Хабаршысы ғылыми журналы
у, ё, э, ю, я, в, ф, х, ч, ц, щ кірме дыбыстар
жүктеу/скачать 3.07 Mb. Pdf көрінісі
|
| у, ё, э, ю, я, в, ф, х, ч, ц, щ кірме дыбыстар деп танимыз. Қазіргі қазақ тілінің и,
у(би, ки, су, ту) дауыстылары дифтонг фонемалар. Бұған дәлеліміз: біріншіден, артикуляция жағынан, и, у дауыстысының өзге дауыстылардан көрі ерекшелік жағы бар. Ол ерекшелігі и, у-дың күрделі артикуляциялы болуында: и, у-дың бүтін артикуляциясында белгілі тембр сақталмай, бір дыбыстан іле-шала екінші дыбысқа ауысып тұрғанынан байқаймыз. Бір дыбыстан басталып екінші бір дыбыс элементіне бітеді. Сонда и-дің бірінші компоненті фонетика жағдайына қарай ыне і, екінші көмескі компоненті - сонор й, ал у-дың негізгі компоненті фонетика жағдайына қарай ұ не ү, ал екінші көмескі компоненті – сонор у (тау) - өте келте айтылады. Сөйтіп, и, у дауыстысының бірінші компоненті қысаң дауыстылар да, екінші көмескі компоненті сонор – й, у деп білеміз. Демек, и, у дауыстыларының бірінші негізгі компоненті дауысты екенін, екіншісі сонор екенін қалай байқауға болады? Дауыстылар артикуляциясында фонациялық ауа кедергісіз еркін шығады да, дауыссызда кедергілі мүкіс шығады. Осыған қарағанда, и, у артикуляциясында екі артикуляциялық басқышты көреміз (іштен келе жатқан фонациялық ауа кедергісіз басқышынан кедергілену басқышына өтіп шығады). Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың фонетикалық және үндесім табиғатына сай олардың жасалым, айтылым, естілім ерекшелігі тұрғысынан сипаттамасы жасалды. Дауысты дыбыстар саны мен дыбыстың сапасы жөнінде жүйелі, бірізді көзқарас қалыптасты. Сондықтан дауысты дыбыстарды оқыту барысында ғылым жетістіктеріне ерекше назар аударған жөн. Әдебиеттер 1. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы: Мектеп,1975.-304 б. 2. Черкасский М.А. Тюркский вокализм и сингармонизм. – М.: Наука, 1965. 3. Радлов В.В. Фонетика северных тюркских языков. - Леипциг, 1882. 4. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы (эксперименталды- фонетикалық зерттеу). - Алматы, 1984. - 116 б. 5. Джунисбеков А. Гласные казахского языка – Алма-Ата: Наука,1972.– 24 б. 6. Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. - Казань, 1860. 7.Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. /Фонетика и этимология. - 1894. СПб., Ч.1., 1894. 8. Аралбаев Ж. Қазақ тілі жөніндегі этюдтер. – А: Ғылым, 1988.–144 б. 9. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б. 10.Жүсіпұлы М. А.Байтұрсынов және қазақ тілі фонологиясы. – А: Ғылым, 1998. -216 б. 11. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. – А.:Қаз. Унив, 1997.–217 б. 12.Жүнісбек Ә. Қазақ тілінің дыбыстары // Қазақ грамматикасы.– Астана, 2002.–11-64 бб. жүктеу/скачать 3.07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|