,29,30-Сабақ. 11. Есімдік. Етістік

1. Мәтінді мәнерлеп оқып шығып, мақсаты қандай соны анықтаңыздар.

2. "Шөпшек", "абақты", "имандылық", "туажат", "ат тергеу
дәстүрі" сияқты сөздерді теріп жазып, түсіңдірме сөздікпен жұмыс жасаңыздар.

3. Қысқаша жоспар құрып, мәтіннің мазмұнын айтыңыздар.

Ата-бабаларымыз "адам адаммен бай", "кісі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар" деп адам арасындагы қарым-қатынасқа зор мән берген.

Үлкенді сыйлау, кішіге қамқоршы болу, тіпті бейтаныс жолаушыға қой сойып, дастарқан жаю, сот-абақтысыз-ақ ел арасындағы түрлі дау-жанжалдың әділетті шешімін табу және т.б. - бұның бәрі қазақтың қоғамдық қарым-қатынасының имандылыққа, жалпы адамгершілікке сүйенген негізін, бір тәртіпке бағынған жүйелілігін дәлелдейді.

Қоғамдық қарым-қатынастың бір бөлшегі - туыстық қарым-қатынас.

Қазақ халқында туыстық қарым-қатынас (еркек тарапынан) жеті атаға, яғни жеті ұрпаққа созылады. Жетінші ұрпақты қазақтар "немене", я "туажат'* деп атайды. Мұның өзіндік мәні бар. "Немене" деген атаудың өзі беймәлім, түсініксіз деп сұрақ қойып тұрған сияқты. Ал "шөпшек" шөбереден кейін. Шөпшек деп қазақтар ағаштың қурап сынып түскен жіңішке бұтақтарын айтады. Осыған қарағанда, жеті атаға толғанда сегізінші ұрпақтың туыстық мәні жойылып, туажат (бөтен) елге саналады да, қыз алысуға жол ашылады.

Жігіттің үш жұрты болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты" деген сөз туыстық карым-қатынастың бағытын, ор-нын көрсетеді.

Жігіттің екінші жұрты - шешесінің елі жағынан, яғни нағашы жұрты. Нағашы жұртына қатысты туыстық-атаулар: нағашы ата, нағашы әже, нағашы аға, нағашы апа, нағашы іні, нағашы қарындас, жиен, жиеншар, туажат.

Қазақта қандас туыстық әке тарапынан ғана жүргізілгендіктен жиендерді бөтен ру деп есептеген. Соңдықтан да халық "Жиен ел болмас, желке ас балмас" деп, оның туыстық алшақтығын айтқан.

Жігіттің үшінші жұрты - әйелінің туыстары - қайын жұрты. Екі елдің арасында қыз беріп, қыз алысса құдандалық қарым- қатынас, күйеу мен қайын жұрт арасындағы қарым-қатынас пайда болады.

Құда болған ауылдың әйелінің барлығы құдағи; қыздарының барлығы құдаша деп аталуы - қазақ халқының ат тергеу дәстүрінің бір көрінісі.

Қайын жұрты "Пайғамбар да күйеуін сыйлапты" деп күйеуді әр уақытта сый тұтады. Алған әйеліне дұрыс қарап, жақсы адам-гершілік қасиетін білдірген күйеулер қайын жұртына сыйлы, ерке болады. Қайын жұрттың әр шаңырағы күйеудің сыбағасы деп әрдайым төс сақтайды.

Күйеуіне әйелінің әпкесі - қайын бике, сіңлісі - балдыз. Әй-елінің сіңлілері мен бауырларына оның күйеуі – жезде.

Жезде мен балдыз арасындағы қарым-қатынас қазақ ха-лқында ерекше сыйластықпен, ойын-күлкімен, әзіл-қалжыңдасумен

сипатталады.

Ағайыңды кісілердің әйелдері - абысын, ағасының әйелі -жеңге, інісінің әйелі - келін, апалы-сіңлілерінің күйеулері - бажа, олардың балалары - бөле, апаның күйеуі - жезде (баласы жиен), сіңлісінің (қарындасының) күйеуі - күйеу бала (баласы жиен).

Сонымен, қазақта туыстық және құдандалық салттарға бай-ланысты әр түрлі қарым-қатынас, алыс-беріс, өзара көмек сияқты шым-шытырық әрекеттер болады. Бұл жоралғылардың әрқайсысының өзіне ғана тән сан қилы бөлекше міндеттері мен жауапкершіліктері бар. Оларды әр уақытта білетін де, оны бұлжытпай жүргізуге тырысатын.

Інісі бардың, тынысы бар,

Ағасы бардың жағасы бар.

Жақынға өтірігіңді айтпа,

Шетке сырыңды айтпа.

Ағайын тату болса, ат көп,

Абысын тату болса, ас көп.

Көсеуің ұзын балса, қолың күймес, Ағайының көп болса, ешкім тимес.

Ағайынның азары болса да безері болмайды.

Ауыл сыйласа, сен де сыйла,

Әкеңнен қалған құл емес.

Ауыл сыйламаса сен де сыйлама,

Ол патшаның ұлы емес.

Мәтін бойьшша тапсырмалар.

1-тапсырма: Мәтіннен синоним сөздер тауып, өз мысалда-рыңызбен толықтырыңыздар.

2-тапсырма: Сұлулыққа, туыстыққа, тұрмыс-салтқа байланысты 10 тұрақты тіркес жазып, мағынасын түсіндіріңіздер.

3-тапсырма: Төмендегі тұрақты тіркестердің беретін мағынасын анықтаңыздар.

4-тапсырма: Мәтін соңындағы мақал-мәтелдерді оқи отырып, туыстық қарым-қатынасқа байланысты тағы да 5 мақал-мәтел ойлап жазыңыздар, мағынасын ойлап жазыңыздар.

1. Мәтінді мән бере, дауыстап оқып шығыңыздар.

2. Мәтінде берілген мақал-мәтелдердің мән-мағынасын түсіндіріңіздер.

3. Мәтін соңында берілген мақал-мәтелдерді оқып, жаттап алыңдар.

Глагол обозначает действие предмета и отвечает на вопросы что делать? что сделать?

Нақ осы шақтың жай түрі отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктеріне жіктік жалғауының тіркесуі арқылы жасалып, іс-әрекет, қимылдың тура сөйлеу кезеңінде болып жатқандығын білдіреді.

Қазақтың көшпелі тұрмысындағы жылқының орны ерекше. Шексіз-шетсіз далада жаяу адам ұзаққа бара алмайды, шаруасын да мезгілінде бітіре алмайды, ал астында аты болса, қашқанда құтылып, қуса жетіп дегендей тіршілік ете алады. Сол себептен қазақтың «Жылқы - ердің қанаты» деген сөзі жылқының адам өміріндегі орнын дұрыс көрсетеді.

Қазақтың өмірі қаншама ғасыр жаукершілікпен өтті. Солардың барысында халқымыздың басына сан рет өлім қауіпі төнген жерден, оны құрып кетуден жылқы аман алып қалған, ата-бабаларымыз, әже-аналарымыз сан рет төніп келген ажалдан атқа мініп қашып құтылған. Жаумен айқасып, жеңіп, қуғанда да атпен қуған. Қазақстан ұланбайтақ жерді азғана қазақ иемденуіне себеп болған бірінші қазақтың өзі болса, екінші - жылқысы. Жылқысыз жаяу халықтың қолынан бұл келмес еді. Сондықтан қазақ жылқыны ер қанаты деп есептеп, жанындай жақсы көрді.

Жылқы туралы қазақтың мақал-мәтелі де көп: «Жылқының сүті шекер, еті бал», «Жүзден-жүйрік, мыңнан тұлпар», «Адам жылқы мінезді», «Атың барда жер таны, желіп жүріп, асың барда ел таны, беріп жүріп» басқа мал туралы мақал-мәтел мұншама көп емес. Көп мақалдарда жылқы мен адам қатар айтылады. Ал мақал өзінің тура мағынасынан ғана қолданылмай, көп жағдайда астарлы мағына берерін ескерсек, қазақтың жылқыны жақсы көретіндігінің шегі жоғы, осыдан-ақ байқалады.

Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы түйесіз мүмкін емес, сондықтан қазақ үшін қымбат мал. Қазақ түйені киелі мал деп есептеген. Түйенің зор денесі, күші, жуас та жайлы мінезі, көнбістігі оған адам баласын ырза еткендей.

Түйенің тұқымы екеу: нар (жалғыз өркешті түйе) және айыр қос өркешті түйе. Бұлардың арасынан шыққан сан алуан будандар бар. Ғылымда нарды дромадер, айырды бактриан дейді.

Нар түйенің шыққан және көп тараған жері Батыс Азия мен Солтүстік Африка. Сондықтан нар суыққа төзімді бола бермейді.

Айыр түйенің шыққан және көп тараған жері Орта және Орталық Азия - Солтүстік және Батыс Қытай, Монғолия, Қазақстан және Орта Азия мемлекеттерінде өсіріледі. Қазақстанда көбінде айыр түйе және онымен нар түйенің арасынан шыққан будандар болады. Таза қанды нар түйе көбінде Түркіменстанда кездеседі.

Көшпелі тұрмыста түйені құнанша кезінен үйретіп көші-қонға жеңіл жүк артып пайдалана бастайды. Түйенің жабдығы жылқыныкінен мүлде өзге-салт міну үшін емес, жүк арту үшін ыңғайланған.

Түйені ерттемейді - жазылайды. Жазының үстіне ұштары бір-біріне байланған жазы ағаш салынады. Осының үстіне барлық заттарды салады.

Түйе күтімді аса қажет ете қоймайды, сортаң шөп жеп, ол мол болса жемді қажет етпейді, суды да көп талғамайды. Аштыққа да шөлге де төзімді. Бір жеті, он күн нәр татпай ауыр жүк көтеріп, сусыз даламен жүруге шыдайды, бағуы да аса қиын емес. «Қазақ қартайса түйе бағады» деген мақал осыған дәлел.

«Ауырды нар көтереді, өлімді ер көтереді», «Қабырғалы қара нар қабырғасын сөксең бақ етпес», «Нар жолында жүк қалмас» деген мақалдар қазақтың түйеге деген зор ықыласын білдіреді.

Қазақ түйенің пірі - Ойсыл қарадан былай тілейді.
... «Маң-маң басқан, маң басқан,

Шудаларын шаң басқан,

Төрт аяғын тең басқан,

Екі өркешін қом басқан,

Тілін тікен теспеген,

Алабота, теріскен, мұрыңдығы келіскен,

«Шөк!» - дегенде, «Бық?» - деген,

Шешіп үйін жүктеген,

Ойсыл қара баласы -

Түйе бассын үйіңді!

Кие бассын үйіңді!»
Мәтін бойынша тапсырмалар:
1-тапсырма: Мәтіннен жай шырай тұлғасында тұрған сөздерді табыңыздар.

2-тапсырма: -ды, -ді, -ты, -ті, -ғы, -гі, -дық, -дік, -сыз, -сіз жұрнақтары арқылы жасалған сын есімдерді көрсетіңіздер.

Лексикалық мағынасы мен сөйлемде атқаратын қызметіне орай етістік екі топқа бөлінеді: негізгі етістіктер және көмекші етістіктер. Негізгі лексикалық мағынасына ие болып, сөйлем ішінде белгілі бір мүше бола алатын жеке етістікті негізгі етістік дейді.

Мысалы: айт, қадірле, бағала.

Негізгі етістікке тіркесу арқылы толық мағына бере алатын, өзіндік лексикалық мағынасы жоқ етістікті көмекші етістік дейді. Көмекші етістіктерге е, де, ет етістіктері жатады.

Есімге де, етістікке де тән грамматикалық белгілерді қамтитын етістіктің категориясы есімше (причастие) деп аталады.

Жұрнақтары:

Етістікке тән қимыл-әрекеттің себебін, белгісін, сын-сипатын көрсетіп тұратын категория көсемше (деепричастие) деп аталады.

Жұрнақтары:

-а,-е,-й: күле, жаза, сөйлей.

-п,-ып,-іп: алып, іліп, санап.

-қалы,-келі,-ғалы,-гелі: ұсынғалы, бергелі, жапқалы, кеткелі.

Іс-әрекет, қимыл мен субьект және обьект арасындағы қатынастарды білдіретін етістіктің категориясы етіс деп аталады.

Етістің төрт түрі болады: өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс, ортақ етіс.

Етістіктің рай категориясы

Етістіктің іс-әрекетті орындаушымен, уақытпен байланысты жаққа, шаққа түрленуін етістіктің райы деп атайды. Рай төрт түрлі болады: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай.

Іс-әрекеттің, қимылдың мезгілге, уақытқа байланыстылығын көрсететін етістікке тән категорияны етістіктің шақтары деп атайды.

Етістікте үш шақ болады: өткен шақ, келер шақ,осы шақ.
ТАҒАМДАР ТУРАЛЫ

Ет пісіру. Етті пісіру, асу малдың түріне және оның кәрі, жасына байланысты. Кәрі малдың еті теі піспейді. Етті тезек немесе ағаш жағып пісірген жақсы, мұндайда ет бабымен піседі. Газға піскен ет дәмсіз және қатты болады.

Еттің қанды көбігін алғаннан кейін тұз салып, аударыстырып отырады. Ет пісіп жатқанда аршылған пияз, дала жуасын салып жіберсе, сорпасы тұщы, сүйкімді, дәмді болады. Ет әбден піскен соң астын басып, баяу қайнатады.

Сүрлеу көбінесе күздікте, қыстық соғымда болады. Қазы мен қартаны айналдырып, жал, жаяны осып тұздап, шошаланың ішіне көлденең ағашқа іліп, астына тобылғы немесе қайың ағашын жағып түтінге ыстап сүрлейді. Түтін сіңген ет үсімейді. Халқымызда «сүр сақтау» деген сөз бар. Ол-биылғы сүрді келер жылға дейін сақтау деген сөз.

Еттен жасалатын тағамдардың кейбіреуі мына төмендегідей.

Құйрық-баур. Жаңа құдалар шақырылғанда мал сойылысымен қазанға құйрық май мен бауырды салып пісіреді. Піскен соң екеуін де турап, араластырып, құдаларға сыйлы тағам ретінде береді. Құдалар ризалық танытып, құйрық-бауыр желінген соң табаққа ақша салу ырымы дәстүрге айналған. Құйрық-бауырдың сыйластық пен жақындықтың бастамасы сияқты да сипаты бар

Ірімшік. Бұл ақ ірімшік, сары ірімшік болып екіге бөлінеді. Қазанға құйылған сүтке айран құйып қайнатады. Ол іріген кезде ірімшігін сүзіп алады. Сары ірімшік жасау үшін оны одан ары сары болғанша қайната береді.

Ерлан, халқымызда бұлардан басқа уыз, мәндір, малта, ақлақ, ақ түшпара, жент, қорықтық, піспе т.б. сүт тағамдарының түрлері бар