Халықаралық стандарттармен бейнеленген мақсаттар мыналар

Енді Қазақстан Халық банкінің 2005 жылғы 2006 жылғы жағдайы бойынша табыстармен шығыстыр туралы топтастырылған есебін талдап көрейік.

2005 жылы сыйақы алумен байлаеысты табыстар 10642 мың теңге құраған болса 2006 жылы 6424 мың теңгені құрап, өткен жылмен салыстырғанда сыйақымен алумен байланысты табыстары 4218 мың теңгеге азайған.

Кәсіпорындармен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне жатады. Сол себепті банкті несиелендіру кәсіпорны деп атайды.Банк активінің біршама бөлігі несиелік операцияларға орналастырылған.Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72 % кеді.Сондықтан табыстың 85 ұсынылған қарыздарды төлеу түріне алынған.Қазақстан Халық банкінің қарыз алушыларға ұсынылған банктің қарыздары көп түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.

1кредиторлар бойынша: - орталықтандырылған, бюджет тік,банктік, банктік емес,қаржылық ұйымдар,коммерциялық, сыртқы.

2 Қарыз алушылар бойынша: қаржылық институттарға, үкіметке, бюджеттен тыс қорларға,бантерге: экономиалық салалары бойынша барлық меншік түрлері,ауыл шаруашылығына, өнеркәсібіне, жеке кәсіпкерлерге

3 Банк несиені қолдану мерзіміне байланысты мынадай түрге бөлуге болады:

• 
  қысқа мерзімді
  
• 
  ұзақ мерзімді
  

5 Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:қамтамасыз етілген,бланк ті (сенімді)

6 Ұсынылған валюта бойынша:шетел валютасымен,теңгемен

7 Ұсынылған шарт бойынша: авальді,акцепті- трамбусты, аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер,дебетті сальдоны жабу несиесі,лизингті, ломбардты, Аскольді тұтыну несиесі, маусымдық несие, факторинг, форфеитинг.

1. 
   Мерзімдері бойынша:
   

• 
  қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
  
• 
  орта мерзімді (1 жылдан 3жылғадейін)
  
• 
  ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары)
  
1. 
   Несиелеу обьектілері бойынша
   

• 
  Негізгі қорларға берілетін несие
  
• 
  Айналым қорына берілетін несие
  

3. 
   Несиелеу әдістері бойынша
   

• 
  Қалдық бойынша несие
  
• 
  Айналым бойынша несие
  

Активті несиелік операциялар – біріншіден, клиенттер мен несиелік операцияларды және банкаралық несиені ұсыну рперациясына, екіншіден, басқа банктерге орналасқан депозиттерден тұрады.Пассивтің несиелік операциялары үшінші тұлғаның депозиттерінен және банктің банкаралық несие алу несиелікоперацияларынан тұрады.

• 
  Несиенің мақсаты;
  
• 
  Берілетін несиенең жалпы сомасы;
  
• 
  Несиенің валютасы;
  
• 
  Несиенің өтеу мерзімі;
  
• 
  Несиені өтеу әдісі;
  
• 
  Қамтамасыз ету;
  
• 
  Сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
  

• 
  Қарыз алушы қол қойған несиені пайдалану мақсаты көрсетілген және баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін кепі ретінде ұсынылған мүлік көрсетілген өтініш,
  
• 
  Егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте куәландырылған құрылтай құжаттардың көшірмесі;
  
• 
  Қарыз алушының атынан несиелік шартқа қол қоюға өкілетті тұлғаны растайтын құжат;
  
• 
  Жасаған несиелік шарттың түп нұсқасы;
  
• 
  Клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық компанияның қортындысы;
  
• 
  Егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы, жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
  
• 
  Несиенің пайдалануын мақсатын растайтын құжат;
  
• 
  Заңды тұлғаның бізнес жоспар;
  
• 
  Несие беру кезіндегі бюджет тік және бюджет тік емес қорларға салық және аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығын растайтын салық органының анықтамасы;
  
• 
  Басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер.
  

• 
  Мемлекеттік тіркеуден өткен іпотека және кепі шартының түп нұсқасы;
  
• 
  Кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және дәлелдейтін бағалау құжаты;
  
• 
  Егер несие мүлікті алу ұшін берілсе онда кепі мүлкінің сатып алу бағасын бекітетін құжат.
  

Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен кепілгерлікпен қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мыныдай қосымша құжаттамалар тігіледі:

• 
  Кепі және кепілгерлік шарте;
  
• 
  Кееепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлық ұйымның қорытындысы;
  
• 
  Кепі берушінің артынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме шартына қол қоюға құзіреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін құжаттар;
  
• 
  Несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің қаржылық есебі.
  

Шоғырландырылған қаржылық есеп беруді құрудың негізгі мақсаты - бас және еншілес банктердің қызметін біртұтас шаруашылық етуші субъект ретінде ұсыну.

Қазақстан заңдарына сәйкес еншілес банктердің басқа еншілес банк құруға құқы жоқ, егерде тиісті заңдылықтарға сәйкес еншілес немесе тәуелді ұйымдарға қатысудың барлық үлесі болатын жағдайды есептемегенде.

Тәуелді ұйым - бас банк айтарлықтай әсер ете алатын және оның еншілес ұйымы болып табылмайтын заңды тұлға.

Шоғырландырылған есеп беру құрамына кіретін банктің және оның үлестес тұлғасының қаржылық есебі ұқсас қаржылық-шаруашылық қызметтің жағдайына арналған бір тұтас есеп саясатын қолдану арқылы дайындалады.

Жинақталған қаржылық есеп беруді ұсынатын бас банк шетелдік, сол сияқты ұлттық барлық еншілес ұйымдар мен банктерді, келесілерді қоспағанда топтастыруы керек:

• 
  жуық арада сату мақсатымен сатып алған еншілес ұйымдар,
  сонымен қатар тәуелді ұйымдарға инвестициялар (оларға
  жасалатын бақылау уакытша болады);
  
• 
  қаражаттардың бас банкке беру қабілетін төмендететін, қатаң
  ұзақ мерзімді шектеулер жағдайларында әрекет ететін
  еншілес немесе тәуелді ұйымдар.
  

Еншілес және тәуелді ұйымдарды тікелей иемдену олардың дауыс беруші акцияларын бас банктің сатып алған кезінде жүзеге асырылады. Еншілес немесе тәуелді ұйымдардың дауыс беруші акцияларын өз кезегінде бас банкке еншілес немесе тәуелді болып табылатын ұйымдар сатып алған кезде жанама иемдену жүзеге асырылады.

Инвестицияланатын ұйымдардың дауыс беру акцияларының жартысын немесе жартысынан көбін алу кезінде бақылауды бас банк келесі жағдайда жүзеге асыра алады:

• 
  басқа инвесторлармен келісім нәтижесінде жартысынан көп дауысқа ие болуға қол жеткізсе;
  
• 
  жарғы немесе шартқа сәйкес инвестиция салынатын ұйымның қаржылық шаруашылық саясатын анықтауға өкілеттігі
  болса;
  
• 
  директорлар кеңесі мүшесінің көбісін тағайындай алса немесе ауыстыра алса;
  
• 
  директорлар кеңесі жиналысында көпшілігі дауыс беруге құқығы болса.
  

• 
  20%-дан жоғары дауыс беру акциясы;
  
• 
  20 және одан да аз пайыз дауыс беру акциясы, бірақ ол
  басқа инвесторлардың келісімінің нәтижесінде маңызды әсер
  етуге құқық алады.
  

Шоғырландырылған қаржылық есептілікте бас банктердің тәуелді ұйымдарға салған инвестициясы үлестік қатысу әдісімен есептелінеді, ол келесі белгілермен сипатталады:

• 
  инвестициялар сатып алу сәтінде сатып алу құнымен есептелінеді;
  
• 
  тәуелді ұйымның таза табысының үлесі инвестицияның
  баланстық құнын көбейтеді, ал шығындар үлесі азайтады;
  
• 
  тиесілі дивидендтер сомасы, инвестицияның баланстық құнының азаюы ретінде қарастырылады.
  

Банктің бөлек қаржылық есебінде оның тәуелді ұйымдарға салған инвестициясын бейнелеу үшін келесідей жағдайларда құн әдісі қолданылады:

• 
  тәуелді ұйымдарға салынған инвестициялар болашақ кезеңде
  сатып өткізу мақсатымен сатып алмаса (сатып алынған күннен бастап алты айдан аспаса);
  
• 
  тәуелді ұйымдар қатаң үзік мерзімді шектеулер жағдайында
  қызмет етсе.
  

• 
  оның дивидендтік саясатына қатысу кұқы бар тәуелді ұйымдар үкіметтердің қадағалауында болуы мүмкін;
  
• 
  тәуелді ұйымдар өз қызметтерін, таза табыстарын шетелге
  аударуға шектеулер қойылған елдерде жүзеге асырады;
  
• 
  тәуелді ұйымдардың қызметіне қойылған шектеу саяси
  жағдайлардағы өзгерістерге алып келуі мүмкін.
  

Ондай қаржылық есеп беруді шоғырландыру мақсатында маңызды операциялардың немесе осы даталар аралығында жүргізілетін басқа да оқиғалар нәтижесінде болатын өзгерістерге түзету енгізіледі.

Шоғырланған есеп беру нысаны Қазақстан Республикасы Ұлттық банк белгілеген мерзімде ұсынылуы керек және міндетті түрде тәуелсіз аудиторлармен расталуы керек. Бас банк мәліметтердіҰлттық банк белгілеген тәртіпте және тиісті талаптарға сай жариялайды. Еншілес ұйымның шығуынан алынған сома мен оның активтерінің есептен шығару күніндегі міндеттемелерді шегеріп тастағандағы баланстық құндарының арасындағы айырма табыстар мен шығыстар жөніндегі шоғырландырылған есептілікте табыс немесе еншілес кәсіпорынның шығуынан болған зиян ретінде танылады.

Халықаралық стандартқа (ҚЕХС-27) сәйкес бас банктердің және еншілес ұйымдардың қаржылық есептілігі, активтердің, міндеттемелердің, капиталдың, табыс пен шығыстың ұқсас баптарын қосу арқылы жолма-жол біріктіріледі.

Біріккен қаржылық есептіліктегі акпарат біртұтас ұйым ретінде топ туралы ұсынылуы үшін келесілер қажет:

• 
  әрбір еншілес ұйымдарға салынған бас компания инвестициясының баланстық кұны және бас компанияға тиесілі әрбір еншілес ұйымның капиталының бір бөлігі есептен шығарылады (22 ҚЕХС);
  
• 
  косылған еншілес ұйымдардың есептік кездегі таза пайдадағы аздық үлесі, бас компанияның иелеріне тиесілі таза
  пайданың сапасын көрсете отырып, топтар пайдасын түзету
  үшін пайдаланылады және есептеледі;
  
• 
  қосылған еншілес ұйымдардың таза активтеріндегі аздық
  үлесі жиынтық баланста бас компаниялардың акционерлерінің капиталымен міндеттемелерінен бөлек көрсетіледі және есептелінеді.
  

• 
  «Ұйымдардың бірігуі» 22 ҚЕХС сәйкес есептелген бастапқы
  бірігу күніндегі сомалар;
  
• 
  бірігу күнінен бастап жүргізілген ұйымдардың капиталындағы өзгерістердегі аздық үлесі.
  

Бас компания еншілес ұйымның 100% акциясын ұйымның баланстың құнына толығымен сәйкес келетін бағамен сатып алады делік. Еншілес ұйымның баланстық құны 85000 тг. құрайды (105000-20000). Бас компанияның бухгалтерлік есебінде бұл операция келесідей көрсетіледі:

Дт 1471 «Еншілес ұйымдарға инвестиция» 85000

Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша» 85000

Бас және еншілес компанияның баланстағы мәліметтеріне түзету енгізу үшін келесі жұмыс кестесін кұру керек.

Шоғырланған баланс құруға арналған жұмыс кестесі.

Баптар	Бас компанияның балансы	Еншілес компания балансы	Түзету жазбалары		Шоығр-ланған баланс
			Дебет	кредит
Ақша қаражаты	115000	5000		50000	150000
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар	85000			85000
Басқа да активтер	840000	70000	820000		910000
Барлығы	1040000	105000			1060000
Кредиторлық қарыз	100000	20000			120000
Акционерлік капитал	900000	75000	75000		900000
Бөлінбеген пайда	40000	10000	10000		40000
Барлығы	1040000	105000	85000	85000	1060000

Шоғырланған балансты дайындау кезінде еншілес ұйымдарға салынған инвестицияларды коспау керек (22-кесте). Бұл операция «Түзету жазбалары» бағанында (графасында) көрсетіліп, ол шоғырланған балансты құру кезінде активтер мен акционерлік капитал шоттарының қайталануына жол бермейді. Шоғырланған, баланстағы акционерлік капитал бас компанияның акционерлік капиталына тең.

Шоғырланған баланста аздық үлесі екі ұсынылуы мүмкін: біріншісі - оларды ұзақ мерзімді міндеттемелер мен акционерлік капитал арасында орналастыру, екіншісі - (23-кесте) акционерлік капиталды бас компанияның капиталынан және акционерлердің аздық үлесінен тұратындай ұсыну.
Сатып алу күніне шоғырланған баланс құруға арналған

жұмыс кестесі.

Қаржы-шаруашылық қызметінің (пайда және шығын жөніндегі есеп) шоғырландырылған нәтижесі, бас компанияның қаржылық нәтижелерін еншілес компаниялармен біріктіру жолымен біртұтас шаруашылық ұйымдастыру үшін құрастырылады, бұл кезде шоттар кайталанбауы үшін, шаруашылық ішілік мәмілелерге түзетулер енгізіледі.

Шоғырландырылған есепке келесідей шаруашылықішілік операциялар әсер етеді:

• 
  баланс және еншілес компаниялар арасында жүзеге асырылатын тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу;
  
• 
  қарыздар, дебиторлық борыштар, осы компаниялар арасындағы облигациялық міндеттемелер бойыныша пайдалар мем шаруашылықішілік мәмілелер бойынша пайдалар мен зияндар.
  

Қорыта келе, Қазақстан Республикасы “Халық банкі” Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы 1995 жылғы 31 тамызда №2444 заңына сәйкес қызметін жүзеге асырады. Банк басқармасы тұрған жер банк тұрған жер деп танылады.

Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі бар. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің жоғарғысы саналады, оның міндеттері, қызмет қағидаттары, құқықтық мәртебесі және өкілеттілігі “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” заңымен белгіленеді.

Банктердің қызметі Қазақстан Республикасының Конструкцясымен және заңдарыме, Қазақстан Республикасы жасасқан халықаралық шарттармен,сондай- ақ өздерінің құзіретіне жатқызылған мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының заң құжаттармен Президенттің заңдары негізінде және оларды орындау үшін шығаралытын уәкілетті органның, Ұлттық банктің нормативтік құқықтық құжаттарымен реттеледі.Қазақстан Республикасының банкі екінші деңгейлі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың қосымшаларының мүделерін қорғау сондай–ақ ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қолдай отырып,пруденциялық нормативтер белгілеу, қаржылық жағдайын сауықтыруа байланысты ұсыныстар беріп отырады.

Міржақыповтың “Банктегі бухгалтерлік есеп” кітабында нақты толық мәліметтер берілген.

Халық банкісінің қаржылық есептілігі- пайдаланушыларға бухгалтерлік есепте жинақталған, өңделген банк қызметі жөніндегі экономикалық ақпаратты мерзімдік ұсынудың маңызды әдісі. Ол шаруашылық субьектісі және орталық банктің несие- қаржылық жүйе сенімін қолдауы керек.Халық банкінде қаржылық есеп беруге дайындық, қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына егізделіп жүргізілуі тиіс.

Екінші деңгейлі банктер үшін жылдық қаржылық есеп берудің келесі нысандары белгіленген:

• 
  бухгалтерлік баланс;
  
• 
  табыс және шығыс туралы есеп;
  
• 
  ақша қозғалысы туралы есеп;
  
• 
  капиталдағы өзгеріс туралы есеп;
  

Кәсіпорындармен түрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне жатады. Сол себепті банкті несиелендіру кәсіпорны деп атайды. Несиенің түрлері – бұл белгілі бір түрдегі

Экономикалық қатынас,олар төмендегідей жіктеледі:

Мерзім бойынша

• 
  қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
  
• 
  орта мерзімді (1 жылдан 3жылғадейін)
  
• 
  ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары)
  
1. 
   Несиелеу обьектілері бойынша
   

• 
  Негізгі қорларға берілетін несие
  
• 
  Айналым қорына берілетін несие
  

5. 
   Несиелеу әдістері бойынша
   

• 
  Қалдық бойынша несие
  
• 
  Айналым бойынша несие
  

Несиелік мәмлені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады және оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы қарыз алушының анкетасыы қосылады.

Шоғырандырылған қаржылық есеп беруді құрудың негізгі мақсаты бас және еншілес банктердіңң қызметін біртұтас шаруашылық етуші субьект ретінде ұсыну. Бас банк – бір және бірнеше еншілес немесе тәуелді ұйымдары бар банктер. Еншілес

банк жарғылық капиталының 50%- дан көбі бас банккке тиесілі, екінші деңгейдегі банк шоғырландырылан қаржылық есептілікте бас банктердің тәуелді ұйымдарға салған инвестициясы үлестік қатысу әдісімен есептелінеді. Халықаралық еншілес ұйымдардың қаржылық есептілігі, міндеттемелердің, капиталдың, табыс пен шығыстың ұқсас баптарын қосу арқылы жолма-жол біріктіріледі.

• 
  Алынатын пайыздық табыстарды роялтилерді бір жүйеге түсіру;
  
• 
  Қаржылық талдауды жаңа технологиялық әдістермен есептеуді жолға қою;
  
• 
  Несиелік жүйеге толықтай компьютерлік бағдарламаға көшіру.