Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі

Бұл уақыт аралығында мемлекеттер тәжірибесі халықаралық келісім жасасудан бұрын құрлықтық шельфті бµлуге қажетті ережелерді қамтитын заңи актілер жариялаумен толды. Мысалы, 28 қырк‰йек 194ғ жылы АҚШ декларациясында құрлықтық шельф екі мемлекетке ортақ болған жағдайда шекарасы АҚШ пен м‰дделі мемлекетпен арада анықталу керек делінген. ¦қсас ережелер Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Никарагуа, заңдарында да шекара µзара келісім негізінде анықтау қажеттігі айтылды.²⁰

19ғ8 жылғы Конвенцияда қарама-қарсы және сабақтасып жатқан мемлекеттер территорияларына жанасатын құрлықтық шельфті бµлудің қағидалары кµрсетілді.

Конвенцияның алтыншы бабына сәйкес Комиссия белгілеген қағидаларды сақтай отырып, құрлықтық шельф жағдайы м‰дделі мемлекеттер арасында анықталады. Территориялық сулардың шекарасын анықтау сұрағы 19ғ3 жылы Комиссия қарауына алынып, сараптамашылар µз ұсыныстарын енгізді. Әсіресе, араласып жатқан мемлекеттердің территориялық суларын анықтау қиынға соқты. Жағалау сызығынан бірдей қашықтықта ортаңғы сызық ж‰ргізу ең тиімді деп танылды. Жағалау т‰зу болған жағдайда, құрлықтағы шекара жағалаумен қиылысқан н‰ктеге қатысты бµлу сызығы тік бұрышта µтеді. Ал жағалау бірқалыпты болмаса, сызық жағалаудың жалпы пішініне сай µткізіледі. Комиссия ұсынысты мақұлдап, Конвенцияға келесідей мазмұнда енгізді: террриториялық сулары аралас мемлекеттер арасындағы шекара µзара келісіліп анықталады. Келісім болмаған жағдайда және µзге де негіз болмаса, шекара осы мемлекеттердің территориялық сулары есептелетін бастау сызығын µлшеудің біршама жақын н‰ктелерінен бірдей қашықтықта µткізілетін сызық қағидасына с‰йене отырып анықталады.

Жағалаулары бір-біріне қарама-қарсы жатқан мемелекеттердің арасында ортаңғы сызыққа қатысты Комиссия алғашында екі бап дайындап, бірін бұғаздағы территориялық сулар шекарасын анықтауға арнаған еді. Бірақ 19ғ6 жылғы жобасында бұғаздың жағалауындағы мемлекеттің жағдайы қарама-қарсы жатқан мемлекеттің жағдайынан айтарлықтай µзгешеліктер болмағандықтан бір бап етіп біріктірді.²¹ Мұнда да ортаңғы сызықпен анықтаудан бұрын м‰дделі мемлекеттердің µзара келісіміне басым рµл бµлінді. Бұл ережелер Конвенцияның 12-бабына енгізіліп, негізге ортаңғы сызық қағидасы алынды.

Территориялық сулар туралы Конвенцияның 12-бабы мен құрлықтық шельф туралы Конвенцияның 6-бабының арасындағы ұқсастық - ортаңғы сызықтың болуы. Дегенмен, арада айырмашылықтар да бар. 12-бапқа сәйкес жағалау мемлекеттер µзгеше келіспесе, ортаңғы сызықтан асатын аймаққа µз юрисдикциясын таратуға құқы жоқ. 6-бапта бұған ұқсаснақты ережелер жоқ. Оған себеп: мемлекеттерге ортаңғы сызықты қатаң ұстанбай, құрлықтық шельфті µздеріне қолайлы етіп бµліп келісуге м‰мкіндік берілгендігінде. Дегенмен, бұл ереже кейбір заңгерлермен айқынсыздық деп бағаланады. Ескеретін жайт, екі бапта да ортаңғы сызықты µткізуге ж‰гінбестен бұрын ерекше мән-жайларға орын беріледі, бірақ қандай мән-жайларды ерекше ретінде бағалау туралы ештеме айтылмайды.

Ортаңғы сызық арқылы территориялық суларды бµлу құрлықтық шельфті бµлумен салыстырғанда айтарлықтай мәселе тудырмайды. ¤йткені құрлықтық шельфтегідей пайдалы қазбаларға қатысты мемлекеттердің м‰дделері қақтығыспайды.

Жағалаудан бірдей қашықтыққа негізделіп, ортаңғы сызықпен құрлықтық шельфті бµлуді таңдамастан бұрын 19ғ1 жылы Комиссия тараптар арасында келісім немесе арбитражды кµздеген еді. Бірақ 19ғ3 жылы сараптамашылардың ұсынысымен Комиссия ортаңғы сызық қағидасын бекітті.²²

19ғ8 жылы Женева конференциясында кейбір мемлекеттер ортаңғы сызық қағидасын к‰шейту мақсатында ерекше мән-жайларды ескермеуді ұсынғанмен, Комиссия кµпшілік дауыспен бас тартты. Сол сияқты Венесуэла да конференцияда жағалаудан бірдей қашықтық қағидасын қабылдамауды ұсынды. Бұл ұсыныс та икемсіз болғандықтан қолдауын таппады. ²³

Солайша мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып құрылған бұл бап айтарлықтай µзгертусіз Конвенцияға енгізілді. Басым мемлекетке тиімді болып, құрлықтық шельфті әділетті бµлуге құқықтық алғышарт қалыптастырғанда ғана ереже дұрыс бекітілді деп айтуға болады.

Лаутерпахттің айтуы бойынша құрлықтық шельф әр жағдайға қарай объективті кµзқараспен бµліну керек, ал ортаңғы сызық әділ шешім шығарудың с‰йену н‰ктесі болу керек. Шаловиц та теңіз т‰бі аймағы екі тарапқа да әділеттілікті қамтамасыз ететіндей негізде бµлінуін қостайды. Мак Дугал мен Берке да мұндағы саясат мақсаты деп болашақта дау тудырмайтындай және тараптардың м‰дделерін қанағаттандыратындай етіп құрлықтық шельфті бµлуді дұрыс деп есептейді.²⁴

Ескеретін жайт, құрлықтық шельфті бµлуде әділ шешімге келу Конвенцияның 6-бабындағы "ерекше мән-жайларды" т‰сіндірумен байланысты. Конвенцияны дайындау кезінде ерекше мән-жайларға Комиссия аралдардың, кеме µту жолдарының болуы, жағалаудың ерекше иірімін жатқызса, сараптамашылар комитеті сондай-ақ балық аулау мен навигация құқықтарын да жатқызды. Әдебиетте кабельдердің жолдары, қауіпсіздік пен қорғаныс қажеттіліктері, балық банкісін қорғау, мұнай мен газдың бµлінбейтін қорларын да ерекше мән-жайларға жатқызады. Оған қоса ортаңғы сызық территориялық сулар сияқты құрлықтық шельфке де қолданылғандықтан, құрлықтық шельфке қатысты тарихи қалыптасқан жағдайды ерекше мән-жай ретінде бағалау ұсынылды. Халықаралық құқықта теңдік қағидасы ж‰ргенмен, кейбір жағдайларда мемлекеттің халқы мен территориясының кµлемі де ерекше мән-жайға жатқызылуы м‰мкін. Ал мысалға, Кеңестер Одағының кµзқарасы бойынша, ерекше мән-жай ретінде бағалауда су асты аймағының геологиялық құрылымы және әрбір жағалау аймақтың экономикалық жағдайы ескерілуі керек делінген.²⁵ Аралдардың болуы құрлықтық шельфті әділ бµлуде бірқатар қиындықтар туындатады.19ғ8 Женева конференциясында аралдардың болуы ортаңғы сызықтан ауытқуға м‰мкіндік беретін ерекше мән-жай ретінде бағаланған еді, кейін аралдардың болуы құрлықтық шельфті бµлу сызығын µткізуге әрт‰рлі әсер ететіні қосталды. Кµп жағдайларда аралдардың жағалаумен ара-қашықтығы олардың құрлықтық шельфті бµлуде ескерілуіне әсер етеді. Мысалға жағалауға жақын орналасса, есепке алынып, ал территориялық суларда немесе одан тыс аумақта орналасса, дау тудыруы м‰мкін. Тәжірибеде сондай-ақ белгілі бір мемлекеттің құрлықтық шельф суларында орналасқанмен, µзге мемлекеттің егемендігіндегі аралдар да бар. Осыған қатысты конференцияда Аргентина делегациясының келтірген мысалында айтылғандай, Африка суларында Әулие Елена аралы орналасуы теңіз суын екі арада бµліп, ‰лкен аумаққа құқықтарды аралға беруді білдірмеуі тиіс. Мұндағы ойы осыған ұқсас жағдайда аралдар құрлықтық шельфті бµлуге әсер етпеуі тиіс.

Тәжірибеде құрлықтық шельфті бµлу біршама к‰рделі процесс. Әсіресе Солт‰стік теңізді бµлу қиынға соққан еді. Т‰бі пайдалы қазбаларға толы бұл аймақ теңіз суымен жуылатын жағалау мемлекеттердің м‰дделерінің қақтығысына әкелді. Алғашында ешбір заң актілерімен реттелмеген Солт‰стік теңізге қатысты 1963 жылы бірнеше айдың ішінде Норвегия, Дания, Батыс Германия, ¦лыбритания нормативтік акт қабылдау арқылы теңіздегі µз құрлықтық шельфін белгілеудің құқықтық негізін бекітуге тырысты. ²⁶

Құрлықтық шельфті Дания мен Нидерланды арасында және екінші жағынан Германиямен арада бµлу ұзаққа созылды.²⁷ Бұл аймаққа қызығушылық әсіресе 19ғ9 жылы Нидерланды территориясындағы Гронинген провинциясы аумағында табиғи газдың әлемдегі ірі кен орындарының бірі Слохтеренское ашылғаннан бастап µрбіді. Мамандар болжауымен жақын аумақта осыған ұқсас ірі кен орындар болуы м‰мкін еді. Дания мен ГФР, ГФР мен Нидерланды арасында құрлықтық шельфтің аз ғана аймағын бµлу туралы келісімдер жасалғанмен, толық бµлу сызығын анықтауға бағытталған келісімдер нәтижесіз болды. 2 ақпан 1967 жылы Боннда ГФР Дания және Нидерландымен екі жақты келісім негізінде дауды халықаралық сотқа беруге келісті. Тараптар алдында жасалған келісімнің негізінде бекітілген шекарадан басқа аймақтарда шекараны анықтауда негізге алынатын қағидалар мен нормаларды анықтап беруді µтінді. Сот бұл істі екі жыл бойы қарады. Даулы аймақтың жалпы кµлемі 146 900 квадрат километр, мамандар аймақты игеруге жеңіл, мұнай мен газ қоры жағынан болашағы зор деп бағалады. ГФР тұжырымы құрлықтық шельфты былайша бµлуді ұсынды: Данияға ғ3 900 квадрат километр, Нидерландыға ғ6 300 квадрат километр, ГФР-на 36 000 кваадрат километр. Дания мен Нидерландының ұсынысына сәйкес ГФР-на 23 600 квадрат километр, Данияға 61 ғ00 квадрат километр, Нидерландыға 61 800 квадрат километр µту керек болды.

20 ақпан 1969 жылы қабылдаған µз шешімінде алты дауысқа қарсы он бір судьяның қолдауымен Халықаралық сот бірқатар құрлықтық шельфті бµлуге қатысты ескертулер жасады. Сот бастау сызығынан бірдей қашықтық қағидасын бұл іске қатысты халықаралық құқық нормасы ретінде танылатындай жеткіліксіз деп білді. Сот Конвенцияда алдымен м‰дделі тараптар арасында шартқа тек екінші кезекте ғана бірдей қашықтық қағидасына, оның µзінде ерекше мән-жайлар болмағанда жол берілітіндігіне назар аудартады. Сондықтан кез-келген жағдайда құрлықтық шельфты бµлудің міндетті бір әдісі жоқ. Құрлықтық шельфті бµлудің бµлек немесе қосымша µзге де әдістері бар. Осының негізінде сот бұл қағиданы халықаралық құқықтың жалпы нормасы және құрлықтық шельфтің құқықтық режимі тұжырымдамасының құрамдас бµлшегі ретінде бағалауға болмайды деген қорытындыға келді. Сот бірдей қашықтық қағидасы халықаралық әдет-ғұрып құқығы нормасы ретінде бағалаумен де келіспеді. ¤йткені 6-баптың µзінде басымдыққа ие келісім негізінде құрлықтық шельфті бµлу міндетінен кейін ғана бірдей қашықтық әдісі қолданылады. Оның µзінде тізіміне анықтау белгілері жоқ ерекше мән-жайлардың кедергі ету м‰мкіндігі мен 6-бапқа ескертпе жасау құқығы, бұл баптың нормативті сипатына к‰мән тудырады.

Дауды қарау барысында Дания мен Нидерланды сотқа бірдей қашықтықты қолданып, құрлықтық шельфті бµлген 1ғ оқиғаны келтірді. Сот мемлекеттер бұл қағиданы халықаралық әдет- ғұрып құқық нормасы ретінде қолданғанын себептеп, ескруден бас тартты.

Шешімінде құрлықтық шельфті бµлу қағидасына келесідей ескертулер жасалды: м‰дделі тараптар арасында келісімнің пәні бµлу болу керек; мұндай келісім әділеттілік негізінде жасалу керек; тараптар келіссµз µткізуде келісімге келуді мақсаттауы керек, келісім болмаған жағдайда автоматты т‰рде құрлықтық шельфті бµлудің басқа жолын қолдану ‰шін ресми саты болмауы керек.

Халықаралық соттың Дания, Нидерланды мен ГФР ісі бойынша шешімі құрлықтық шельфтің ені туралы талқылауға әсер етіп, “құрлықтың табиғи жалғасы”, “құрлықтың теңізден басымдығы” межесін қалытастырды.

Сот ойынша құрлықтық шельф геологиялық және географиялық кµзқарас бойынша құрлықтың табиғи жалғасы болғандықтан мемлекеттердің оның пайдалы қазбаларын игеруге айрылмас құқы ipso faсto және ab initio мелекеттердің µз территориясына егемен құқықтарынан туындайды. Құрлықтық шельф пен құрлықтағы территория бір б‰тін екендігі “физикалық факт болғандықтан”, құрлықтық шельфтің т‰сінігі осы физикалық фактіні танудан пайда болды және осы факт пен құқықтың арасындағы байланыс құрлықтық шельфтің юридикалық режимін анықтаудың маңызды элементі. Табиғи жалғастық тезисін қолдай отырып, Сот қандай да бір теңіз т‰бі аймағын құрлықтық шельфке жатқызуда жақындық межесін дұрыс емес деп бағалады, µйткені бұл мемлекеттердің ол аймаққа құқықтарын таратуға негіз болмады. Сот сондай-ақ “жағалауға жанасуды” қандай да бір ілгерінді немесе ажырағысыз норма ретінде қарастыруға да қарсы болды.

Сот заң актілерінде, µзге құжаттардағы кейбір т‰сініктерге де (“жағалауға жақын”, “шектес”, “жанасатын”) талқылама жасады. Олардың жалпы идеясы бір болғанмен әрт‰рлі т‰сіндірілуі м‰мкін. “Жағалауға жанасу”, мысалға, 100 миль қашықтықтағы аймақты жағалауға жанасады деп оның қалыпты мағынасында айту қиын. Бұған салыстырмалы “құрлықтың табиғи жалғасы” қағидасы арқылы, мысалға, Солт‰стік теңіздегі жағалаудан 190 мильдегі аймақты жағалау мемлекеттің территориясының жалғасы деп т‰сіндіру және дәлелдеу ақылға қонымды. Солайша Сот жаңа доктринаның қалыптасуы барысында µзінше дамыған жаңа тұжырымдама енгізіліп, мемлекеттердің тәжірибесінде µз жалғасын тапты.

Осы теория алғаш рет АҚШ президентінің прокломациясында кµрініс тапты.²⁸ Құрлықтық шельфті АҚШ құрлығындағы жер массивінің жалғасы деп тауып, ондағы ресурстарды мемлекет территориясы шегінде кеніштердің жалғасы ретінде есептеді.²⁹ АҚШ пайымдауын Латын Америка елдері жақтап, кейбірі тіпті егемен құқықтарын ашық теңіз айдынына да таратты.

Балтық теңізінің құрлықтық шельфін бµлудің халықаралық тәжірибесі де кең қолданысын тапты. 20 мамыр 196ғ жылы КСРО мен Финляндия арасында Фин заливінде теңіз сулары мен құрлықтық шельф шекаралары туралы келісімге қол қойылды. Келісім 1940 жылы бекітілген шекаралар мен 1947 жылы Финляндиямен арадағы бейбіт шартта бекітілген шекаралардан µзге аймақты бірдей қашықтық қағидасына негізделіп белгіледі. ғ маусым 1967 жылы Балтық теңізінің солт‰стік-шығыс бµлігіне қатысты құрлықтық шельф шекарасын анықтау туралы совет-фин келісіміне қол қойылды, негізге ортаңғы сызық қағидасы алынды.³⁰

28 тамыз 1969 жылы КСРО мен Польша арасында Гданьск шығанағы мен Балтық теңізінің оңт‰стік-шығыс бµлігінде континентады шельф шекарасын µткізу туралы келісімде де ортаңғы сызық қағидасы басым қолданылды. Ерекше назар аударатыны 23 қазан 1968 жылы КСРО, ПХР, ГДР арасында құрлықтық шельф туралы декларация қабылданды.³¹

Декларацияда алдымен Балтық теңізі т‰бінің беткі қабаты мен қойнауы таяз сулы, яғни тегістей континентады шельфке жататындықтан жағалау мемлекеттердің арасында бµлінуге жатады делінген. Балтық теңізін бµлуде Женева Конвенциясының әсіресе 6-бабында с‰йенетіндігіне баса назар аударылған. Мемлекеттер құрлықтық шельфті бµлуде Женева Конвенциясының территориялық теңіз және жанасатын аймақ туралы баптарға сәйкес бекітілген территориялық теңіз енін µлшеуге арналған бастау сызықтарын µзара танып, мақұлдайды. Сондай-ақ Декларация Балтық теңізіндегі континеталды шельф шекараларының нақты координаттары м‰дделі тараптардың арасында екі және кµп жақты келісімдер арқылы бекітілу қажеттігін белгілейді.

Декларациядағы қағидалар бұл аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығына берік негіз қалыптастыра білді. Әсіресе континеталды шельфті пайдалануда м‰дделердің қиылысуы сұрағы бойынша тараптардың кеңесуін қарастырған ережелердің маңызы зор. Және құрлықтық шельф аймақтарын Балтық теңізі жағалауына жатпайтын басқа мемлекеттерге, олардың заңды және жеке тұлғаларына барлау, игеру, µзге де қолданысқа беруге тыйым салынады. КСРО-ғын тиісінше құлақтандырған кез-келген Балтық теңізі жағалау мемлекеті бұл Декларацияға м‰ше бола алады. Декларация, сондай-ақ, жағалау мемлекеттердің құрлықтық шельф аймағына қатысты егемен құқықтарын растайды.

Жер қойнауы бай, таяз болғандықтан игеруге жеңіл келетін Парсы шығанағын бµлу де ұзақ уақыт бойы жағалау мемлекеттердің назарында болды. Жағалау мемлекеттердің экономикасы тµмен болғандықтан µздері құрлықтық шельфті игере алмады, игілікті табыс кµзі деп бағаланған бұл аймақта кµптеген шетел компаниялары жұмыс істеді. Осы және аралдардың болуы мен жағалаулардың к‰рделі пішіні сияқты себептер құрлықтық шельфті бµлуді қиынға соқтырды. Бұған қоса, қол қойғанмен, ратификацияламаған Ираннан басқа жағалау мемлекеттер 19ғ8 жылғы Конвенцияға м‰ше емес. Әсіресе, Парсы шығанағының солт‰стік ауданын бµлу ұзаққа созылды. Бұл аумаққа қатысты жеке заң актілері шықты. Мысалға, Сауд Арабиясының 28 мамыр 1949 жылғы Декретінде құрлықтық шельф шекарасын бекітуге қатысты олар әділеттілік қағидасын ұстана отырып, жағалау аймақтағы теңіз т‰бі пайдалы қазбаларына юрисдикция мен бақылау ж‰ргізетін µзге мемлекеттермен арадағы келісім арқылы ж‰зеге асыратынын жариялады. Иран мен Кувейт те әділеттілік қағидасына негізделетінін және бµлу сызығын жағдайға қарай кµршілес мемлекеттермен кеңес арқылы анықтайтынын бекітті. Дегенмен біреуі де µз шекарасын нақтылыған жоқ.

Теорияға сәйкес, Парсы шығанағы Оман шығанағына дейін жалғасатын 1700 километр ортаңғы сызықпен бµлінгенмен, шынындығында бірде бір мемлекеттің атынан сызық танылған жоқ.³²

1968 жылы Швеция мен Норвегия арасында Скагерран мен Каттеган бұғаздарының құрлықтық шельфін бµлу туралы келісім жасалып, негізге бірдей қашықтық қағидасы алынды. 1969 жылы Куала-Лумпурда Малакка бұғазы мен Оңт‰стік Қытай теңізіндегі Малайзия мен Индонезияның құрлықтық шельфін айқындаған шартқа қол қойылды.³³

Қорытындылайтын болсақ, осы келтірілген тәжірибені Каспий теңізін бµлуде ескеруге болады. Бірақ Каспий теңізін бұл айтылған су бассейндерімен салыстыруға болмайтынын айтқан да жµн. Каспий теңізі біріншіден, кµлемі жағынан ірі және кµл деп атауға келмейді. Екіншіден, µзге су айдындарынан айырмашылығы – пайдалы қазбалар қорының байлығында. Жағалау мемлекеттердің м‰дделері артуынан оны делимитациялау және мәртебесін анықтау ұзаққа созылып отыр. ‡шіншіден, байқайтын болсақ, Каспийдің жағалау мемлекеттер саны екіден кµп, бұл ортақ шешімге келу процесін к‰рделендіретіні анық. Оған қоса, Каспий теңізі құқықтық тарихындағы айқынсыздықтар дауға т‰рткі болады және де қазіргі геосаяси маңызын ескеру қажет.
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы
2.1. Теңіз минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий құқықтық мәртебесін анықтау қажеттігі
Каспийдің мәртебесін анықтауға қатысты бұл аймақтағы мемлекеттердің тәжірибесін талқыламастан бұрын су бассейндерін кµл немесе теңіз ретінде танудың халықаралық доктринасы мен тәжірибесін келтірген жµн.

Халықаралық құқықтың негізгі субъектісі - мемлекеттің µмір с‰руінің материалдық негізі болып, егемендігі мен ерекше билігі таралатын мемлекеттік территорияға халықаралық құқықтың қатынасы - қазіргі заң ғылымының µзекті мәселелерінің бірі. Территория кеңестігінің халықаралық құқықтық реттелуінің маңызы зор. Ол территориялық, әсіресе мемлекеттік территориялық мәселелердің планетаның әр т‰рлі континенттеріндегі халықтар µмірінде ‰лкен рµл ойнайтындығымен себептеледі.

Кең мағынада мемлекеттік территорияның құрамдас бµлігіне: шекаралық, ішкі сулар енетіндігі белгілі. Бұл сулар тек мемлекеттерді байланыстырушы жол ғана емес, минералды және тірі ресурстардың ірі қоры ретінде де тек саяси ғана емес, экономикалық жағынан да маңызға ие.

Шекаралық аймақтарда орналасқан су айдындарына белгілі бір мәртебені бекіту он бесінші ғасырлардан бастау алады. Шекаралық кµлдерге байланысты алғашқы шарт 1426 жылы швейцар контоны мен милан герцогтігі арасында соңғысына Лугано кµлін беру туралы болды. Мұндай кµлдердің категориясына ¦лы кµлдер, Леман мен Каспий кµлі кіргізілді.

Кµлдерді бµлу тәжірибесінде "халықаралық" және “шекаралық” деген т‰сініктер бар. И.Н.Тарасованың ойы бойынша, халықаралық кµл - әрт‰рлі мемлекеттердің құрлық территорияларымен қоршалған су айдыны. Оны пайдалану мемлекеттік шекараларын белгілейтін, кеме ж‰зу және µзге мақсаттарда мемлекеттердің қызметін реттейтін шарттармен ж‰зеге асырылады.³⁴ Ал португалдық ғалым Жуаким Сильва Кунья бұл терминге анықтама берместен бұрын алдымен ұлттық кµлдерді халықаралық кµлдерден айыра білу қажеттігін айтады, яғни халықаралық деп - бірнеше мелекеттің территорияларына жанасатын, ал ұлттық деп - тек бір мемлекеттің территорияларына кіретін суларды айтады. Оның ойынша, теңізбен байланысы жоқ халықаралық кµлдер жағалау мемлекеттің юрисдикциясында болады және су айдыны қанша жағалау мемлекет болса, бірдей ендіктегі сонша аймаққа бµлінеді. Ал Ф.Пондавен кµлдерді ‰ш категорияға бµледі: ұлттық, халықаралық, шекаралық. Халықаралық кµл дегеніміз - екі немесе бірнеше мемлекеттің шекара сызықтары бойында орналасқан, кеме қатынасы жолдары Барселона Конвенциясы және 1921 жылғы халықаралық маңызға ие кеме қатынасы су жолының режиміне қатысты Статусқа сәйкес, халықаралық маңызға ие және сулары жеке не шаруашылық мақсатта қолданылуы м‰мкін кµлдер. Автор айтуынша, шекаралық кµлдер µзендердің орналасуына қарай жалпы халықаралық болады, бірақ халықаралық кµлдер ‰немі шекаралық бола бермейді.³⁵

Дегенмен, кµлдерді “халықаралық” және “шекаралық” деп айырған қисынсыз. Шекаралық кµлдерде мемлекеттер µзара келісіліп қызмет етеді, сондықтан да олардың “халықаралық” аталуы әділетті. Ал шекаралық кµлдерді халықаралық кеме ж‰зуіне ашық деп жариялағаннан ол "шекаралық" мәртебесінен айрылмайды. Ф.Пондавеннің тұжырымдамасын талдайтын болсақ, шекаралық кµлдерді халықаралық құқықтық мәртебесі және қолдану режиміне қарай келесідей бµлуге болады :

- қалыпты шекаралық кµлдер; оның су айдыны мен ресурстары арасындағы келісім негізінде тек жағалау мемлекеттермен қолданылады.

- халықаралық кеме қатнасына ашық, Ф.Пондавен халықаралық деп атаған кµлдер (Чад, Рудольф, Малави).³⁶

Сондай-ақ, Пондавен шекаралық кµлдер деп - ашық теңізбен табиғи, жасанды және халықаралық µзен арқылы қатынасы бар су бассейндерін атайды.

Тұйық теңіз тұжырымдамасының авторы - ағылшын заңгері, саясаткер Джон Сельден. Оның тұжырымдамасына сәйкес, ағылшын тағы Британ империясының бµлінбес және мәңгі бµлігі ретінде жанасатын теңізінің иесі, мырзасы болды. Сельден теңіздің құрлық сияқты меншікте болу м‰мкіндігін дәлелдеуі тиіс болды. Ол Гуго Гроцийдің ашық теңіз еркіндігі тұжырымдамасына қайшы мемлекеттің жағалауына жанасатын жеке теңіз аймақтарын иеленудің, оның қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негіздемесін қалыптастыруға талпынды.³⁷

С.В.Молодцов айтқандай, "тұйық теңіз" тұжырымдамасы он сегізінші ғасырдың соңы - он тоғызыншы ғасырдың басыда заңи кµрінісін тапты және әсіресе жиырмасыншы ғасырда қарқынды дамыды.³⁸

Тұйық немесе жартылай тұйық теңізге әлем мұхиттарының µзге аймақтарынан осы теңіздің жағалауына немесе оны қоршайтын құрлықтағы мемлекеттердің порттарына ғана жеткізетін тар теңіз жолмен ғана µтуге болады. ³⁹

Халықаралық құқықтық тәжірибеде кондоминиум режимімен басқарылатын кµлдер де бар (мысалға Титикака). 19 ақпан 19ғ7 жылы Перу мен Боливия Титикака кµлінің суларын пайдалану туралы шарт жасасып, 1-3 және 6-баптарының негізінде екі тарап та оны ортақ меншік пен пайдалануға жатқызғандығын бекітті. Ал 21 мамыр 1964 жылы Чад кµлінің бассейні туралы Конвенцияда Камерун, Нигерия, Нигер және Чад оның суларын ортақ деп тауып, ондағы тараптардың қызметін еркін деп жариялады.

Тәжірибемен қоса дамыған доктринада, мысалға ирандық заңгер Седих Хазраттың (Машарет) ойы бойынша кондоминиум режиміндегі кµл тек жағалау мемлекеттердің ортақ меншігінде бола алады, ал ‰шінші мемлекеттердің кµлдегі қызметі еркіндігі егемендік қағидасына қайшы келеді.⁴⁰

Каспий теңізін халықаралық құқық тұрғысынан алғаш сипаттаған ғалымдардың бірі орыс заңгері - Ф. Мартенс. Ол Каспийді белгілі бір мемлекеттің территориясымен қоршалып ғана қоймай, халықаралық мұхитпен байланысы жоқ тұйық теңіз ретінде таниды. Ол Персия мен Ресейдің жағалауларын жуғанмен Ресейдікі деп танылуы керек. Бұл ойды Л.А.Комаровский, Л.А.Ульянский де ұстанады: ашық теңізге қарама-қарсы мұхитпен байланысы жоқ жабық теңіздер бар. Құрамы бойынша олар кµл емес теңіз. Соның бірі - Каспий теңізі.⁴¹

Дегенмен, қалыптасқан ғылыми зерттеулер мен аздаған орыс-парсы шарттардың болуына қарамастан ¦лы Қазан Кеңес Социалистік тµңкерістің жеңісіне дейін Каспий теңізінің халықаралық құқықтық мәртебесі әлі де ресми бекітілмеген еді. Тµңкерістен Ресей біржақты тәртіпте тең құқылы емес шарттардың к‰шін жойып, Иранмен бейбіт және тең құқылы қатынастарды бекітті. Бұл Каспий теңізінің халықаралық құқықтық режимінің ережелерін бекіту сұрағында кµрініс тауып, µзара тең және м‰дделі негізде 28 ақпан 1921 жылы Совет-Иран шартының қол қойылуымен ресімделді. Шарттың ережелері Каспийдің қазіргі мәртебесіне негіз қалаған нормаларды да қамтиды. Дегенмен, мазмұнынан автордың оны теңіз не кµл деп анықтағандығын ажырату қиын. Бірақ шарттан кейінгі тәжірибені байқайтын болсақ, Капсийді тұйық теңіз деп бағалағанын кµруге болады.

КСРО мен Иран ‰кіметінің 1 қазан 1927 жылы Пехлеви порты туралы алғашқы ресми нотаның µзінде Каспий совет-иран теңізі деп аталды.

Кейіннен 193ғ жылы сауда, кеме қатынасы, тұрғын халқы туралы, 1940 жылы сауда мен кеме қатынасы туралы шартында, нота алмасуда Каспий халықаралық құқықтық мәртебесіне қатысты жағалау мемлекеттердің ұстанымы біршама айқындалды.⁴² Мысалы, Каспий туралы 2ғ наурыз 1940 жылғы хатында: Каспий теңізі келісуші мемлекеттердің арасында Иран мен Совет теңізі болып ортақ м‰ддені білдіреді делінген. Бұл тұжырым кейінгі ғылым, баспа, оқулықтарда жалғасын тапты, нәтижесінде Каспийді тұйық теңіз ретінде тану басымдыққа ие болды. Мысалға, В.А.Белли редакцияның басқарушылығымен 1940 жылы басылған халықаралық әскери-теңіз анықтамасында "Каспий теңізі географиялық тұрғыдан жабық және екі мемлекет - КСРО мен Иран территорияларымен қоршалған Совет-Иран теңізі болып табылады,"-делінген.⁴³

Халықаралық құқық оқулығында Каспий жабық теңіз, µйткені ашық теңізбен қатынасы жоқ делінген.⁴⁴

Каспий мәртебесіне катысты біршама қайшылықты кµзқарастар 1966 жылы халықаралық құқықтық әскери-теңіз анықтамасында басылды. Анықтама авторларының бірі - Л.А.Иванащенконың ойы бойынша жабық теңізге құқықтық жағдайы және кеме қатынасы режиміне қарай жағалау мемлекеттердің мемлекеттік шекараларының шегіндегі ішкі ұлттық суларды білдіретін кµл-теңіздер жатады; Каспий теңізі солардың қатарында.

Осы жұмыста В.Д.Логунов µз ойын білдірді. Алдымен ол Каспийдің ешбір ашық теңіз не мұхитпен байланысы болмағандықтан жабық, ол Ресей мен Иран арасында орналасқан қалыпты шекаралық кµл делінген.⁴⁵ Дегенмен, сайып келгенде қорытындысында автор оны Совет-Иран кµлі деп атайды.

Ф.С.Бойцов та Каспиий тұйық теңіз-кµл болғандықтан жасалған келісімнің нәтижесінде Совет-Иран теңізі деп бағалану керек дейді.⁴⁶ Каспийді тұйық теңіз деп шетел ғалымдары да бағалайды.

Бұл сұраққа қатысты Иранның ресми ұстанымы да ұқсас болып ұлттық заңда кµрініс тапты. В.Я.Шестопаловтың жазуы бойынша 19 шілде 19ғғ жылғы "Құрлықтық шельф туралы" Иран ұлттық Заңының 2-бабында жабық теңізге қатысты халықаралық құқықтың ережелері Каспий теңізіне қолданылады делінген.⁴⁷

Сондай-ақ, Каспийді қарапайым ішкі теңіз деп бағалайтын ғалымдардың тобы да бар.⁴⁸

Солайша, шарттардың тәжірибесін жалғастырған ғылым мен басылым жабық теңіз мәртебесін бекіте т‰сті. Оның нәтижесінде Каспийде делимитациялық сызықтар болған жоқ, 10 мильдік балық аулау аймағы бекітіліп, одан басқа аймақтарда екі жағалау мемлекетке балық аулау және кеме қатынасының еркіндігі жарияланды, яғни халықаралық теңіз құқының нормалары µз к‰шін таратты. Ол жағалау мемлекеттердің белгілі бір қызмет тәртібін бекітетін кµптеген ережелерінің тәжірибеде енгізілмегендігінің себебі болады.

Дегенмен, жағалау мемлекеттердің және ғалымдардың тарапынан Каспийді жабық теңіз деп табудың бірнеше себебі болды. Біріншіден, бұл тек географиялық ғылымның Қазақстанның қазіргі жағдайы ғана емес, µткен ғасырдың да мағлұматына с‰йенген негіздемелері. К.К.Гюль сипаттағандай: "Каспий теңізі - әлемдегі ең ірі кµл. Кµлем мен суларының тұздығы себебінен, ол ерте заманнан бері теңіз деп аталып келеді". Нгуэн Нгок Мина да ірі кµлді теңіз деп қарастыру қалыптасқандығын айтады. Екішіден, бұл 30-40-жылдары жиырмасыншы ғасырда билік еткен әскери стратегияға сәйкес бұл айдынды тұйық теңіз деп табу ұлттық қауіпсіздіктің м‰дделерінен туындады. Мұны С.В.Молодцов та жақтап, бұл тұжырымдама Қара және Балтық теңізіне тарағанын айтады. ‡шіншіден, КСРО заң ғылымында шекаралық кµлдер туралы білімнің жетіспеушілігі, мемлекеттің тәжірибесінің аздығы да µз әсерін тигізді. 60-жылдарға дейін халықаралық құқықтың батыс доктринасында да шекаралық кµлдердің мәселесі жеткіліксіз зерттелді. В.Ф.Мешердің ойы бойынша Каспийге тарихи теңіз атауы бекітілсе де, географикалық жағынан ол қалыпты шекаралық кµл.⁴⁹

Сол кездерден-ақ А.К.Жудро Каспий мәртебесін қайта қарап, кµл ретінде тануды ұсынды. Оның ойынша бірнеше мемлекеттің территорияларымен қоршалып, ашық теңізге жолы жоқ теңіз теңіз емес, шекаралық кµл болып танылу керек. Оның мысалы ретінде Каспий теңізі танылуы м‰мкін еді.⁵⁰ Бұл тұжырымды В.С.Верещатин, А.А.Волкова, К.А.Бекмиева, Г.А.Глазунова, С.А.Малинина, А.М.Муртазалиева қостайды.

Ал шетелдік ғалымдарды келтірер болсақ, мысалға ағылшын заңгері В.Батлер Каспий теңізі КСРО-ң ішкі суларына кіргенмен, ол тарихи теңіз деп аталып кеткен ірі кµл деп есептейді.⁵¹

Француз ғалымы Франц де Хартинг ескергендей, Каспий теңізі Арал теңізі сияқты ұлттық юрисдикцияға бағынған шындығында келгенде ірі кµлдер. Оның сулары КСРО мен Иранға екі мемлекетке тиесілі болғандықтан, шекаралық болып танылу керек.

Осыған ұқсас кµзқарасты югославиялық заңгер Ю.Андрасси да ұстанады.

Каспий мәртебесіне қатысты белгілердің екіге бµлінуі А.Довлятшахидтің ойы бойынша тарихи ағыммен байланысты. Кезінде Солт‰стік және Қара теңізімен табиғи байланысы болған ол теңіз болып қарастыруға м‰мкіндік берген. Бірақ қазіргі жағдайы оны теңіз емес кµл ретінде қарастыруға дұрыс келеді дейді.⁵²

Каспий тәжірибесінде 19ғ4 жылы "Сиях-Лаврентьева комиссиясы" құрылды. Оның жұмысының нәтижесінде 14 сәуір 19ғ7 жылы КСРО-Иран шекарасының режимі және шекаралық қақтығыстар мен инциденттерді реттеу тәртібі туралы шарт жасалды. Бұл комиссия фактілі т‰рде Астара -Гаса-Кули шартты шекарасын танығанмен, ол туралы ережені шартқа енгізе алмады. Бұған қатысты Броунлиннің ескертуі әділетті: демаркация немесе шешілмеген территория дауының болмауы себебінен шекараларды de facto тану кейбір мақсаттар ‰шін егемендіктің таралуының юридикалық шегі болып танылуы м‰мкін.⁵³ Иран кемелері солт‰стіктегі бұл сызықтарды кесуге құқытары болған жоқ еді. Кеңес Одағы Каспийді делимитациялаудың жақтасы болған еді. Бұл оның жабық теңіз тұжытымдамасын қолдауын білдіретін.

Иран ‰кіметінің шахтық режімі кезінде делимитациялауды қажет етпеді, яғни Астара - Гасан-Кули de facto шекарасы оны қанағаттандырған еді, бірақ кейін билікке Аяттола Хамейни келуімен Иран делимитация туралы ұсынысты қабылдамай қойды, оған қоса 1940 жылы сауда мен кеме қатынасы туралы шарт нормаларының негізінде кеме мен балық аулау еркіндігі қағидаларын ұстануды талап етті.

Каспийді делимитациялауды жақтаудың алдында айтылған себептермен қоса (мемлекеттік территория мен егемендіктің таралу шегін анықтау, кеме қатынасы, балық аулау, су ‰стіндегі әуе қатынасын реттеу), мемлекеттердің теңізде оның қойнауы мен минералды ресурстарын игерумен байланысты қызметті де Каспийдегі шекараны анықтауды қажет етеді. Кеңестер Одағы Каспийде мұнай мен газ игеруді 19ғ3 жылдары бастаған.⁵⁴

Кеңес заң ғылымында ұзақ уақыт бойы шекаралық кµлді бµлудің екі әдісі қолданылған еді: кµлдің ортасымен немесе құрлық шекарасының кµлдің жағалауына тірелген н‰ктелерін қосатын т‰зу сызық. Соңғы айтылған әдіс КСРО-ның 24 қараша 1982 жылғы мемлекеттік шекара туралы Заңында бекітілді (3-бап)⁵⁵.

Дегенмен, 1921 жыл мен 1940 жылғы Иран мен Ресей арасындағы шарттардың Каспий мәртебесіне қатысты жаңа мемлекеттерге міндеттілігі сұрағы даулы. ¤йткені, мемлекеттердің шарттарға қатысты мирасқорлық туралы Вена Конвенциясының 16-бабына сәйкес: жаңа тәуелсіз мемлекет мирасқорлық объектісі болған территорияларына қатысты қандай да бір шарт к‰шінде болған жағдайда, ол шартты к‰шінде сақтауға немесе оған қосылуға міндетті емес. Бұған қоса, 1921 жылғы және 1940 жылғы шарттар Каспийде қалыптасқан қазіргі геосаяси жағдайға сай келмейтіні белгілі. Бұл шарттарға ешбір толықтырулар мен µзгертулер енгізілген де жоқ.

КСРО кезінен шешімін таппаған бұл сұрақ жеке мемлекет болып қалыптасқан Каспий маңы мемлекеттеріне мирасқорлықпен ауысып келді.

Каспийдің жаңа мәртебесіне қатысты келіссµздер 11 желтоқсан 1992 жылғы Астраханьдағы Қазақстан, Ресей, Әзірбайжан, Иран, Т‰ркменістан ‰кімет басшыларының деңгейінде µткен кездесулерден басталды.

Бұл кездесудің барысында қазақстандық делегация Каспий аймағында бейбітшілік пен қауіпсіздіктің бекуі, жағалау мемлекеттердің теңіз ресурстарын игеру мен теңіз кеңестігін пайдалану аясында әділетті және тең құқылы ынтымақтастығын дамытуды белсенді қолдады. Барлық мемлекеттер Каспий аясында тығыз ынтымақтастықты қолдады.

Қазақстан келіссµз процессінің басталуынан-ақ бұл сұрақтың тез арада шешілуіне µз жағынан жағдай қалыптастыруда. Каспий мәртебесіне қатысты µз жобасын ұсынып, Каспийді теңіз деп танитындығын және ұстанымының негіздерін халықаралық құқыққа сай ашып берді. Кейін Сыртқы Істер Министрлігі мен стратегиялық зертеулер институты 1ғ мамыр 199ғ жылы Алматыда алғаш рет “Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі, Каспий маңы мелекеттері ынтымақтастығының болашағы мен мәселелері” атты коференция ұйымдастырды. Бұл конференцияға Т‰ркменістаннан басқа барлық м‰дделі мемлекеттер қатысты. Нәтижесінде Каспий теңізінің мәртебесін анықтау бойынша тұрақты қызмет ететін комиссия құру келісілді. 1997 жылдың кµктемінде бұл комиссия құрылып, б‰гінгі к‰нге дейін жұмыс істеп келеді.

Қазақстан ұстанымы 19 шілде 1994 жылы ұсынған Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенция жобасында берілген:

• 
  Каспий - теңіз. Ондағы қызмет 1982 жылғы теңіз т‰бі туралы Б¦¦ Конвенциясына сәйкес реттеледі;
  
• 
  Мемлекеттік шекаралар 12 мильдік территориялық суларға сәйкес анықталады;
  
• 
  Қалған теңіз бµлігі секторларға бµлінеді, бұл әрбір жағалау мемлекеттің ерекше экономикалық аймағы болады;
  
• 
  Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда Б¦¦ Конвенциясы ережелерінің осы теңізге сәйкестендіру керек;
  
• 
  әрбір мемлекеттің µз секторында минералды ресурстарын игеруге байланысты сұрақты µзі жеке шешуге құқы болу керек.
  

Әзірбайжан Каспийді алғашында табиғи мұхитпен байланысы жоқ, бірнеше мемлекеттердің құрлық территорияларымен қоршалғандықтан халықаралық шекаралық кµл айдынына балаған еді. Сол себепті де ол ұлттық секторларға бµліну керек, әрбір секторға сәйкесінше мемлекеттің егемендігі тарап, шекара ортаңғы сызықпен µтеді деп есептеді. Бірақ Әзірбайжанның ұстанымы біршама икемді екенін айта кеткен жµн. ¤йткені, ол басқа Каспий маңы мемлекеттеріне қарағанда Каспийді ішкі ұлттық теңіз деп тану м‰мкіндігін жоққа шығармайды. Онда да Каспий ұлттық секторларға бµлінеді, айырмашылығы тек мемлекеттік шекаралардың 12 мильдік территориялық теңіз шекараларымен µтуінде.

Қазақстанды қолдап, Ресейдің 4ғ мильдік егемендігі тарайтын аймақты белгілеу ұсынысына қарсы болды. Кейін келе оның ұстанымы Қазақстандікіне толық дерліктей сәйкес болды, солайша Каспийді "тұйық теңіз" деп анықтайтын µз конвенциясының жобасын ұсынды. Ерекше ескеретіні, Әзірбайжан бұл аймақта мұнай игеретін жалғыз субъект еді. Ал 18 қаңтар 1991 жылы ‡кімет қаулысында Әзірбайжанның бұл аймақта минералды ресурстарды барлау және игеруге шетел инвесторларын тартуға құқығын және µнімдердің оның меншігіне жататындығын белгілеуі теңіздің бµлінгендігін білдіреді.

Т‰ркменістан ұстанымы ресми т‰рде Каспий мәртебесіне қатысты тұжырымдамасын ашып берген жоқ. Дегенмен, жалпы жариялауларына қарағанда, негізгі мәселелер бойынша ол бастапқы кездегі Ресей мен Ираннның ұстанымын қолдайынын байқауға болады. Оған 8 шілде 1998 жылы Т‰ркменістан және Иран Президенттерінің Каспий мәртебесін анықтауда 1921 жылы және 1940 жылы шарттарды қатаң сақтайтындығын жариялағаны дәлел.⁵⁶ Олардың ойы бойынша ең тиімдісі теңіздің ортаңғы бµлігін қалдыра отырып, Каспийді ұлттық аймақтарға бµлу.⁵⁷

Дегенмен, жалпы мәні бойынша Т‰ркменістан ұстанымы Қазақстанға да жақын. 1996 жылы Азери, Чираг, Кяназ кен орындары ‰шін Әзірбайжанмен дауласуы оның Каспий теңізін ұлттық секторларға бµлуін жақтайтынын кµрсетеді. 1 қараша 1993 жылы мемлекеттік шекара туралы Т‰ркменістан Заңы Каспийде 12 мильдік территориялық теңіз зонасын бекітеді. Бұл оның Каспийді тұйық теңіз деп санайтынының айғағы. Ал 199ғ жылы Қазақстан Т‰ркменістанмен Каспийде ынтымақтастығы туралы шарт жасасты.

Құқықтық мәртебенің анықталуын к‰тпестен Т‰ркменістан теңіз қойнауын игеруде белсенді т‰рде шетел компанияларымен ынтымақтасады және бұл қызметте µзге жағалау мемлекеттермен келісілмейді.

Қорыта келгенде Т‰ркменістанның ұстанымын келесідей деп кµрсетуге болады:

- Каспий айрықша су қоймасы, сол себепті оның мәртебесін анықтауда 1982 жылғы Конвенцияның ережелерін ескере отырып, арнайы ережелер бекіту керек. Алдымен Конвенция жасалып, кейін жеке мәселелер шешілу керек;

• 
  мемлекеттердің Каспийде шекаралық, кедендік, санитарлық бақылау ‰шін, балық аулау ‰шін, минералды ресурстарды игеру ‰шін сияқты әр жағдайға арналған ұлттық аймақтары болу керек.
  

Иран ұстанымының негізгі жақтары келесідей:

- Каспий ерекше су қоймасы, оған кондоминиум режимін қолданған біршама қолайлы;

- Каспий байлығы барлық Каспий маңы мемлекеттерінің меншігі. Каспийге және оның табиғи қорына қатысты құқықтар тек жағалау мемлекеттердікі, олар Каспийдегі қызметті µздері анықтайды;

- Каспийдің құқықтық мәртебесі және оны пайдалану режимі оның экологиялық ж‰йесіне нұқсан келтірмеу керек. Иран Каспийді 12 мильдік ұлттық аймақтарға бµліп, балық аулау және минералды ресурстарына ерекше құқықтарды бекітуді, ал ортаңғы аймаққа арнап Каспий теңізі туралы конвенцияны қолдануды ұсынады. Иран мәртебені анықтауда экологиялық сұрақтарға ‰лкен мән береді. Ол Каспийде мұнай игеру, қоршаған ортаны қорғау құқықтарының қатаң бақылауда болуын, талаптар мен ережелерді бекітуге құзіретті орган болуын ұсынады.

Егер қазақстандық ұстаным Б¦¦ Конвенциясына с‰йенсе, Иран мен Ресейдің 1992-1996 ж.ж. ұстанымдары керісінше мағынадағы 1921 жыл мен 1940 жылғы Иран мен Ресей арасындағы шарттарға негізделеді.

Каспий мәртебесін анықтауға теңіз тереңдігінің құбылуы да әсер етеді. Ол бµлу сызығының µзгеруі және территориялық суларды анықтауда бірқатар қиындықтар тудырады.

Каспий теңіз ретінде анықталған жағдайда оған 1982 жылғы Б¦¦ Конвенциясында кµзделген территриялық сулар режимі ж‰ріп, бµлінуге жатады; ал кµл ретінде танылса, ресурстар ортақ игеріледі немесе Каспий кеңестік секторларға бµлінеді. Тәжірибеде кµлдерде екі мемлекет арасында құрлықтағы екі шекара арқылы бµлу кездеседі, ол айтарлықтай қақтығыстарды тудырмайды.

Ал Каспийде бес мемлекеттердің м‰ддесі және Каспий ресурстарына деген ‰лкен сұраныс оның мәртебесін анықтауды к‰рделендіре т‰седі.

Каспий мәртебесін анықтаудың ‰ш негізгі жолы қалыптасты:

• 
  Халықаралық теңіз құқының нормаларын қолдану. Араласып не қарсы жатқан мемлекеттердің экономикалық зоналары 2ғ0 мильден аса алмайтындықтан, олар м‰дделі мемлекеттердің келісімімен реттеледі. Даулы µзге сұрақтар халықаралық құқыққа сай реттеледі. Сондай–ақ, Каспий теңізінің ерекшеліктеріне сай 1982 жылғы Б¦¦ Конвенциясына µзгертулер мен толықтырулар енгізуге болатындығын ескерген жµн.
  
• 
  Каспийді шекаралық немесе халықаралық кµл деп танып мемлекеттердің егемендігі ж‰ретін ұлттық секторларға бµлу. Бірақ, халықаралық құқықта кµлдің мәртебесін анықтайтын әмбебап норма жоқ. Бұл Каспий маңының мемлекеттеріне заңи негіз қалыптастыруда ‰лкен ж‰к артады. Олар минералды ресурстар, балық аулау, кеме ж‰зу, µзге де мәселелерді айқындауы қажет.
  
• 
  Кондоминимум режімінде Каспий жаңа мемлекеттердің ортақ қолданысында болады. Бұл жол Каспийге жағалау мемлекеттердің басқару бойынша ___________________ғкет аралық комитетті құруды қажет етеді; сондай-ақ Каспийге қатысты дауларды қарайтын арнайы сот құруды қажет етеді.
  

Әрине Каспий ерекше су қоры екені сµзсіз. Тарихтың ағымы және µзге де айтылған себептер салыстырмалы т‰рде оны теңіз деп тануға итермелейді. Мәселені тез арада шешіп, кедергіні жоюда мемлекеттердің ынтымақтасатыны анық. Бірақ әрбір мемлекет µз м‰ддесін қорғап қалуға тырысады, бұл сұрақтың шешілуіне ешбір септігін тигізбейді. Сол себепті де ортақ м‰ддені кµздеп, ымыраға келу халықаралық құқықта оның мәртебесін айқындап ғана қоймай, Каспийде қызметін атқарып жатқан шетел инвесторларының тәуекелін азайтуға, шекаралар анықталып, дау ғана емес қақтығыстардың да алдын алуға, яғни аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге құқықық негіз қалайды.