіндігін мықты ұйғарады: ол бағыну арқылы өзіндік бекітіледі.

Екіншіден, И.С.Конның әділетті белгілеуі бойынша, тәрбиелеу стилі шаруашылық іс-әрекеттің мазмұнына қарағанда, көптеген басқа факторларға – қоғамның әлеуметтік құрылымына, отбасы құрылымына және т.б. тәуелді.

Бұл факторлар басқа салыстырмалы – мәдени зерттеулерде - өрістік зертетулерде «Алты ұлттың балалары» ескертіледі, ол 1954 жылдан бастап американдық культурантропологтармен және психологтармен. Б. және Дж. Уайтинг ерлі-зайыптылардың басшылығымен алты елді мекенде: бес ауыл шаруашылықта – Жапонияда, Филиппинда, Индияда, Кенияда, Мексикада, сонымен қоса кішігрім қалада АҚШ-та жүргізіледі.

Жобаға қатысушылар өз алдына, әртүлі мәдениеттегі балалар өмірі жайлы мағлұмат жинауды қойды. Бірінші этапта алты елді мекеннің бөлшектік этнографиялық сипаттаулары құрылды, олар құрамына балаларды тәрбиелеулің ееркшеліктерін қосты, сонымен қоса тандаулар анықталған (6 ұл қыз баладан, екі үлкен топтарда – 3-6 және 7-11 жас).

Екінші этапта – «6 мәдениеттің анасы» жобасын жүзеге асыру кезінде – сол елді мекендерде аналық тәрбиелеудің стилі оқытылған. Әйелдерге берілген сауалнаманың құрылымдық сұрақтары олардың балалармен өзара қарым-қатынасына қатысты: а) реакциялар – физикалық жазалаудан белсенді қамқорлыққа дейін – баланың көмекке шақыруы, еркелік, басқа балалармен ұрсысу және т.б.; б) жалпы жоба бойынша – балаға қатысты қамқорлықтың және жүрекшілдіктің немесе өшпенділік және шыдамсыздық, мақтауды қолдану және физикалық жазалар. Сонымен қоса, интервьюда балалардың әлеуметтік мінез-құлықтарының нюанстары анықталды – олардың қандай жаста өзіндік киіне алатындығы, үйден басқа жерде ойнай алатындығы, тұрмыстық тапсырманы орындауы және т.б.

Үшінші – негізгі этапта зерттеу заты болып балалардың басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтау болды – балалармен және ерліктермен (аторлардың терминологиясы бойынша әлеуметтік интеракциялар), ал негізгі әдістеме – балалардың мінез-қылықтардың күнделікті шарттарда құрылымдық бақыла: үйде, аулада, мектепте, еңбектік іс-әрекетте, оқуда немесе ойында.

Әрбір балада шамамен 150 интеракция белгіленген болды, оларда сол немесе басқа мөлшерде қамқорлық, достастық, доминаттылық, басқыншылық, өзбеттілік және т.б. пайда болды. Одан кейін контент-анализдің көмегімен барлық интеракциялар 12 негізгі іс-әрекетке апарылған болатын: көмек іздейді, зейінді іздейді, үстемдікке ұмтылады, жауапты ақыл айтады, қолдау көрсетеді, көмек ұсынады, достықты көрсетеді, жақындайды, ескертулер жасайды, тиіседі, балағаттайды, достық негізінде тиіседі. Бұл іс-әрекеттер барлық зерттелген мәдениеттерде айқындалған болатын және, авторлардың пікірі бойынша, мәдениеттің кең тандауында табылуы мүмкін. Егер мәдениеттер балалардың әлеуметтік мінездеріне әсер етпесе, онда оның он екі типінің жиілігі барлық мәдениетте бірдей болуы мүмкін. Бірақта анықталғандай, олардың таралуы мәдениеттен мәдениетке түрленеді. Бірақта достықты көрсету барлық жерде жиі кездескенімен, қалған әрекеттер ирархияда әртүрлі дәрежеге ие болады. Осылайша, екінші орынды американдық балаларда зейінді іздеу алды, мексикалықтарда – көмек көрсету, индиялықтар үстемдікке ұмтылды және т.с.с.

Алынған нәтижелер авторларға қорытынды жасауға көмек көрсетеді, оларға «өзіндік әлеуметтік мінез-құлықтарында алты мәдениеттің балалары бірдей емес, бірақ тұтастай ажыратылмайды». Ұлтаралық айырмашылықтардың себебін, олар «алдын ала айтушылар» негізінде балалардың әлеуметтік мінез-құлықтарын екі бір-бірінен тәуелсіз мәдениеттің ерекшеліктері негізінде қарастыралыды: әлеуметтік – экономикалық жүйенің қиын деңгейі және отбасының құрылымын иеленуші, олар нуклеарлы ата-аналарды және балаларды қосатын, және үлкен, бірнеше ұрпақтан тұратын болуы мүмкін.

Айқындалғандай, осы екі мағыналы әлеуметтік балалардың мінездерінің мәдениеттін сипаттас коррелляцияланады, оның тәуелсіз екі осі бойынша шкала етеді: шкала А тәуелділік жауапкершілік полюстерімен және достық жылы және авторлық – агрессиялық қарым-қатынасы қоршаған ортаға Б шкаласында.

А шкаласы бойынша күрделі мәдениеттегі балалар тәуелділік полюсінде өте жоғары көрсеткіште болады, жай мәдениеттегі балаларға қарағанда. Басқа сөзбен айтқанда, кішкентай американдықтардың, жапондықтардың және индейецтердің мінез-қылықтарында көбінесе типтің «көмек және зейінді іздейтін» эгоистік қылықтары және «үстемдікке ұмтылу» анықталған. Ал кішкентай филипиндер, мексикандықтар, кениялықтар көбінесе «көмек және қолдауды ұсынған» және «жауапты кеңес берген».

Алынған нәтижелерді интерпритациялау арқылы, Уайтинги әлеуметтік құрылымының мәдениетке мінезделген әлеуметтенудің стилдерінің маңызды әсер етуіне белгіленген. Жай мәдениеттерде үлкен мағынаны туыстық және көршілік көмектің нормалары алады, ал функциялық болып коллективтік тұлғалық қажеттердің дамуы болады. Авторлардың айтыуы бойынша, «баланың қамқорлықты – жауапкершілікті мінез-қылықтарын қамтамасыз ететін механизмы болып, оның ата-анасына көмектесуі, және кіші бауыр қарындастарын қарауы болады.

Ал күрделі мәдениеттерде көптеген әртүрлі рольдермен және иерархиялық құрылымы бойынша, онда көбінесе туысқандары да қарсылас ретінде шағады, ең пайдалы болып өзінің шақ саттарына жету үшін көмекке ұмтылу болып табылады. Сондықтан, балаларды үлкендер роліне дайындау кезінде ата-аналар оларда жетістікке жетуді және жарыстық жолын үйретеді.

Б шкаласы бойынша, ой достық мінез-қылықтың авторитарлы – агрессияны қарсы қояды, үлкен «жылумен» нуклеарлы отбасының балалардың қарым-қатынастары жылытылған болтаны. Олар көбінесе «достық негізде қызмет ететін». Ал үлкен отбасылардың дәстүрлреі сақталатын көбінесе агрессияны көрсетеді – «ескертулер жасайды» және «тиіседі». Басқа сөзбен айтқанда, отбасының құрылымы да балаға әлеуметтену процесінде оған берілетін ережелерге байлынысты әсер етеді.

«Үлкен отбасының патрилиниім басшысы қатты қолды болуы керек, өзінің үлкен ұлдарына және олардың отбасыларына билік жүргізуі керек және агрессия көрсету кезінде ұялмауы керек. Сондықтан оған кішкентац кезінде алынған бауырларына және қарындастарына бұйыру өте пайдалы. Үш ұрпақтың қызығушылығының конорликті, егер олар бір отбасы болып тұрса, жалулыққа және қарым-қатынастың жүрекшігіне способствовать етпейді. Керісінше, ата-аналар мен балалардан тұратын, тәуелсіз нуклеарлы отбасыны сақау, оның мүшелерінен авторитарлы мінез-қылықтықты қажет етпейді.

Шынында, нуклеарлы отбасыда үлкен мағына, қарым-қатынастың өзіндік байламдарының негізінде беріледі. Ал үлкен отбасыда, М.Мидтің айтуы бойынша, бала тұтас отбасылық әскердің қамқорлығында болады, бірақ өмірінің бірінші айынан бастап «кездейсоқ бір әйелдің қолынан екіншісіне берілу кезінде, сабақ игеріледі: бір адамға өте қатты үйренбе, бірде бір туысқанын мен өте үлкен күтуді байлыныстырма».

Американдық ғалымдар балалардың мінез-қылықтарын анықтай отырып, сол немесе басқа мәдениетке мінезделген, мінез-қылықтарын сондай типтері, қамқорлық немесе эгоистік доминанттық, авторитарлық немесе жүректілік мәдениеттің жүйесіне негізінен және балаға әлеуметтену кезінде берілітендігі айрықша сипаттайды.

Уайтингтың зерттеулері культуран – тропологтармен, сондай-ақ психологтармен жоғары бағланады. Кономмен келіспеуге болмайды, ол методикалық мұқият өрістік зерттеулерінде және берілгендерді өндеудің статистикалық процедурасының көзқарасы бойынша ол үшін ретінде болуы мүмкін және ол ол көптеген қарым-қатынастарда жанды. Өз алдымызға американдық авторлардың классикалық еңбегін сынамаяқ, оның екі кемшіліктерін ғана көрсетейік. Біріншіден, жоба мәдениеттің тар ортасын қозғайды – көбінесе өзінің екіншілігін, олар әлеуметтену практикасында кең спектрлі вариация үшін репрденттивті емес. Екіншіден, өте жеңілдетілген болып зерттеушілер ұсынылған екі мәдениетін өлшемі болады. Осылайша, барлық мүмкін отбасылық құрылымдар Уайтингтің үлкен және кіші отбасыға әкелді. Бірақ, үлкен патриархальды отбасының мүшелерінің және «қоғам ұяшықтарының» мінез-қылықтарына көзқарастар бойынша достық-жылу және авторитарлы агрессивті мінез-қылықпен ажыратылатындығында ешқандай күмәндану болмайды. Мысалы, осыған дәлел бар, қазіргі заман отбасыларында үлкен жылулық тек қана «ата немесе апа» бар үйлерде болады, ал нуклеарлық отбасыларды ондай болмайды.

Архивтік және өрістіктен басқа, практикада балаларда тәрбиелеуде ұлтаралық айырмашылықтарды зерттейтін экспериментальды зерттеулер болады. Ең бірінші әйгілі әлеуметтік-мәдени эксперименттер канадалық зерттеушінің У.Ланбер тақ басшылығымен, 70 жылдың соңында жүргізілген болатын. Онда зерттеушілер болып қазіргі заман қоғамның – Еуропаның, Солтүстік Американың және Азияның 8 қаласының ішіндегі он бірі тандаулы болады.

Экспериментте стандартты жағдай қолданылды: зерттеушілер алты жастағы қарым-қатынасын магнитафондық жазбада тындаған. Зерттеушілердің балалар дауысымег айтылған: «Мама (папа), маған көмектес», «Менің ойыншығымды бер, әйтпесе, ұрып жіберемін», «Жаңбыр басылды, далаға шығуыма болады ма?» деген фразаларға реакциясы – ата-аналардың шыдамдылық және қатандық деңгейлерін өлшеуге мүмкіндік береді. Ата-аналардың қаталдығы олардың әлеуметтік деңгейлеріне байланысты болатындығы анықталды. Барлық тандауларда жұмысшы ата-аналар үлкен қажеттілікке басым болды, орташа деңгейдегі өкілдерге қарағанда. Балалардың әлеуметтенуіне кіші әсер ету этикалық зерттеушілердің қажеттілігін көрсетеді. Негізгі айырмашылықтар тәрбиелеудің ұлттық деңгейінің қаталдығын тұтас алғандағысына емес, балалардың әртүрлі әрекеттерге қатынасына қатысты болады.

Бұл нәтижелер ертеде болған бақылауларды, мсалы бұрынғы кезден мәлім болғандай, жапондық кіші балалардың ата-аналарын американдықтармен салыстырғанда жағдайларда өте шыдамды, тек қана балаларды тазалыққа үйретуді ғана емес.

Тұтас алғанда Ламберттің әріптестерімен эксперименті, Уайтинговтың және басқа да зерттеушлердің психологиялық әдістемелерді қолданған жобасы, кішігірім мәдениеттер арасында ата-аналық тәрбиелеудің әдістермелерінің нұсқалықтарын, приметивті мәдениеттердің архивтік зерттеулеріне қарағанда анықтады. Бұл қазіргі заман мәдениеттің тек қана унификациясымен, олармен этникалық ерекшеліктерді жоғалтумен, немесе маңызды емес рольды ғалымдар қолданған әдістемелер ойнайды.

1.Танымдық процестерді зерттеу

2.Түйсік пен қабылдауды зерттеу

3.Интеллектіні зерттеу

4.Мәдениет және категоризация

5.Мәдениет және сана

1.Тілді пайданылуда мәдениеттік ерекшеліктер

2.Тіл және ойлау. Сепир-Уорфттың лингвистикалық қатынас гипотезасы.

3.Тіл және иденттілік: психологияда билингвизм және полилингвизм жағдайлары

4.Этнопсихолингвистика облысының зерттеулері

Дәріс № 10 Этникалық мәдениет констекттегі индивид және тұлға мәселесі

1.Мәдениет және «Мен» концепциясы

2.Тұлғаны зерттеу

3.Этникалық иденттілік және этникалық өзіндік сана

4.Тұлғаның этникалық иденттілік типы

5.Этникалық иденттіліктің қалыптасуы

Зерттеушілер әр түрлі этнос және мәдениеттер әрекеттестіктерінің жағымды тәуелділігін анықтап қарайды:

• 
  аумақ , жалпының немесе «өз» бір топтыкі болуы мүмкін;
  
• 
  әрекеттестік ұзақтығы ( тұрақты, тығыз-таяңдық, ұзақ мерзімдік );
  
• 
  мақсат ( қызмет , баспана­ , оқу , бос уақыт );
  
• 
  қоғам өміріне қатыстыру үлгісі ( қатысудан бақылауға дейін ­ );
  
• 
  жиілік және контактілердің тереңдігі ;
  
• 
  салыстырмалы теңдік және құқықтық статус;
  
• 
  сандық арақатынас ( көпшілік – азшылық );
  
• 
  айқын айыратын белгілер ( тіл , дін , нәсіл ).