Академик Зәки Ахметов және терминтану мәселелері

Терминология қағидаттары негізінде - «Орысша-қазақша әскерлік атаулары» (1926), «Пән сөздері» (1927), «Атаулар сөздігі» (1931) атты кітаптар жарық көреді. Пән сөздерінің мазмұны мен құрылымына,қолданылуы мен мағынасына, табиғаты мен тағылымына кең орын беріледі.Терминдік маңыз-мәні,сыр-сипаттары айқындалады.

Ал, қазақ руханиятының көрнекті корифейі Ахмет Байтұрсынұлының: «Өнердің ең алды- сөз өнері деп саналады» деген тұжырымын еске алсақ, арғы-бергі кезеңдердегі көркемөнердегі құбылыстарға, ел әдебиетіндегі елеулі ерекшеліктерге, осы бағыттағы әр қилы көзқарас, қисындарға көз жетеді [2, 7]. Әсіресе, «Әдебиет танытқыш»- ұлт тіліндегі тұңғыш ғылыми еңбек екенін ескерсек, онда көркемөнер, поэтика, стилистика мәселелері, өлең-өнердің құрылыс жүйесі, ой, тіл, стиль құбылыстары кең орын алады. Көркемөнерге қатысты атау- ұғымдардың ана тіліндегі балама-қисындары, халық және жазба әдебиет, қара сөз бен дарынды сөз жүйесі, әдеби туынды табиғаты, өлең сөз, поэтика мен стилистика мәселелері анықтамалық та, мысал - деректер негізінде де тиісінше нанымды, жатық жеткізіледі.

Қазақ әдебиеттануындағы қисындарға Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Нұрғалиев, С.Мақпыров, К.Ахметов, т.б. көзқарас білдіріп, іргелі ізденістер жасап,арнайы еңбектер жазды(3).

Алайда, академик З.Қабдоловтың айтып- жазғанындай ,уақыт бедері мен сыны,мойындау мен мәжбүрлік орын алған-ды:

«Ахаң жоқта біздегі әдебиет теориясы басы жоқ кеуде секілді еді. Ал басы жоқ дене бола ма? Қайтейік, болады деп келдік...

...Бірақ, амал не, бұл жаңалықты тапқан Ахаң екенін кезінде ашып айта алмай, Қажекеңе сілтеме жасауға мәжбүр болдық...» [4, 72].

Бұл- ақиқат алдындағы арылу, білім- ғылымның қасиет-құдіретін терең сезіну,сөз өнерінің сыр-сипаттарына мән беру, талантқа тағзым еді.

Академик З.Ахметов еңбектерінде әдебиет қисындарына, терминтану мәселелеріне маңыз беріледі. Атап айтқанда, «Әдебиет терминдерін жетілдірудің зәрулігі.- ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, Әдебиет сериясы. -1996, №4. -7-12 бет; «Әдебиеттану саласындағы ғылыми ұғымдар мен терминдер.- Әдебиеттану терминдерінің сөздігі.- Алматы, 1996. -4-16 бет; Әдебиеттану терминдерінің сөздігі(Құраст: З.Ахметов,Т.Шаңбай).- Алматы: Ана тілі, 1996. -240 бет, т.т.ел әдебиеті, табиғаты мен тарихы ,әдеби үдеріс жайы, соған қатысты атау-ұғымдар, терминдер жүйесі кең орын алады. Арғы-бергі кезеңдердегі зерттеу мен зерделеу мұраттары, әдебиеттану мен әдебиет қисындарына қатысты көзқарастар жүйесі, артық-кем тұстар да әдеби үдеріс аясында кең өріс алады. Негізгісі, терминтану қағидаттарын, пән сөздерінің мақсат-мұраттарын, әдебиет қисындарының көркемдік кеңістігіндегі қызметі,қолдану аясы,маңызы мен орны байыпты сараланады.

Академик З.Ахметовтың әдебиеттану мен әдебиет қисындарына қатысты көзқарастар жиынтығы- «Әдебиеттану. Терминдер сөздігі» атты кітапта (құраст.З.Ахметов,Т.Шаңбай) көрініс табады [5, 398].

Кітаптың- «Аңдату» атты алғашқы бөлігінде (жазған- З.Ахметов) терминнің мағына- ұғымына кең көлемде түсінік беріледі. Әдебиеттану мен әдебиет қисындары, ұлттық сөз өнерінің тарихи- әдеби үдерістегі орын- үлесі, поэтика мен эстетика, стилистика салаларындағы маңыз- мәні де айқындалады. Әдебиет дамуы, заңдылықтары мен ерекшеліктері, жанрлар жүйесі мен көркемдік- эстетикалық қызметі де байыпты сараланады. Қысқасы, әдебиет әлеміндегі ғылыми ұғымдар мен терминдер жүйесі, тарихы мен мағынасы, көркемдік кеңістігі, әдеби-тарихи үдерістегі орны, қолданылу аясы жан-жақты сөз етіледі. Маңыздысы, автор терминдер сөздігінің маңыз- мәнінің қажеттілігімен қатар, кешегі- бүгінгі тәжірибесін, келешектегі орын үлесін жіті таразылайды. Жас ұрпаққа, салалық қызметкер - мамандарға қажеттілігін де қаперге салады. Ұтымды, ұнамды қырларын алыс-жақын елдердің осы бағыттағы еңбектері арқылы анық- қанық сөз етеді.

Академик З.Ахметовтың аталмыш терминдер сөздігіне енген «Әдебиеттану саласындағы ғылыми ұғымдар мен терминдер» атты көлемді мақаласында ана тілі, әдеби тіл және ғылым тіліне зор маңыз беріледі.Оның маңыз-мәнін былай білдіреді: «Әдебиеттану ғылымындағы ғылыми тілдің өзіндік өзгешелігі бар. Ол әдеби тіл үлгісін де сақтайды, көркем шығарманың тіліне де жақын келеді, ғылым тіліне ортақ сипаттары да болады. Ғылыми тіл жалпыхалықтық тілдің дамуын және ғылымның өркендеуіне орайлас болып отырады» (5-бет). Орайлы тұста, ғылыми тілді дамыту, өркендету қажеттілігіне назар аударылады. Ғылыми тілге тән ойдың тереңдігі, өткірлігі, қисындылығы, дәлелді болуы, айқын да дәл жеткізу мүмкіндіктері көрсетіледі. Ғылыми ұғымдар мен терминдер жүйесін дұрыс тану, мағынасы мен мазмұнын ашу, пән табиғатына қатысты белгі- ерекшеліктерін дәл де нақты көрсету қажеттілігі алуан мысал-деректермен жіті тұжырымдалады.

Әрбір көрініс- құбылысқа, оның атау-ұғымына өте-мөте сай келетін ғылыми анықтама, тұжырым жасалу керектігіне мән беріледі. Оны сөз жоқ, «...классификациясы, жүйесімен топтап, таратып болу» айрықша орын алады. Ол әдебиеттің танымдық, тәрбиелілік, көркемдік мәнінен көрініс береді (8 бет). Эпостық жанр түрлері (әңгіме, повесть, роман), шығарма құрылымы, кейіпкер қарым-қатынасы, поэма табиғаты мен тағылымы да белгі- ерекшеліктерімен байланысты беріледі [9].

Терминге берілетін анықтама, оның негізгі мән- мағынасы, басты белгі-сипаттары да дәл, нақты болуы көзделеді. Бұдан басқа атау-терминдер, ұғым-терминдер табиғатындағы шарттылық қырлары көрсетіледі. Өзіндік өзгешеліктері аталады. Ал, интернационалдық терминдер- шет тілдердегі (грек, латын,французша, т.б.) қалпын сақтайды. Көз өзгеріске ұшырамайды. Сол қалпында қолданылып, терминдік жүйесін бекіте түседі.Бұдан байқалатыны, сөз жоқ: «Ерекше ескеретін жай- бірталай терминдердің мағынасын, олар білдіретін ғылыми ұғымдарды ғылыми - теориялық ойдың бүгінгі жеткен деңгейіне сәйкес айқындап, жаңаша анықтама беру қажеті, сонда ғана терминдерді жетілдіру міндетін шынайы, толық мағынасында іске асыруға болады» [16].

Автор зерттеу жүйесі мен тәжірибесіне сүйене отырып, жаңаша ойлауға, көзқарас білдіруге де қадам жасайды. Ол, әсіресе: «Аса маңызды мәселелердің бірі- қазақ әдебиеті тарихындағы әдеби процестің өз ерекшеліктерін, ұлттық сипатын айқындайтын терминдер қалыптастыру, толықтыра түсу» екенін [21] баса көрсетеді. Мұның өзі ұлттық менталитет талабы болса, әрі ел әдебиетінің даму бел-белестерінен, қазіргі әдеби үдерістің бағыт- бағдарынан да таныла түседі. Қысқасы, терминтану табиғаты, ұлттық сөз өнеріндегі орны, руханият мұратына қатысты көзқарастар жүйесі,зерттелу аясы негізінде кеңінен қарастырылады.

Зерттеу жүйесіне еркін енсек, автор: «Поэтикада өлең құрылысына, өлең тіліне қатысты терминдер тұрақты келетіні назар аударарлық»- деп жазады [22]. Бұдан басқа,атап айтқанда автордың терминдер сөздігіне қатысты көзқарастарында білім-ғылым жүйесінің терең иірімдері, әдеби-тілдік сипаттар, атау-ұғымдар табиғаты мен тағылымы көптеп кездеседі. Ол туралы: «Жаңа терминдер кіргізу үшін айрықша тапқырлық, талғампаздық, ғылыми ұғымдардың жүйесін, мағынасын терең түсіну қажет, логикалық қисынын, ғылыми ұғымдардың жүйесіндегі өз орнын таппаса, жаңа атау сөз бір қарағанда қанша келісті, әдемі көрінгенмен, ойдағыдай болып орнықпайды. Жаңа термин болатын сөз бір ғана жеке ұғымға сәйкес болып көрінуі өз алдына, ол сөз сол ұғымнан туындайтын , соған жалғас басқа ұғымдарға да сәйкес келіп, сол ұғымның сан алуан мағыналылық қырларын да дәл көрсете алса, әсіресе ұтымды болады» деп қорытады [24].

Орайлы тұста, сөз жоқ ұлттық һәм интернационалдық терминдерге де мән беріліп, мағынасы мен қолданым аясына, түп-тегі мен табиғатына, тарихи-әдеби әрі ғылыми негіздеріне ден қойылады. Еуропалық һәм Шығыс халықтарының руханият ісіне де орын беріледі. Бастысы, әрине, профессор Ш.Елеукенов атап көрсеткеніндей: «Қазақ сөздігі ұлттық әдебиетіміздің табиғатынан туындайтын өзіндік сипаты, беті бар еңбек.

Біріншіден, қазақ сөздігінің орыс тіліндегі басылымдарға қарағанда жарыққа шыққан заманы басқа. Қазақ авторлары түсіндірмелерінен соңғы жылдары әдеби-тарихи материалға енген жаңалықтар менмұндалап тұр. Екіншіден, орыс терминологиясында Шығыс халықтары әдебиетінде пайдаланылатын пәнсөздер (термин деген сөзге А.Байтұрсынов тапқан балама) қазақ сөздігіндей жиі кездеспейді. Үшіншіден, қазақ сөздігінде – мұны оның ең басты ерекшелігі деуге болады – туған әдебиетіміздің өз қойнауынан, көрігінен сомдалған терминдер басым...

...Қазақ сөздігінің бағасын арттыратындай бір жаңалығы, жоғарыда ескертілгендей, Шығыс мәдениеті мен әдебиетінің біздің сөз өнерімізге кіріккен ұғымдарына кең орын берілуінен көрінеді. Бүгінгі әдеби қауым сөздіктен түріктану, араб, парсы, үнді поэтикасы, қисса, қасыда, ашуғ, аят, хамса, шайыр, садж, нәзира, насыр, назым, т.б. пәнсөздерін қалайда іздемей қоймайтынын мұқият ескерген. Бұлардың әрқайсысына тиянақты анықтама берген. Оқырман біз көптен еуропалық деп санап жүрген терминдер көне Шығыста ондаған ғасыр бұрын қалыптасқанына көз жеткізеді. Мысалы, ода пәнсөзінің арабша баламасы қасида, қасыда боп келеді. Шығармаларда бірыңғай дыбыстардың үндестігі, дауыссыз дыбыстардың қайталануы аллитерация деп аталатыны мәлім. Ал, осы термин үнді поэтикасында анупраса деп аталған. Ондағы рупака дейтін пәнсөз метафора мағынасын білдіреді. Парсы поэтикасынан енген дастан термині еуропаша поэма деген ұғым. Еуропалық поэзияда өлеңдердегі ұйқастан кейін қайталанып отыратын қосақ сөз редиф деп аталады. Бұл араб, парсы тілдерінен алынған: міңгесу, қосарлану ұғымын білдіреді» [6, 277-278].

Фольклорист-ғалым С.А.Қасқабасов әдеби-теориялық аспектілерге, көркемдік кеңісті пен парадигмаларға,өлеңсөз контексіне мән береді: «Академик Зәки Ахметовты филология ғылымының шыңына көтеріп, кезінде бүкіл Кеңес Одағына танытқан ең жарқын еңбектері – әдебиет теориясына, соның ішінде поэтика мен поэзияға, өлең теориясына бағышталған зерттеулері. Ұлтымыздың фольклорлық һәм классикалық поэзиясын күллі адамзат поэзиясы контексінде зерттеу арқылы ғалым жалпы силлабикалық өлеңге тән клаузула мен элизия заңдылықтарын қазақ поэзиясында да ашып, әдебиет теоретиктерін тәнті еткені мәлім. Солардың бірнешеуін санамалап өтсек те болады. Айталық, қазақ өлеңінің құрылысы, ырғағы, өлеңдегі буын теңдестігі, ұйқас, бунақ тұрақтылығы, шумақ, ерікті өлең, өлең өлшемі, өлеңнің тілі, өлең сөздің теориясы, т.т. Бұлардың сыртында Абай өлеңдерінің, Сәкен поэзиясының, Сәбит өлеңдерінің жаңа өрнектері, бүгінгі поэзиямыздағы дәстүрлі және жаңа формалар, З.Ахметовке дейін ешкім сөз етпеген мақал-мәтел мен жұмбақтың өлеңдік қасиеттері, дәлірек айтқанда, ұйқасы, ырғағы, құрылысы – осының бәрі жиыла келе бір арнаға – өлеңтануға құйып жатыр. Сондықтан да Зәки Ахметов – кеңес кезіндегі ұлттық өлеңтанудың негізін қалаушы дейміз» [7, 52].

Академик З.Ахметов «Әдебиеттану. Терминдер сөздігі» атты ұжымдық еңбекті құрастырушының бірі ғана емес, оған енген сөздердің белсенді авторларының бірегейі болғанын да айту абзал.

Ақиқатында, алфавиттік жүйе - ретпен берілген атаулардың бәрі- баршасына қатысып, анықтамалық сипат берумен бірге термин табиғатын, әдеби-ғылыми мәнін, көркемөнердегі орнын дәл де нақты айқындайды. Атап айтқанда, Абайтану, автология, автордың бейнесі, азаматтық лирика, акростих, ақын, алогизм, алты буынды өлең, алты тармақ, амфибрахий, анапест, анекдот, аңдату, аралас буынды өлшем, арнау өлең, арнау сөз, архитектоника, аят, әдеби характер, әдебиет, әдебиеттану, әдебиеттану әдісі, әзіл, әлеуметтік лирика, әсерлесу, Әуезовтану, басылым, бестармақ, бунақ, бірыңғай ұйқас, гротеск, дактиль, драма, дыбыс үйлесімі, ерікті өлең, Жамбылтану, жанр, идея, интонация, кейіптеу, композиция, көркем бейне, көркемдік шындық, көркем өнер, қара өлең ұйқасы,лирика,мазмұн, мақал-мәтел, музыка өнері, мысқыл өлең, насихат өлең, оқырман, оралым, өлең, өлең құрылысы, өлеңші, өтірік өлең, портрет, поэзия, прототип, романтизм, руна, сегізаяқ, символ, стиль, сыншыл реализм, сюжет, талдау, тармақ, теңеу, термин, ұйқас, характер, цикл, шабыт, шумақ, экспозиция, эпитет, ямб, т.с.с.терминдік табиғаты мен тағылымын, түп-тегі мен тарихын, кешегі-бүгінгі сыр-сипаттарын алыс-жақын елдер тәжірибесімен, әдеби-ғылыми аспектілер аясында әрі нақтылы мысал- деректермен жүйелі жеткізеді. Пікір орайында, әдебиеттану бағытындағы терминдер сөздігіне енген кейбір атау-ұғымдар табиғаты мен тағылымына, көркемөнердегі орын-үлесіне назар аударуға әбден болады.Автор бұл тұстарда термин табиғаты мен оның мағынасына,бұрынғы-соңғы сыр-сипаттарына назар аударады.Бастысы,термин табиғаты мен тағылымын кең көлемде ашып,мысал-деректер негізінде дәл де нақты,нанымды да түсінікті,жүйелі жеткізеді. Оқып көрелік: «Абайтану – қазақ әдебиеттану ғылымының, әдебиет тарихының үлкен бір саласы. А. кемеңгер ақынның өмірі мен шығармашылық өнері, философиялық, қоғамдық, эстетикалық көзқарастары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерді қамтиды» [8, 26].

К.ш. өмірдегі шындықты кең толғап түсіну, терең сезіну, оған жазушы өз қатынасын білдіру арқылы туады» [8, 201].

Өлең-жырдың күнделікті айтылатын жай сөздерден, қара сөзден басты айырмасы – ол мөлшерлі жеке жолдарға, яғни тармақтарға бөлінеді. Өлең сөзге тән ырғақ міне осы тармақты қолдануға байланысты. Өлеңдегі сөйлемдер әдетте бір немесе бірнеше тармақтар көлеміне шақталып жасалады» [8, 260].

«Термин (латын. terminus – шек, шеті, шекарасы деген мағынада) – ғылыми ұғымға айқын анықтама беретін, оның мағыналық шегін дәл көрсететін сөздер. Әр ғылымға аса қажетті басты ұғымдарды, негізгі ұғымдар жүйесін дәл анықтап беретін сөздерді – қалыптасқан Т.-дерді орнымен қолданудың үлкен танымдық мәні бар. Әдетте тілдегі қандай сөз болсын көп мағыналы болып келеді де, оның мағыналық шегі айқын болмай, жылжымалы болады. Ал ғылыми ой-пікірді дәл білдіру үшін сөздік мағынасы тұрақты, айқын болуы қажет. Сондықтан Т. сөздің мағыналық шегін дәл белгілеп, сөзді сол нақтылы бір мағынада ғана алып қолдану арқылы жасалады» [8, 340] т.с.с.

Жинақтап айтқанда, академик З.Ахметовтің терминтану мәселелеріне қатысты көзқарас-ұстанымдары, осы бағыттағы іргелі ізденіс пен әдебиеттану саласында сөздік құрастыруы,көптеген атау – ұғымдардың сыр-сипаттарын айқындап,әр алуан салыстыру-салғастырулар жасап,оның табиғаты мен тағылымына айрықша мән беруі, сөз жоқ әдеби-ғылыми тұрғыдан маңызды,көркемдік-эстетикалық құндылықтары жоғары әрі ұлт руханиятына қосылған сүбелі үлес болып табылады.
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақ білімпаздарының тұңғыш сьезі. -А., 2005.- 144 б.

2. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш.Зерттеу мен өлеңдер.-А.: Атамұра, 2003.- 7 б.

3. Ахметов З. Поэзия шыңы-даналық.- Аст.: Фолиант, 2002. -406 б.

4. Қабдолов З.Сөз өнері.-А.: Мектеп, 1976.- 373 б.

5. Нұрғали Р. Арқау.2 томдық. –А.: Жазушы,1991

6. Мақпырұлы С.Адамтану өнері. –А.: Арыс, 2009.-214 бет; Ахметов К.Әдебиеттануға кіріспе.- Қарағанды: Арко, 2004

7. Қабдолов З.Көзқарас.-А.: Рауан,1996.- 72 б.

8.Әдебиеттану.Терминдер сөздігі(Құраст: З.Ахметов,Т.Шаңбай).-Семей-Новосибирск: «Талер-Пресс»,2006.- 398 б.

9. Елеукенов Ш.Сұлулыққа іңкәрлік.- А.: Білім, 1999.- 328 б.

10. Қасқабасов С.А. ҚР ҰҒА академигі З.А.Ахметовтың ғылыми,педагогикалық және қоғамдық қызметтері туралы қысқаша очерк (Ахметов Зәки Ахметұлы: Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясы). –А.: ОҒК, 2008.- 214 б.

«Изучение творчества Мухтара Ауэзова, - справедливо пишет З.А.Ахметов, - художника слова с мировым именем - дает богатейший материал для осмысления насущных, злободневных вопросов современного литературного процесса, для постановки многих литературных проблем», Сказанное в первую очередь относится к самому значительному, главному произведению писателя «Путь Абая».

С проблемами творчества Абая непрерывно связаны многие вопросы поэтики четырехтомного романа-эпопея «Путь Абая», в котором Мухтаром Ауэзовым создан монументальный образ великого поэта и мыслителя, художественно осмыслен творческий путь Абая, раскрыто огромное социально-историческое значении е его идейных, художественно-эстетических исканий.

В монографии «Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания» всесторонне исследуются принципы художественного воссоздания образа Абая и той исторической эпохи, в который жил и творил великий поэт и мыслитель. В ней, как и в книге «Роман-эпопея Мухтара Ауэзова», дается характеристика проблематики романа, его жанровых особенностей, композиционной структуры и образной системы, художественно-изобразительных средств в неразрывном единстве содержания и художественной формы произведения. Монография академика З.Ахметова «Поэтика эпопеи «Путь Абая в свете истории ее создания», являясь итогом многолетнего труда, продолжает изыскания известных ученых-литературоведов М.К.Каратаева, З.С.Кедриной, Е.В.Лизуновой, Л.М.Ауэзовой, М.М.Мырзахметова и др.

Существенным отличием монографии «Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания» является то, что сам объект анализа дан в динамике, в движении.

Обширен круг проблем, поднятых автором монографии, но сцементированные вокруг трех центральных проблем (идейная концепция и художественная система эпопеи; композиционно-сюжетное мастерство создания характеров; историческая личность как воплощение социальных и нравственных идеалов эпохи), они в совокупности раскрывают целостную идейно-художественную структуру сложного произведения.

На наш взгляд, именно такая структура исследования помогла раскрыть сложнейшие идейно-художественные искания автора эпопеи. Социальные коллизии и конфликты в разрезе судеб героев; соотношение реального и художественного вымысла, замысел и его осуществление; место поэзии в идейно-художественной системе эпопеи; стиль и структура; тип и прототип; поэтический язык и символ - эти серьезные проблемы рассмотрены не сами по себе, а в теснейшей связи с современным литературным спросом. Автор стремится обобщить творческий опыт великого писателя, надолго вперед определившего развитие национального словесного искусства.

Прав исследователь, когда пишет о том, что судьба М.О.Ауэзова, сделавшая его свидетелем трех общественно-исторических укладов - феодального, капиталистического и социалистического, предопределила не только высокую жизненность его произведений, но и ее особую насыщенность и энциклопедическую глубину.

Образ Абая З.Ахметов рассматривает не только как идейно-эстетический центр эпопеи, но и как композиционно-сюжетный, структурный стержень. Ибо образ Абая - один из самых сложных в мировой литературе. Творческая личность, великий поэт, философ, гуманист, он показен в многосторонней связи с эпохой, с народными слоями общества. Сопоставляя художественный образ с жизненным прототипом, ученый убеждает нас в том, насколько глубоко проник Ауэзов в сущность сложной личности великого поэта. Такое сопоставление идет по многим параметрам книги, обогащая наши познания об эпохи и ее людях, обнажая скрытую сторону творческого процесса, секрет мастерства.

Новизна этих работ в значительной мере определяется тем, что проблемы этики рассматриваются не только на основе окончательного печатного текста произведения, но и к анализу привлекаются архивные материалы: первоначальные варианты, рукописные тексты, а также планы-наброски, характеризующие творческую лабораторию писателя. Современное значение «Путь Абая» определяется в значительной мере тем, что это произведении е заставляет читателей думать о смысле жизни и долге человека, о необходимости утверждения духовности в жизни общества, борьбы против социальной несправедливости. Идея в том, что Казахстан стоял на рубеже XIX-XX веков на пороге больших социально-исторических перемен, идея, которая получила сильное звучание в эпопее, созвучна нашему времени, такова основная позиция ученого.

Традиция исторического социального романа стала после Ауэзова, начиная с 1960-х годов, весьма сильной и плодотворной, образуя целое русло в литературном развитии. Но самые серьезные, признанные романы не затмили эпопею об Абае. Если рассматривать «Путь Абая» как художественное познание целостной истории народа, личности Абая и его эпохи, то надо признать, что оно явилось всеобъемлющим и глубоким и по богатству своего нравственного и философского содержания превзошло самые внушительные исследовательские труды.

Для полноты художественной правды имеет важнейшее значение умение писателя как можно глубже и ярче раскрыть в произведении сущность изображаемых явлений, событий человеческих характеров, его умение отобрать и выделить в них главное и существенное, наиболее значительное с точки зрения глубокого раскрытия идейно-художественного замысла, стремление писателя всем богатством содержания, художественной структуры и выразительных средств произведения придать ему большую силу общественного, идейнего, эмоционального, эстетического воздействия на читателей.

Как считает З.Ахметов, в романе, как в произведении художественном, решающее значение приобретает изображение «внутреннего облика героев, раскрытие их характера и психологии, правдивый показ душевного состояния персонажа в разных жизненных ситуациях. Именно в этом проявляется, прежде всего, сила Ауэзова как художника слова. Писатель в художественном произведении часто вводит читателя в затаенный мир личных переживаний и чувств героев, которые недоступны непосредственному наблюдению, в силу этого не могут быть сколько-нибудь полно и ярко отражены в свидетельствах современников, в которых обычно мы находим простой и довольно отрывочный пересказ увиденного или же услышанного. Художественный мир произведения выражает вторжение писателя в жизненные процессы, является результатом напряженного, целенаправленного наблюдения и изучения жизни, глубоких раздумий и эмоций, и в силу этого утверждая высокие нравственные идеалы, он способен взволновать читателя, поднять его до высот эстетического наслаждения».

Исследователь заключает, если попытаться сопоставить раздумья Абая, как они даны здесь в художественной трактовке Ауэзова, с размышлениями поэта, отраженными в его произведениях, то в последних едва ли обнаружим прямые совпадения. Правда, мотив о духовном одиночестве отчетливо звучит в поэзии Абая. Но существенно здесь то, что писатель опирается не на какое-то конкретное произведение поэта. Он сумел уловить общее звучание, эмоциональную атмосферу многих стихотворений Абая, и изображая здесь его мысли, переживания, пронизывает ими каждый из штрихов и деталей картины. Поэзия Абая служила опорой для глубокого постижения социальных и нравственных идеалов поэта, его эстетических взглядов, а также для понимания той социальной сре6ды и исторических условий, в которой эта поэзия родилась.

По мнению автора монографий, творческое использование при изображении образа героев тех или иных сохранившихся в памяти современников фактов, отдельных черт или поступков прототипа - лишь внешняя сторона дела. И поэтому значение этого момента нельзя преувеличивать. И в самом деле, образы многих героев, которые имеют реальные жизненные прототипы, настолько творчески переосмыслены, что они по существу являются частично или почти полностью вымышленными.

Заки Ахметов считает, что художественные образы героев эпопеи воплощают в себе богатство социальных, философских и нравственных идей произведения. Они не являются плодом реалистического художественного обобщения и потому не выступают как иллюстрации к заранее заданной идее.

Автор пишет, что в заключительной части каждой книги эти поэтические образы-символы выполняют как бы художественную функцию обобщения изображенных жизненных явлений, обобщенной характеристики образа главного героя. Именно образ Абая - главного героя - стоит в конце первой, второй и четвертой книг, а в конце третьей книги - образы Абая и Дармена.

Символический образ чинары дан в развитии: сначала тонкий росток, потом могучее плодоносящее дерево, и, наконец, дерево, сраженное молнией. Заки Ахметов пишет, что читатель, много раз видевший Абая на всем протяжении эпопеи в момент глубоких раздумий, духовного полета, сомнений и тяжелых душевных потрясений, не может не почувствовать глубокий обобщающей силы этой исповеди. Образ одинокого дерева - художественный символ поэта-борца - помогает читателю представить образ главного героя эпопеи во всей сложности и многогранности облика.

Этот образ плодоносного дерева как поэтический символ Абая, всеми своими мечтами и помыслами устремленного в будущее, возникает и получает яркое художественное воплощение уже в трагедии «Абай», написанной (в соавторстве с Л.Соболевым) до создания эпопеи, в заключительном монологе главного героя.

Подытождивая все сказанное Заки Ахметовым о художественной системе эпопеи, отметим, что рассмотренные им художественные особенности - сюжетно-композиционная структура произведения, конструкция образа, благодаря которым достигается жизненная убедительность характера героев и описываемых событий, а также психологизм, ярко проявляющийся в пристальном внимании к внутренним мотивам, равно как и пейзажные зарисовки, портретные и речевые характеристики персонажей и т.д. - неразрывно связаны с общей концепцией эпопеи, вытекают из идеи автора как способы и приемы их выражения. Ибо художественная система романа-эпопеи - это не просто совокупность изобразительных средств, а органическое единство составляющих художественную форму компонентов, которые теснейшим образом взаимодействуют друг с другом, целиком подчиняясь задаче верного воплощения идейного замысла.

З.Ахметов смог определить, что история создания многих произведений Абая убедительно раскрыта в эпопее на основе имеющихся реальных фактов биографии поэта. Все это обогащает представление о его творческой лаборатории, способствует дальнейшему, более детальному изучению самого процесса создания произведений.