3 сабақ . Сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері туралы түсінік. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
Сөйлем мүшесінің белгілері: 1) толық мағыналы сөз болуы керек; 2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұруы керек; сөйлем мүшелерінің бірінің сұрауына жауап беруі керек.
Сөйлем құрамында тұрса да, сөйлем мүшесі бола алмайтындар: 1) шылау, одағай сөздер, көмекш етістіктер; 2) қаратпа сөздер.
Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара және күрделі мүше болып бөлінеді.
Толық мағыналы бір сөзден болған мүшені дара мүше дейміз. Мысалы: Бізде спортшы жастар көп.
Күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен болған мүшені күрделі мүше дейміз. Мысалы: Кешке шейін (күрделі сөз) балықшылар судан екі рет (сөз тіркесі) ау шығарды.
ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕ
|
БАСТАУЫШ – сөйлемде атау септігінен тұрып, іс-оқиғаның иесін білдіреді. Сұрақтары: Кім? Не? Кімі? Несі? Кімім? Нем?
|
БАЯНДАУЫШ – бастауыштың жай-күйін, оқиғаның қай шақта болғанын білдіріп, сөйлемді тиянақтап тұрады. Қай сөз табынан болса сол сөз табының сұрағына жауап береді.
|
БАСТАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ
Сөз табы
|
Шарты
|
Мысалдар
|
Зат есім
|
Кез келген з.е.
|
Базаралы Апанасты қатты ұнатқан жүзбен қарап отыр (М.Ә.).
|
Есімдік:
жіктеу, сілтеу, өздік, белгісіздік, жалпылау
|
Зат есім орнына қолданылатыны
|
Сіздер бізге көп нәрсе үйреттіңіздер. Бұл – көктем желі. Өзіңіз ақын екенсіз ғой?! Бәрі де осы келісімге ден қойды. Әркімдер тілек-ұсыныстарын айтты.
|
Сын есім
|
Заттану
|
Үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды.
|
Сан есім
|
|
Үшеуі суыт жүріп кетті. Сегіз екіге бөлінеді.
|
Етістіктің: есімше, тұйық түрі
|
Заттану
|
Оқыған білер әр сөзді (Абай). Оқу инемен құдық қазғандай.
|
Бастауыш құрамына қарай екіге бөлінеді
Дара бастауыш
(Бір сөзден болады)
|
Күрделі бастауыш
(Екі не одан да көп сөздер болады)
|
Ұлжан – тартымды болумен қатар, сыншы да ана.
|
Жасалу жолдары:
1.Сөз тіркесінен:
Кеншілер сарайы адамға лық толы.
2.Негізгі сөз бен көмекші есімнің байланысынан:
Ырыс алды - ынтымақ. Еңбек түбі – береке.
3.Заттанған күрделі сын, сан есімдер және етістіктің есімше тұйық етістік тұлғаларынан:
Жиырма бес маған қайтып келсе ғой.
|
БАЯНДАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ
Сөз табы
|
Мысалдар
|
Етістік
|
Шопандар қалашығында электр шамы жарқырайды.
Оқушылардың ең басты міндеті – жақсы оқу.
|
Зат есім
|
Дәрігер – ардақты мамандық.
|
Сын есім
|
Біздің қатарымыз болаттай берік.
|
Сан есім
|
Бұлар он бес.
|
Есімдік
|
Біздің қақпан әне.
|
Баяндауыш құрамына қарай екіге бөлінеді
Дара баяндауыш
(Бір сөзден болады)
|
Күрделі баяндауыш
(Екі не одан да көп сөздер болады)
|
Қорықтағы басты тұлға – қорықшылар.
|
Жасалу жолдары:
1.Сөз тіркесінен:
Ұзақ ауданы – облыстың ең жарық ауданы.
2.Күрделі етістіктен. Ауыл мәдениеті де өсіп келеді.
3. Күрделі сан есімнен. Биыл жасым отыз сегізде.
4. Тұрақты сөз тіркесінен жасалады. Шошығанынан шешесі есінен танып қалыпты.
|
СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕРІ
Анықтауыш
Зат есімнен болған мүшеленің сын – сипатын анықтап тұрады. Сұрақтары: қандай? қай? кімнің? ненің? неше? нешінші? қанша? қайдағы? қашанғы?
|
-
Анықтауыштың жасалу жолдары
|
сын есім
|
есімдік
|
Зат есім
|
Сын есім
|
есімше
|
Зерделі қыздың зерек ойы қиядағы жұмбақты іліп әкетті. Олар шалғай ауылдарды аралап шықты.
|
Бұл сөз оған қатты әсер етті. Кейбір аңдар ертемен азықтануға шығады.
|
Өзен бойында қора-қора қой жайылып жүр. Олар ағаш есікті сындырып ішке кірді.
|
Оныншы сыныпта бұл тақырыптарды өткен едік. Волейболды алты ойыншы ойнады.
|
Айтқан сөзің дәл келсе, саған сыйлығым бар. Оқығаннын беті жарық.
|
Анықтауыш құрамына қарай екіге бөлінеді:
|
Дара анықтауыш
( бір сөзден тұратын анықтауыш)
Мысалы. Ұлыған қасқырды көріп зереқұтымыз қалмады. Сары жапырақтар жерге түсіп жатыр. Баланың даусы естіледі.
|
Күрделі анықтауыш
(кемінде екі сөзден тұратын анықтауыш)
Жасалу жолдары:
-
Тұрақты тіркестен:
Олардың қыл өтпестей татулығы елге үлгі - өнеге болып отыр.
2. Күрделі сөзден:
Қара торы бірінші келді.
Қолында сары-қызыл гүлдер бар.
|
Толықтауыш
Іс-оқиған заттық мағына жағынан сиппатайды.
Сурақтары: кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? неммен? (атау мен ілік септіктерінен басқа септіктердің сұрақтарына жауап береді.)
|
Толықтауыш құрамына қарай
|
Дара толықтауыш
(бір сөзден тұратын толықтауыш)
Мысалы: Жіңіше бір қос ат келеді. Оны ешкімге көрсетпе.
|
Күрделі толықтауыш
(кемінде екі сөзден тұратын толықтауыш)
Жасалу жолында:
-
Тұрақты тіркестен:
Қорыққанда Отанын сататын су жүректерден қорқу керек.
2.Күрделі сөзден:
Олар аттарды қара торысын таңдап алды.
|
Тура толықтауыш
(табыс септік тұлғасындағы толықтауыш)
Мысалы: Оны ешкімге көрсетпе. Мен кітап оқыдым.
|
Жанама толықтауыш
(барыс, табыс, шығыс, көмектес септіктері тұлғасындағы және туралы, жөнінде, жайында шылауларымен тіркесіп келген сөздер тұлғасындағы толықтауыш)
Екі қарт кісімен амандастым. Оның ұзақтан келе жатқандарға көзі түсті. Сабақта жарыс туралы сөйлестік.
|
Пысықтауыш
Сөйлемде Іс – қыймылдың тнрлі белгісін (мекенін, мезгілін т.б) анықтайтын мүше. Сурақтары: қайда? Қайдан? Қалай қарай? Қашан? Қашаннан бері? Қалай? Қалайша? Қайтіп? Неліктен? Не үшін? Неге? Не мақсатпен? Қаншалықты?
|
Пысықтауыш мағынасына қарай:
|
түрі
|
мекен
|
мезгіл
|
Себеп - салдар
|
Сын - қымыл
|
Мақсат
|
ережесі
|
Іс - әрекетінің болу орынын, мекенін білдіреді.
|
Іс - әрекетінің мезгілін білдіреді.
|
Іс - әрекетінің себебін білдіреді.
|
Іс - әрекетінің жүзеге асу амалын, мөлшерін білдіреді.
|
Іс-әрекеттің мақсатын білдіреді.
|
сұрағы
|
Қайда? Қайдан? Қалай қарай?
|
Қашан? Қашаннан бері?
|
Неліктен? Не үшін? Неге?
|
Қалай? Қалайша? Қайтіп? Қаншылықты?
|
Неге? Не мақсатпен?
|
мысал
|
Олар жоғары көтерілді. Ауылға қарай аттылы біреу келе жатыр.
|
Түске шейін оның жанында болды. Олар қыс бой осы аймақтан шықпады.
|
Кешке амалсыздан үйге қайттым. Ол Отаны үшін жанын қиды.
|
Оны зорға далаға алып шықты.
|
Оқу үшін қалаға келді. Біз әдейі жарыстық.
|
Мәтін тапсырмалары
Мәтінді еркін аударма түрінде орыс тіліне аударыңыз.
Мәтінді оқып шығып әңгімелеп беріңіз.
Мәтінді бірнеше бөлімге бөліп, әрқайсысына тақырып ойластырып, алған тақырыптарыңызды негіздеңіз.
«ЖЕТІ ЖАРҒЫ»
Қазақ хандығының ішкі, сыртқы жағдайы қиындағын кезде Жәңгір ханның баласы Тәуке хан қырық жылға жуық уақыт хан болды. Қазақ елінің басын біріктіру мақсатында қазақ билері Төле, Қазыбек, Әйтекемен бірлесе отырып, ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде «Жеті жарғы» қазақ заңдарының жиынтығын жасады. Заң жинағында қазақ өмірінің басты-басты төмендегідей салалары қамтылған.
Бірінші – жер дауы. Көшпелі халықтың өмірінде жердің шешуші маңызы бар. Қыстау, жайлау, жайылым, қоныс мал баққан елдің атадан балаға қалдыратын еншісі. Жер – тіршілік ортасы, ата-бабасынан бері иеленіп келген халықтың келісімінсіз басқаға беруге, сатуға болмайды.
Екінші сала – үй ішіндегі тіршілікке, сол отбасындағы адамдардың өзара қатынасына байланысты. Әке мен бала, ене мен келін, үлкен мен кіші арасындағы қарым-қатынас. Әсіресе үлкенді сыйлауға, ата-ананы құрметтеуге, жастарды адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.
Үшінші сала – ұрлыққа, барымтаға кедергі қоюды көздейтін, халықты адалдыққа, таза еңбекпен күнелтуге бағыттайтын заңдар.
Жарғының төртінші саласы – ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-жанжалдарды әділдікпен шешуді мақсат етеді.
Бесінші топқа – ел бірлігін сақтауға, Отанын қорғауға, сыртқы жауға тойтарыс беруге, жасақ құруға, сардар сайлауға бағыттайтын баптар жатады.
Жарғының келесі бір тармағы - құн дауына арналған. Айыр көмей, жез таңдай атақты үш төбе би «Қанға қан», «Қанды кек», «Ескіден келе жатқан жау» дегенде бірден ойға оралатын қатыгездікті жұмсартудың жолын қарастырған. Онсыз да өлімнің аз емес екенін, жаттан жат емес жақыннан жау іздемеу деген ізгі ниетпен өлім жазасын жұмсартып, құн төлеумен ауыстырған.
Есте сақтайтын сөздер
Жер дауы
Адамгершілік
Адалдық
Әділдік
Имандылық
Барымта
Еңбекпен күнелту
Жасақ құру
4 сабақ. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш мүше. Айқындауыш мүше.
СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ
Қызметі мен сұраулары ортақ болып, өзара салаласа байланысқан екі не одан да көп мүшелерді сөйлемнің бірыңғай мүшелері дейміз.
|
 
Бірыңғай бастауыштар
|
Бірыңғай баяндауыш
|
Бірыңғай толықтауыш
|
Бірыңғай анықтауыш
|
Бірыңғай пысықтауыш
|
Бірыңғай мүшелердің жалғаулық шылаулар арқылы байланысуы
|
Қайбар, Күлтай, Байтас, Кәрім, Бақыткерей - бәрі бір класста оқиды.
|
Сүгірәлиева Алтын – жақсы әнші, әсем биші. Ол біресе аяңдайды, біресе жүгіреді, біресе тоқтайды.
|
Аңшы, мергендер, жортуылдар – күнделікті аңыз тудырған қайратты, өнерді, қастық араздықты да баян етеді (М.Ә.).
|
Ораз орта бойлы, кең жауырынды, төстек кеуделі, ақ сақалды, дөңестеу мұрынды, дөңгелек қара көзді, желкілдеген ұзын ақ қас, кең маңдайлы адам еді (С.М.).
|
Көктемде, жазда және күзде ауыр тікұшақтар тайгадағы бұғылардың үстінде қалықтап жүреді.
|
Ыңғайластық
да, да , та , те, әрі, және, мен, бен, пен
|
Талғаулы
я, не, немесе, әлде
|
Кезектестік
бірде, біресе, кейде
|
Қарсылықты бірақ, алайда, сонда да, әйткенмен
|
Ел сөзі әрі мақтан, әрі міндет.
Кеше де, бүгін де мазам болмады.
|
Мұнда шөп немесе сабан әкеліңдер,- деді Дубровский.
|
Ақан біресе ұшаққа, біресе сағатына қарайды.
|
Тек жері биік болғандықтан, жеміс өседі, бірақ піспейді.
|
БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
Үтір қойылады
|
Үтір қойылмайды
|
Жалғаулық шылаулар бірыңғай мүшелердің арасында қайталанып келсе
|
Бірыңғай мүшелер бірақ деген қарсылықты жалғаулық арқылы байланысса
|
Бірыңғай мүшелердің арасында мен, және, пен, бен жалғаулықтар бір-ақ рет келсе
|
Да, әрі, не, немесе жалғаулықтары қайталанбай бір-ақ рет келсе
|
Инженер де, мұғалім де, еңбегі асқан екпінді де, осы үйден табылады (Ғ.М.).
|
Орта бойлы, бірақ толықша қара сұр жігіт еді (Ғ.Мұст.).
|
Күні-түні қолынан кітап пен қарындаш түспейді.
|
Көбінің жүзі ақшыл не қызғылт сарғыш келген.
|
ЖАЛПЫЛАУЫШ СӨЗДЕР
Бірыңғай мүшелермен қызметтес, тұлғалас болып, оларға ортақ жинақтау мәнін білдіретін мүше
|
Жалпылауыш сөздердің жасалу жолдары
|
Сілтеу есімдігі
|
Жалпылау есімдігі
|
Жинақтық сан есім
|
Зат есім
|
Мыналар, осылар, бұлар, солар, олар
|
Бәрі, баршасы, барлығы
|
Екеуі, үшеуі
|
Зат есімдер
|
Қазақстанның ең ірі көлдері мыналар: Балқаш, Алакөл.
|
Шымкент, Алматы, Қарағанды – бәрі үлкен қала.
|
Аса, Мағаш, Жандос – үшеуі оңаша әңгімелесіп отыр екен.
|
Мына өзендер: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі – Балқаш көліне құяды.
|
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден бұрын тұрса, одан кейін қос нүкте қойылады.
|
Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден кейін келсе, оның алдынан сызықша қойылады.
|
Бірыңғай мүшенің алдында жалпылауыш сөз тұрып, соңында сөйлемнің басқа мүшелері келсе, бірыңғай мүшеден бұрын қос нүкте, олардан кейін сызықша қойылады.
|
АЙҚЫНДАУЫШ МҮШЕ
Сөйлемде белгілі бір мүшенің мағынасын басқа сөзбен түсіндіріп, нақтылап көрсететін сөйлем мүшесі.
|
Оңашаланған айқындауыш
(өзінен бұрын тұрған сөзді айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұратын бір немесе бірнеше сөз)
|
Қосарлы айқындауыш
(айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады)
|
Омардың үлкен ұлының, Асанның, елге жасаған жақсылығы өте көп. Біздің лицейдің оқушылары, әсіресе, 10-сыныптар, әрдайым бірініші орын алады.
|
Ақан серінің әндерін жаттадық.
Асан мұғалімнің баласы әскерден келді.
Әнші Күләш, Біржан сал, Алпамыс батыр.
Ақәділ қария ақ боз үйдің есіген тұрғызып қойып, әңгіме айтып отыр
|
Үтір оңашаланған айқындауыштың екі жағынан қойылады. Тобықты ішіне ең алғаш келген арба осы Зеренің, Құнанбайдың кәрі шешесінің, көк арбасы десе де болады.
Сызықша оңашаланған айқындауыштың екі жағынан немесе өзі айқындайтын мүшесімен екі араға қойылады.
1928 жылы Қазақстандағы тұңғыш оқу орны – ҚазПИ ашылды.
Кейбір оңашаланған айқындауыштар өзінің түсіндіретін сөзімен, яғни, яки, не болмаса, мысалы, әсіресе байланысады.
Кит, әсіресе, оның көк жет деп аталатын түрі, өте үлкен жәндік.
Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған дыбыс сәулелері арқылы тарайды.
Озат оқушылардың кейбірі, мысалы, Оспан, өз сыныбындағы үлгермеушілерге жәрдемдеседі.
Бұл өңірде, әсіресе, өзеннің бұл жағында, Абайды дос көрер жан жоқ.
|
Ескерту:
Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен қос сөздер сияқты дефис арқылы бөлінеді.
Мысалы: авто-дүкен, ұшқыш-ғарышкер т.б.
|
Мәтін тапсырмалары
Мәтінді оқып шығып, тақырыбын анықтаңыз.
Мәтіннің қысқаша мазмұнын әңгімелеп беріңіз.
Мәтіннен ашық рай формасындағы етістіктерді тауып, нешінші жақта
тұрғанын анықтаңыз.
ТӘН СҰЛУЛЫҒЫ- ЖАН СҰЛУЛЫҒЫ
Адам қоғамдық тіршілік иесі ретінде сыртқы сұлулыққа тәнті болып қана қоймай, оның ішкі мазмұнына ерекше мән береді. Адам адамның әсемдігін, оның іс-әрекетін, табиғатқа және басқа адамдарға қарым-қатынасын, мінез-құлқын өз төңірегіндегі адамдар бойында қалыптасқан әдептілікпен салыстырып құрайды. Сөйтіп, адам сыртқы – көрнекі сұлулық пен ішкі – рухани сұлулықты мойындай отырып, олардың орнын анықтауға келгенде ішкі - рухани сұлулыққа көбірек мән беріп, мазмұн сұлулығына көбірек жан тартады. Халықтың қалыңдық таңдау туралы, «Көркін алма, мінезін ал» - деп ақыл – кеңес беруінің мәнісі сонда. Әдептілік көріністері сырт қарағанда кейде енжар солғын көрінуі мүмкін, бірақ оның өзегінде үлкен адамгершілік, ізгілік пен мейірбандық жатады. Адамның сыртқы келбет, пішін көріктілігі ішкі рухани терең мазмұнымен біте қайнасып, үйлесіп жатса, нағыз сұлулық сол болмақ. Ал рухани сұлулық әдептілікке қоса, әділдікті, шыншылдықты адамға деген сүйіспеншілікті, ізгілікті сезім сергектігін, биік эстетикалық талғамды еркіндік сезіміне, сұлулыққа талпынысты қамтиды.
Біздің заманымызда көріктеу-ажарлау, әшекейлеп безендіру адамның дене, сырты пішін сұлулығына, сәніне талпынуына қызмет етеді. Адамның өзін-өзі әлпештеп, өз дене сұлулығына сүйінуі - табиғи нәрсе. Осыдан барып, өзін сұлу, мұнтаздай етіп көрсету үшін әйелдер жағы сырға, білезік, алқа, жүзік тағады, қасын, кірпігін, ерінін бояп, бетіне опа-долап жағады. Бұлар өз орнымен, өз мөлшерімен пайдаланса, адамның ажары ашылып, таза балғын етіп көрсетеді, бірақ талғамсыз пайдаланылса, бет пішінді бұзып, ажарын түсіреді, басқа біреулері (мысалы тағатын әшекейлер) табиғи жарасымдылық аясынан шықса шырайға шырай қосып, жараса түседі, тіпті символдық сұлулық сипатқа айналады.
Киіміне қарай қарсы алып, ақылына қарай шығарып салады.
Танылған жерде ой сыйлы, танылмаған жерде тоқ сыйлы.
Достарыңызбен бөлісу: |
