№12 - сабақ тақырыбы: Қоғам және мәдениет

4. Философия тарихындағы мәдениеттанулық теориялар (З.Фрейд, Н.Данилевский, 
О.Шпенглер, К. Леви-Строс және т.б.). Мәдениет – қоғам болмысының формасы. 
Материалдық және рухани мәдениет. Мәдениет және коммуникация: ауыл мен қала
сәулетінің адамға бұрылуы, кеңістіктің мәдениетаралық қарым – қатынасқа қолайлығы. 
Қоғам, адам және қоғамдық қатынастар туралы ой-пікірлер, идеялар мен ұғымдар алғашқы 
қауымдық қоғам дәуірінде - ақ қалыптаса бастаған. Адамдардың алдында қоғам деген не, ол 
қалай пайда болды, ол қалай дамиды, дамудың көздері мен қозғаушы күштері неде, 
қоғамдық құбылыстар мен процестердің байланысы қандай, өзара әсер, себеп, қарым-
қатынастар заңдылықтары бар ма деген және басқа да көптеген сұрақтар, ой-пікірлер мен 
идеялар туады. Ал мұндай ой-пікірлер мен идеялар адамдардың қоғамға бірігуіне және 
осының негізінде өздерінің тіршілігін сақтау, күн көру, одан әрі даму қажеттілігіне, олардың 
тікелей тәжірибелік өміріне байланысты пайда болған. 
Қоғамдық құбылыстарды, процестерді, тарихты танып білуде, өзгертуде философия 
тарихында материализм мен идеализм арасында ұдайы қарама - қарсы күрес болып келді. 
Жалпы алғанда, ғылым қоғамды, оның даму заңдарын дұрыс, объективті тұрғыдан 
түсіндіруге ұмтылса, идеализм, керісінше, ғылымға жат, қоғамдық тәжірибеге тырысады. 
Өйткені, бұл бағыттарды қолдаушы қоғамда әртүрлі әлеуметтік таптар мен топтар болады. 
Егер ғылымды әр уақытта қоғамның прогресшіл, демократиялық таптары мен топтары 
қолдаса, идеализмді кертартпа әлеуметтік элементтер жақтайды. 
Қоғамның ілгерілеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінуі, 
еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі қоғам туралы ой-пікірлерді, идеяларды одан әрі дамыта, 
тереңдете түсті. 
Құл иеленушілер, феодалдар, буржуазия өкілдері өндіріс құрал-жабдықтарын толық иеленіп 
алып, дене еңбегінен біржола аулақтады. Бұдан кейін үстем таптар мен олардың идеологтары 
өздері өмір сүріп отырған қоғамды, таптардың арасындағы қалыптасқан қоғамдық-өндірістік 
қатынастарды қайткенде де сақтап қалып, оларды ұдайы жетілдіріп отырды, олардың 
мәңгілігін, өзгермейтіндігін дәлелдеуді мақсат етті. 
Бұрын айтылғандай, адамзат қоғамы - табиғаттың ерекше бөлігі, ол табиғаттың ұзақ уақыт 
эволюциялық даму нәтижесінде пайда болды. Адамзат қоғамы - әлемдегі барлық тірі 
жүйенің нәтижесі ең жоғары, ерекше сапалы даму дәрежесінің нәтижесі. Қоғам дегеніміз- 
адамдардың алуан түрлі саналы іс-қимылы мен қызметінің негізінде қалыптасқан тарихи 
қауымдастығы. Адам қоғамда өмір сүріп, әрекет етеді, ол қоғамның ажырамас бір бөлігі 
және оған тәуелді. Сондай-ақ, қоғам да адамдардан құрылады, адамдарсыз қоғам болмайды. 
Қоғамдық өмірге, оның дамуына байланысты көзқараста бұрын идеализм үстемдік етіп 
келді. Оның үш түрлі себептері бар. Біріншіден, адамдардың іс-әрекеті, олардың делебесі 
қозуынан, ал делебе қозу санадан басталады, олай болса, бәрін билейтін сана, деп қарады. 
Екіншіден, түрлі құбылыстардың ішкі заңдылықтарын ашып көрсете алмады. Сондықтан 
олардың себептерін кез келген кездейсоқтық жағдайларға таңып, метафизикалық пікірде 
болды. Мәселен, француз материалисті Гольбах жоғарыда келтіргендей өзінің «Табиғат 
жүйесі» деген еңбегінде қоғамдағы түрлі оқиғалар, сұрапыл соғыстардың, жақтық пен 
кеселдердің себебін жай механикалық материализм тұрғысынан түсіндірмек болды. Олай 
болса, тарихқа идеалистік көзқараста тек идеалистер емес, сондай-ақ ол кезде ғылымға 
сүйене алмаған материализм өкілдері де ұстанған. Үшіншіден, тарихты жасайтын жеке 
адамдар деп санады, халықтың шешуші рөлін түсінбеді. Ал XVIII ғасырдың аяғымен - XIX 
ғасырдың басындағы Францияда болған жағдайлар, айталық, бурбондар әулеті үстемдігінің 
құлауы. Мирабо партиясының өкімет басына келуі, оны ығыстырып якобиншілердің жеңуі. 
Робеспьердің өкімет басына келуі, одан соң құлауы, директорияның қалыптасуы. Наполеон 
Бонапарттың император болуы, оның құлауы, бурбондардың қайтып билік басына келуі, 
осылардың бәрі аз уақыт он шақты жылдар ішінде болып, Маркс пен Энгельсті ойға 
қалдырды. Егер тарихты жасайтын жеке адамдар болса, Жан Поль Марат, Дальтон, 
Робеспьер, Наполеон Бонапарт бірінен соң бірі неліктен шетінен құлап жатты, әр 
қайсысының тағдыры әртүрлі қасіретпен аяқталғаны неліктен? Олай болса, оның себебі, 

тарихты жасайтын жеке адамдар емес, халық деген тұжырым туындағанын жоғарыда айтқан 
болатынбыз. Ол барлық материалдық байлықтарды да, рухани игілікті де өндіреді, 
революция жасайды, үкіметті сайлайды. Ішіп - жейтін тамақты да, киім - кешекті де, тілді де, 
әдет- ғұрыптарды да өмірге әкелетін - сол. Жеке адамдар сол халықтың өкілі ғана. Халық 
қашанда жеке адамдардан тұрады. Сөйтіп, тарихқа жаңа ғылыми көзқарас қалыптасты. 
Бұрынғы социологтар табиғат заңдары мен құбылыстарын материалистік тұрғыдан 
түсіндіріп келгенімен, тарихи жағдайлар мен қоғамдық қозғалыстарды метафизикалық 
шектеушілік әдісі салдарынан тарихи өмірді танып-білу саласына өз материализмін қолдана 
да, тарата да алмады, қоғамды жалпылама, абстрактілі қарастырды, сөйтіп тарихқа деген 
көзқарастарды идеалистік шырмаудан шығара алмады, оны ғылыми диалектика тұрғысынан 
түсіндіруге дәрменсіз болды. 
Тарихты ғылыми тұрғыдан түсіндіру белгілі бір нақтылы объективті жағдайлар 
талабына байланысты туындаған соның рухани нәтижесі еді. Ол қоғамның, философияның, 
ғылымның жаңа тәжірибелік талабына сәйкес өмірге ойдың жетістіктеріне сүйену арқылы, 
соның жалғасы ретінде және ғылым, тәжірибе жаңалықтарына сүйене отырып, солардың 
талабына сай қалыптаса бастады. Тарихи дамудың қажетті, заңды өрлеу процесс екендігі 
туралы (Гегель), тап күресінің ашылуы (Тьерри, Минье, Гизо), капиталистік еңбек теориясы 
(Смит, Рикардо), социализм туралы утопиялық болжаулар (Сен-Симон, Фурье, Оуэн) қоғам 
туралы ғылыми ойдың дүниеге келуіне негізгі алғышарт болды. 
Тарихты объективтік тұрғыдан түсіну өзінен бұрынғы алдыңғы қатарлы қоғамдық ойдың 
жай жалғасы емес, қоғамтану тарихындағы мүлдем жаңа сапалы кезең. Тарихқа объетивтік 
көзқарастың қалыптасуы табиғатты да, қоғамды да қамтитын біртұтас ғылыми - 
философиялық дүниетанымдық негіз болды. 
Қоғамды ғылыми принциптер негізінде зерттеу нәтижесінде, оның даму заңдылықтарын ашу 
барысында әлеуметтік тану, саясаттану ілімдері дүниеге келді. Ол ғылымдар адамзат 
тарихын түсіндірудің кілтін, көзін қоғамның материалдық-экономикалық қатынастар 
жүйесінен шығарып, оны жан-жақты терең талап, дәлелдеді. 
Қоғамдық құбылыстар, процестер заңды дамиды. Бұл заңдар объективті сипатта болады. 
Өзінің іс-қимылы мен тәжірибелік қызметінде адам даму заңдарының өмір сүріп тұрған 
жағдайлары мен шарттарына ықпал жасайды, бірақ заңдардың өзін қолдан жасап, не жоя 
алмасады. Екінші жағынан, мұның, өзі даму заңдарының объективтік сипаты адам 
санасының қабілетсіздігін, түсініксіздігін, ұтымсыздығын туғызбайды. Агностиктердің 
ұйғаруынша емес, сана адамдардың нақтылы дүниеден алыстатпайды. Қайта керісінше, 
адамдар шынайы дүниемен тығыз байланыста болады. Олар қоғамның даму заңдарын терең 
біліп меңгереді, оларды өздерінің пайдасына қолдана алады, даму процесінде екпінді әсер 
етеді. 
Қоғам заңдары бадырайып көрініп тұрмайды, оларды тікелей байқау, көру, бақылау арқылы 
қабылдау өте қиын. Осы себепті қоғам заңдарын терең танып-білу арқылы пайдалану оңай 
емес, ол көп күш жұмсап, зерттеуді керек етеді. Олар абстрактілі ойлау арқылы белгілі 
болады. 
Қоғамдық-экономикалық формациялар деген не? Ол - өзіндік экономикалық, саяси, 
әлеуметтік, идеологиялық ерекшеліктері бар құбылыс. Өйткені, тарих біркелкі, үздіксіз ағып 
жатқан өзен емес, ол бөлшек-бөлшек буындардан, кезеңдерден тұрады. Тарихтың ондай 
буындары мен кезеңдерін әлеуметтік-экономикалық формация дейміз. Әр формацияның 
өзіндік заңдары, өзіндік меншіктері, таптары, базисі мен қондырмасы болады. Ол ұғымды 
дүниеге әкелген Маркс емес. Құлдық қоғам, феодалдық қоғам, капитализм, тіпті социализм 
ұғымдары Маркске дейін болған. Маркс олардың даму заңдылығын ашты. Олай болса 
олардың өзгеріп, дамуының объективті заңдылықтары бар. Сол заңдылықтарды ашу 
нәтижесінде тарих ғылымға айналады. Бірақ, Маркс адам баласы даму тарихын белгілі бес 
формациямен ғана шектеді. Мұнысы өмірге де, диалектикаға да қайшы еді. 
Әлеуметтік философия қоғамның, оның дамуының философиялық-методологиялық 
теориясы болып табылады. Философиялық теория ретінде ол қоғамдық құбылыстарды, 

процесстерді зерттеп-талдағанда оның негізгі мәселесін шешу тұрғысынан қарайды. Ал 
социологиялық теория ретінде ол қоғамдық құбылыстарды, процестерді зерттеп-талдағанда 
оның негізгі мәселесін шешу тұрғысынан қарайды. Ал социологиялық теория дегенде 
қоғамды зерттеп, талдау біртұтас ыңғай, бүтін бір құбылыс, белгілі бір жүйе, өзін-өзі 
қозғаушы, өзін-өзі дамытушы ретінде де оның нақты салаларын, бөлшектерін талдап, арнайы 
қарауды да айтамыз. Біріншіден, қоғамдағы іс-әрекет, қызметтің субъектісі - нақтылы адам, 
ол өзінің материалдық және рухани қажеттері мен мұқтаждарын тек қоғамда ғана 
қанағаттандырады. Қоғам дамуының екінші бір маңызды алғышарты - қоғамдағы 
адамдардың енжар емес, керісінше, белсенді болып, қоғамда болған жағдайды жайбарақат 
қабылдамауы. Егер адамдар қоғамда жағымсыз жағдайды байқаса, олар оны белсенді іс-
әрекетті, саналы қызметі арқылы өзгертіп, өздеріне тиімді, ыңғайлы жағдай жасайды. 
Үшіншіден, қоғам дамуындағы алғы шарт - әрбір дара адамның өзіне тән потенциалдық күш-
жігері, қасиеті, жағдай мен ортада өзара байланыста ғана дамиды. Өйткені, бұл болмаса, 
қоғам да адам да болмайды. Адамның мәнін қоғамнан тыс, еңбек құралсыз, материалдық 
өндіріссіз танып білу мүмкін емес. Төртіншіден, методологиялық алғы шарт - қоғам жеке 
адамдардың жай ғана механикалық жиынтығы емес, ол өзгеше бір тұтас әлеуметтік жүйе, 
олардың бірімен-бірі тығыз байланыста болатын қоғамдық қатынасы. Қоғамды зерттеп, 
талдаудағы ақырғы методологиялық алғы шарт - қоғам біртұтас бөлінбейтін әлеуметтік өмір, 
бір-бірінен ажырамас, бір-біріне әсер ететін екі фактордан, яғни адамдардың белгілі бір 
қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан тұрады. Олар адамдардың материалдық, рухани 
өндірісті дамытудағы тарихи қызметі арқылы пайда болады. 

жүктеу/скачать 0.98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: