Ғылыми журнал үш айда бір рет шығатын ғылыми журнал
жүктеу/скачать 4.7 Mb. Pdf көрінісі
|
| стипендиялар. Гимназия бітірген шәкірттерге Ресей империясының Санкт-Петербург, Қазан
қалаларындағы жоғары оқу орындарына, Красноуфим реальдық училищелерге жол ашылатын. Оның үстіне аталмыш оқу орындары үшін қазақ қауымы арнайы стипендиялар тағайындайды. Осы стипендиялардың арқасында Қазан, Санкт-Петербург университеттерінде Торғай облысы қазақтарының балалары білім алады. Ол шәкірттер Орынбор, Троицк қалаларындағы гимназиялық мәртебесі бар орта мектепті бітіргендер еді. Олардың жоғары оқу орындарында білім алуы үшін Торғай облысының қазақ қауымы Қазан университетіне Генерал-губернатор Н.А. Крыжановский атындағы арнайы стипендиялар тағайындайды. А. Васильевтің көрсетуінше, 1877-1891 жылдар аралығында аталмыш стипендия арқылы 8 шәкірт білім алады. Олардың алтауы Торғай облысынан болса, екеуі (Қосбақов пен Қаратаев) Бөкей ордасы мен Орал облылысынан келген шәкірттер болды (Васильев, 1896: 144). Қазақ даласындағы мектептердегі оқушыларды кәсіптік мамандыққа баулу мақсатында Мұғалімдер мектебін бітірген шәкірттерге Красноуфим реальдық (кейін өндірістік) училищесі мен оның жанындағы ауыл-шаруашылық бағыттағы орыс-башқұрт мектептеріне оқу стипендиясы бөлініп отырды. 1886-1891 жылдар аралығында арнайы стипендиямен оқыған 17 шәкірттің сегізі түрлі мамандықтарды игеріп шығады (Васильев, 1896: 145-148). Торғай облысында орысша білім беруді орнатудың үшінші кезеңін А. Васильев 1892-1896 жылдар аралығы деп санайды. Бұл аралықты далалық өлкелерде ауылдық мектептерді ашып, оның жұмысын жолға қою басты көрініс алды. Ресей империясының далалық облыстарды басқару туралы 1891 жылдың 25 наурызында шыққан жаңа Ереже бойынша, әлеуметтік саланың шығыны, соның ішінде ағарту саласы да жергілікті жерден жиналатын салық негізінде қаржыландыру көзделді. Сол себепті мектеп ісі саласында шығыны аз жұмыстарды қолға алу қарқынды жүргізілді. Бұл орайда әкімшілік қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қолайлы, мұсылмандық татар білімін таратушылардың тәжірибесінен өткен көшпелі мектептер жұмысын жолға қоюды қолға алады. Мұндай көшпелі мектепті «ауыл мектебі» деп атады. Оның мақсаты «татар, башқұрт, ортазиялықтардың қазақ даласындағы мектептерін ығыстыру» болып табылды Ауылдық мектептің дәрежесі бір сыныптық, болстық мектеп екі сыныптық мәртебеге ие болды. Ауылдық мектептің бір жылдық шығыны 324 руб., ал болыстық мектеп 2 мың руб. көлемінде қалыптасты (Васильев, 1896: 151-153). Орысша білім беретін алғашқы ауыл мектебі 1892 жылдың 15 маусымында Қостанай уезі Кеңарал болысының Қарағайлы (№4 ауыл) ауылында ашылады. Алғаш ашылып отырған мектепті қолдау және оның керек-жарағына көмектесу мақсатында Торғай облысының әскери губернаторы 324 руб. қаражат бөледі (Тургайские областные ведомости, 1892: 6). Облыстық басылым бетінде ауылдық мектептің «Оренбургский листок» газетінде жарияланған орыс тіліндегі Ережесі қазақшаға аударылып басылады (Тургайские областные ведомости, 1892: 31). Сол жылдың аяғына дейін уезде Алакөл, Аралағаш, Тобыл, Қарадөңкөл, Сужарған сияқты 5 ауылдық мектеп ашылып, жұмысын бастап кетеді. 1894 жылдың 1 қаңтарына дейінгі көрсеткіш бойынша облыс көлемінде 25 ауылдық болса, 1895 жылдың басында олардың саны 35 мектепке жетеді. Онда 542 шәкірт білім алады. Сонымен қатар Ақтөбе және Қостанай уездеріндегі орыс поселкаларында орысша мектеп ашылып, олардың дәрежесі ауылдық мектеп мәртебесінде болады. Облыс көлемінде тез көбейіп жатқан бастауыш мектептерді мұғалімдермен қамтамасыз ету мақсатында әкімшілік 1894 жылы Қостанай қаласындағы екі сыныптық мектеп жанынан 2 жылдық Педагогикалық курс ашу мәселесін көтереді (Васильев, 1896: 157-158). 1897 жылы аталмыш Педагогикалық курс ашылып, өз жұмысын бастайды. Курстың ашылуы туралы «Тургайская газета» 1897 жылдың №108 санында арнайы хабарлама жазады. Онда Орынбор мұғалімдер мектебіне бөлінген 17 стипендияны Қостанайдағы Педагогикалық курсқа ауыстыру мәселесі көтеріледі (Тургайская газета, 1897: 108). А. Васильев 1896 жылдың 1 қаңтарына дейінгі есеп бойынша облыс көлемінде 35 ауылдық мектеп жұмыс жасап жатқанын, ол мектептердің қай жылы ашылғанын, қандай мекенде орналасқанын және мектептің қалай аталатынын (қыстау бойынша және мектепті ашуға көп үлес қосқан кісінің аты) орналасқанын, мектептің мұғалімі кім екенін көрсететін деректік кесте жасайды (Васильев, 1896: 159-161). Бұл кестеден біздер ауылдық мектепе мұғалімдік қызметте болған 35 ұстаздың аты-жөнін көре аламыз. Солардың ішінде Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынұлының есімін де байқаймыз. Зерттеудегі дерек Отан тарихы №1 (97) 2022 ISSN 1814 - 6961 E-ISSN: 2788-9718 11 бойынша, ол 1895 жылы Ақтөбе уезі Бестамақ болысының №2 ауылдағы «Арынғазиев мектебінде» қызмет еткен (1 сурет). 1 сурет. А. Васильевтің кестесінен үзінді А. Байтұрсынұлы Бестамақ болысында қызмет атқарғанын қосымша айғақтайтын көрініс – оның 1896 «Тургайская газетаның» №60 санында жариялаған мақаласы. Мақала «Корреспонденция (от нашего корреспондента) Бистамакская волость, Актюбинского уезда» деп аталады. Онда тілші өзі қызмет жасайтын ауылда ашылған №4 фельшерлік пунктегі шешекке қарсы егілген екпе жұмысы және қазақ даласындағы дәрігерлік қызмет мәселесін қозғайды (Байтурсынов, 1896: 60). Бұл А. Байтұрсынұлының екінші мақаласы болатын. Бұған дейін ол 1895 жылы аталмыш басылымда «Киргизские пиметы и пословицы» деп аталатын тұңғыш мақаласын жариялайды (Байтурсынов, 1895:39). Ахметтанушылардың алғашқы буыны М. Дулатұлы, М. Әуезұлы сынды қайраткерлер ағартушының ауылдық мектептердегі қызметі Ақтөбе, Қостанай, Қарақаралы уезінде өткенін жазған еді.. Бұл орайда, М. Дулатұлы өзінің ұстазының ауылдық мектептердегі педагогикалық қызметінің басталу жылы мен аяқталу мерзімін (тарихи хронологиясын), ұстаздық қызмет еткен уездерін дәл айқындап берді. Кезінде ол былай деп жазды: «Педагогическая деятельность А.Б. начинается с 1895 года. С период 1895 по 1909 год он учительствует Актюбинском, Кустанайском и Каракалинском уездах» (Дулатов, 1922: 20). Ал М. Әуезұлы «Ақаңның елу жылдық тойы (юбилей)» деп аталатын мақаласында «Оқу бітірген соң әуелде мақсұт қылған жолмен ел ортасына барып қазақ балаларын оқытпақ ниетпен Ақтөбе уезі, Батпақты болысындағы Ахметкерей Қопсыбақовтардың ауылындағы ауылный школға барып оқытушы болған» (Әуезов, 1991: 18). М. Әуезовтің «Ақтөбе уезі, Батпақты болысындағы Ахметкерей Қопсыбақовтар» дегені отырғаны анықтамалық тарихи жазба деректерде Бестамақ болысының управителі Ахметкерей Косваковпен (Памятная книжка, 1899: 40) бір кісі болса керек. Торғай облысында ашылған көшпелі ауыл мектептерінің жұмыс тәжірибесі көрші аймақтарға үлгі бола бастайды. Ақмола облыстық «Дала уалаяты газетасының» 1896 жылғы №20 санында қазақтың көшпелі тұрмысына қолайлы екендігі ерекше ықыласпен аталып өтеді (Дала уалаятының газеті, 1994: 545). Очеркте Торғай облысының территориясындағы ауылдық мектептерге жетекшілік жасайтын болыстық мектептер жұмыстарына А. Васильев тарпынан тарихи сипатама берілген. Ол облыс көлеміндегі жеті болыстық, атап айтқанда, Қарабұтақ, Бөрте, Обаған, Шұбар-Жетіқара, Қаратоғай, Әулиекөл, Меңдіқара мектептерде 1892-1895 жылдар аралығында білім алған оқушылардың саны, мектепті ұстауға жұмсалған шығын көлемі көрсетілген кесте ұсынады (Васильев, 1896: 171). Қарабұтақ болыстық мектебі екі сыныптық мәртебеге өтіп, онда Ор Мұғалімдер мектебінің түлегі, Ы. Алтынсаринның шәкірті Ғ. Балғымбаев жемісті еңбек етеді. Оның Ресей императорының таққа отыру күні Қарабұтақ форпостында қалай тойланғаны туралы жазған «Қарабұтақ» атты мақаласы «Тургайская газетаның» 1897 жылғы 29 мамыр күнге санында жарияланады (Балгимбаев, 1896:74). Қарабұтақ мектебінен кейін Ғ. Балғымбаев алдымын Ырғыз уезінің, одан соң Торғай облысының білім инспекторы, «Тургайская газетада» редакторлық қызметтерін атқарады. жүктеу/скачать 4.7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|