Гуманитарлық –заң факультеті мамандықтарына арналған

Қазбек бидің беделі мен ықпалына қазақ хандары ғана емес, оның мемлекетаралық шиеленістерді бейбіт жолмен шешуде парасатты елші, дипломат екенін бағалап, 1761 жылы Қытай империясының елшілігі, 1762 жылы орыс мемлекеті әкімшілігінің өкілдері оған арнайы келіп қайтқан.

Қаз дауысты Қазбек би – ең алдымен, асқан шешен, ақын; екіншіден, ел басқарған, дау-жанжалды әділ шешкен, әділ қазы; үшіншіден, ол – халықаралық дәрежегі елші-дипломат, қоғам қайраткері.

Қазбек би 1667 жылы туып, шамамен 1764 жылы 97 жасында дүние салса керек. Қаз дауысты Қазбек би бабамыздың денесі Түркістандағы Қожа Ажмет Иасауи сағанасына жерленген.

Қазақ тіліндегі сөздердің түбір тұлғасы 5 түрге бөлінеді:

1. Негізгі түбір

2. Туынды түбір

3. Біріккен түбір

4. Қосарлы сөз

5. Қысқарған түбір

Қазақ тілінде 9 сөз табы бар.

Құсбегі – бүркіт, ителгі, қаршыға, қырғи сияқты жыртқыш құстарды аңға, адал құстарға салу үшін үйрететін бапкер адам. Ол қыран құстарды тор құрып ұстап алады, немесе балапан кезінде ұядан алады. Оның аяғына балақбау мен шыжым тағып, көзіне томаға кигізеді. Одан кейін құсты ұшырып, қайыруы (үйретуі) жеткен соң, семіртіп түлетеді. Жеңіл ұшып жеңіл қонатын күйге келтіру үшін оны «ақ жеммен» асырап, бос керілген арқанға қонақтатып ұйқысын алып, қайта арытады.

Құсбегілердің аса жоғары бағалайтын құсы – бүркіт. Аққу мен бүркіт қасиетті, киелі құстар болып есептеледі. Бұл екеуі екі жұмыртқадан артық жұмыртқаламайды.

Бүркіт ұясын ең биік ағаштың басына, не тау шыңдарының ең биік құз жартасына, жел мен аяздың нағыз суық өтіне салады. Онысы – бүркіт өз ұрпағын жұмыртқа кезінен балапан болып, одан ұядан ұшып шыққанға дейін табиғаттың қатал ортасында шынықтырып шығару.

Құсбегілер бүркіт балапанын алу үшін неше түрліқиындықты бастан кешіреді. Олар үшін әсіресе тау бүркіті бағалырақ. Өйткені олар алғыр, өжет, қырағы болады. Қоян, борсық, түлкі, қарсақ сияқты ұсақ аңдарды оңай, тез алады. Ең алғыр, өжет, қырағы тау бүркіттері «таудың ақ иығы» деп аталады. Бұлар қасқыр, аю, бұғы сияқты ірі аңдарды да алады дейді. Құсбегілердің айтуынша, бүркіт ірі аңдарға түсіп, тоқтатуға шамасы келмей бара жатса, бір аяғын аңға, екінші аяғын кез келген затқа не ағашқа қадайды екен. Мұндай жағдайда күшті аңдар бүркіттің денесін екіге бөліп әкететін жағдай да болатын көрінеді.

Бүркіт те өзге құстардай жыл сайын ескі жүнін тастап түлейді. Осы кезде құсбегілер «ақ жем» беріп арықтатып, олардың тез түлеуіне көмектеседі.

Құсбегі бүркітке жаңа ғана алған аңның жүрегін жұтқызады. Оны «тоят» дейді. Кейде бүркіт иесі жеткенше алған аңын жүн-мүнімен жұтып жиберіп, «қоя» деген ентікпе ауруына ұшырайды екен. Сондықтан құсбегілер жүйрік атпен бүркіттің артынан іле-шала жетуі керек екенін айтады.

Орта Азияда бүркіт ұстайтын құсбегілер қазақ пен қырғызда ғана көрінеді. Өзге халықтардың ұстайтындары – тұйғын, лашын, қаршыға, ителгі, тұрымтай, қырғи, жағалтай сияқты майда құстар.

2-тапсырма: Ысқыш, малшы, Қазақстан, мақтаншақ, оқушы, білім сөздерінің қай түбірге жататынын анықтаңыздар.

Алдырған томағасын ителгідей,

Көзіңнен айналайын жаутандаған,- деп келетін халық өлені мұны растай түседі.

Лашын-қанат,құйрығы ұзын, тұмсығы имек, сарғыштау құс. Үйректі оңай алғанымен,қазды алу оған қиынға түседі. Бұл да ауыз әдебиетінде әлденше рет теңеу ретінде жұмсалған:

Лашын құстай шүйілген,

Жеңсіз берен киінген,

Жалғыз қара көрінді.

(«Батырлар жыры»)

Қаршыға- тұмсыға иілген, шағын денеді алғыр құс. Мұның да сұлулығы әнге қосылып, әсем теңеуге баланған:

Қаршығы төс, қаз мойын Ғалияжан,

Әлде нендей болады заманымыз?

(Балуан Шолақ)

Қаршығалыға қоян кездеспейді,

Жарақтыға жау жалықпайды (мақал)

Бибігүл Ахметқызы 1929 жылы Семей қаласында туған. Өлең айтуды әкесі Ахмет, шешесі Майнұрдан үйренген.

Бибігүлге бала кезінен қиындық кешуге тура келді. Отан соғысы басталды. Әкеден айырылып, шешесінің көмекшісі болды. Жанұясына қалай да болсын көмек беру үшін Бибігүл жұмысқа ор-наласады. Басында кинотеатрда киномеханиктің көмекшісі болып, кейін ет комбинатына жұмысқа кіреді.

Бибігүлдің жұмыс кезінде ән айтқанын естіген цех бастығы Лебедев қасына келіп: "Сенде талант бар, саған оқу керек", -деді. Көп ұзамай Семей қалалық комитеті Бибігүлді Алматыға жібереді. Бұл жолы жолы болмайды. 1948 жылы Семейде бүкіл облыстық көркем өнер көрінісі болады. Ет комбинатынан Бибігүл қатысып, Латиф Хамидидің "Қазақ вальсін" орындап, әділ қазылардың жоғарғы бағасын алады. Концерттен кейін Совет одағының жазушысы Серебряковпен кездеседі. Сол жолы оның таланты бағаланып, мақтау қағазын алады.

1951 жылы студенттік кезінде Бибігүлді қазақ радиосына солистік жұмыска шақырады. Оқуды бітіргеннен кейін Қазақ фи-лармониясының әншісі болып, Қазақтың опера және балет теат-рында еңбек етті.

Әнші өзінің концерттік-орындаушылық өнерін шеберліктің жоғары сатысына көтеріп, классикалық дәрежеге жетеді. Ол бұл тұрғыда қазақ бұлбұлы атанады. Өнерінің арқасында республикада ғана емес, бүкіл дүние жүзіне де танылады.

1-тапсырма: Көп нүктенің орнына қажетті септік жалғауын койып жазып, қай септік екенін айтыңыз.

Масатыдай кұлпырар жер... жүзі.

Жан-жануар, адамзат анталаса,

Ата-анадай елжірер күн... көзі.

Жаз... көркі енеді жыл құсы...,

Жайрандасып жас күлер құрбысы...

Көр... жаңа тұрғандай кемпір мен шал,

Жалбаңдасар өзінің тұрғысы...

(Абай)

2-тапсырма: Мәтінді оқып шығып, септік жалғаулы сөздерді табыңыздар. Жай септеулі сөздер мен тәуелдік жалғаулы сөздердің септелуіне назар аударыңыздар, ерекшеліктерін айтыңыздар.

(Ш.Айтматов.)

3-тапсырма: Өлеңді көшіріп жазып, септік жалғаулы сөздерді табыңыздар. Қай септікте тұрғанын айтыңыздар.
Толқыннан толқын туады,

Толқынды толқын қуады.

Толқын мен толқын жарысады,

Күңіренісіп кеңеспен,

Бітпейтін бір егеспен.

Толқын мен толқын сырласып,

Сырларын еппен ұрласып,

Толқынға толқын еркелеп,

Меруерт көбікке оранып,

Жыландай жүзге бұралып,

Жарға жетер ентелеп.

(М.Жұмабаев.)

5-тапсырма: Бірнеше көмекші есімдерді септеңіз.

1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыз.
2. Берілген сөздердің мағынасын түсіндірме сөздіктің
көмегімен түсіндіріңіз.

Шалқар, көңіл, шағала, меншіктеу, қалықтау, саф (таза).

3. 
   Берілген мәтіннен жалқы және жалпы есімдерді теріп жазыңыз.
   

3. 
   "Еділ мен Жайық" әнін жаттап алыңыз.
   

Тұлғасына қарай: негізгі сын есім, туынды сын есім.

Құрамына қарай: дара және күрделі сын есім.

Мағынасына қарай: Сапалық және қатыстық сын есім.

1. 
   Жай шырай
   

2. 
   Салыстырмалы шырай
   

3. 
   Күшейтпелі шырай
   

4. 
   Асырмалы шырай
   

Толқыны тулай аққан айдыны кең екі өзеннің шалқар келбетін көз алдымнан да, жүрегімнен де кетірмей жанымды тумаған жаңа бір саздың қуаты кернеп, бірде қуанып, бірде мұңайып жүрсем, "Советтік Қазақстанның картасы" дейтін тұсқа, ілетін картаға көзім түсе кеткені. Қарап өз көзіме өзім сенбедім. Менің меншіктеп, не бір сұлу суретке теңеп, жүрегімді тербеп жүрген қос өзенімнің бірі - "Волга" атаныпты (Еділ емес). Бірі - "Урал" атаныпты (Жайық емес). Құдайдың құдіреті, бұл не сұмдық... Жүрегім сыздап ауырсын. Екі өзеннің жарыса акқан айдынын, кең панорамасын көкірегімде күй ғып тербеп, қиялдағы сұлулыққа сүйсіне, іштен түртіне маза бермей жүрген бір сазыңда шалқып жүргенімде, мынасы несі деймін. Қараптан қарап екі ұдай ойда қалдым.

1981 жылдың күзі. Үлкен баламыз Бауыржан үйленіп мәре-сәреміз. Бір дәрігер досымыз қонаққа шақырды. Көңіл көтеріңкі. Со бойда төрде тұрған күй сандыққа мені бір күш жетеледі. Жетке-німше "Құлпырады дала ..." көңіліме орала кетті. Асыға күй сан-дықтың пернесін бір қолыммен басып, әлгі әуенді жалма-жан түсірдім. Бақсам, алты тактыны алыппын. Терезеге қарап сәл ой-ландым. Көз алдыма шалқыған қос өзеннің шексіз айдыны, боз дала, қалқыған кеме, ұшқан қаз-үйрек, қалықтаған шағалалар келді. Анық көрдім.

Бас-аяғы 3-4 минутта ән тұтас шықты. Қайыра ойнадым. Саф таза. Енді сөз керек.

Қарашаның соңғы күндерінің бірінде телефон безілдеп қоя берді. Алсам, Жұба-ағаң!

- Илья, сенбісің? Жаңа ойландым, тыңда, үш шумағын бірден түсіріпті. Ойнап тұр.

Жұбан Молдағалиев оркестрмен қосыла айтқан Зейнеп Қойшыбаеваны тыңдап: "Мына әнмен сен Илья, талай жерге бара-сың. Рухы зор ән екен! - деді. Сүйсінгені болар.

Еділ мен Жайық

Құлпырады дала, гүлдейді орман

Емізеді егіз Еділ мен Жайық.

Ақ шағала айдын, ақталған арман,

Тербеледі кеме, ойнайды қайық.

Шырқалады әндер, жан-жүрек іңкәр Салқындайды сұлу Еділ мен Жайық

Әуелейді адам, самғайды сұңқар

Шығандарға, шыңға қанатын жайып.

А-а-а, ағады шалқып,

аққулары қалқып, Еділ мен Жайық.

1-тапсырма: Берілген сөздермен сөйлем құрастырыңыз.

2-тапсырма: Негізгі және туынды зат есімдерді бөлек-бөлек жазыңыз.

3-тапсырма: Морфологиялық талдау жасаңыз. Зат есім түрін анықтаңыз.

5-тапсырма: Кең, сұлу, боз сөздерінен салыстырмалы шырай тұлғасын жасаңыздар.

Үлгі: Ұзын арқан. Ұсақ моншақ.

10, 50, 17, 6, 8, 60, 70, 1970, 18, 29, 31, 100, 100 000.

1. ... ауыз сөздің тобықтай түйіні бар. 2. ... сом ақшаң

Адам сусыз тұра алмайды. Адам денесінің 65% судан тұрады. Егер судың мөлшері 10-20 % кеміп қалса, адам өледі. Су адам организмінде тазартқыштық қызмет атқарады. Су денесіне керексіз заттарды жуып-шайып отырады.

Бір килограмм өсімдік, дән, жемісті өсіру үшін орта есеппен екі тонна су қажет болады. Адам тамақтану процесінде орта есеппен жылына үш жүз алпыс тонна су ішеді.

Атмосферада су өте көп. Жер бетінің шаршы километрі үстінде орта есеппен алғанда 20 мың тонна су "қалқып тұрады". Ол бу күйінде болады.

Дүние жүзінде көптеген қалаларда тұщы су жетіспейді. Әсіресе Токио, Париж, Нью-Йорк пен Филадельфия қалаларында су тапшы. Дүниежүзілік өзен суының ішінде төрт мың текше кило-метрден артығы біздің елдің үлесіне тиеді. Жалпы алғанда дүниежүзілік өзендердің суы шамамен 30 мың текше км тең деп есептеліп отыр.