Хvііі ғасырдың соңғы ширегімен ХІХ ғасырдың 70 жылдарына дейінгі Қазақ-қоқан қарым-қатынастары

Қазақ-Қоқан хандығының қарым-қатынасы тарихы аз зерттелді. Дегенмен мәселенің ғылыми жұмыстар мен мерзімді басылымдардан көрініс тапқан уақыты XVIII ғасырға сәйкес келеді. Көрсетілген мерзімнен бастап күні бүгінге дейін қазақ-қоқан байланыстарының тарихын зерттеу өзінің жалғасын тауып келеді. Сондықтан да біз зерттеп отырған мәселенің тарихнамасын шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Олар: төңкеріске дейінгі, кеңестік және тәуелсіз Қазақстан кезеңдері.

Қазақ-қоқан қатынасы туралы алғашқы мәлімет XVIII ғасырдың орта шенінде жарияланды. Бұл бастама иесі – Ресей ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Орынбор өлкетанушысы, «Орынбор өлкесінің тарихы» атты еңбектің авторы П.И.Рычков [9] болатын. Аталмыш еңбектің мерзімдік шегі 1730-1750 жылдар аралығын қамтиды. П.И.Рычков қазақтардың Орталық Азиямен байланысына басты назар аударған.

«Қоқан иелігі» мен қазақтар тайпаларының аумағы туралы белгіленген алғашқы картографиялық сызба XVIII ғасырдың аяғына тән. Ол Д.Телятниковтың 1796 жылғы ташкенттік миссиясымен байланыста дүниеге келген деуге толық негіз бар, ал оны құрастырған А.С.Безносиков [10].

Алғашқы Қоқан хандығының тарихына арналған еңбекті «жергілікті тілде» Ташкенттік оқытушы Владимир Петрович Наливкин жазды. Туындыда хандықтың құрамындағы қазақтардың жағдайы туралы жазылған. Қоқан хандығының тарихын ежелгі кезеңнен Ресейдің қол астына өтуіне дейінгі аралықта қамтыған. Автор сондай-ақ саясат, әскери істер, қаржылық саясат, әкімшілік-территориялық құрылыс, руханият жайына тоқталған. Сонымен қатар автор ХІХ ғасыр ішіндегі қазақ, өзбек, қырғыз халықтары арасындағы қарым-қатынасты, оның Қоқан хандығы құрылғаннан бергі тарихын, Құдияр ханға дейінгі қоғамдық-саяси құрылысты баяндайды. Бірақ В.П.Наливкин тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына мән бермеген. Ол этникалық мәселеде қырғыз, қыпшақ және өзбектерді топтастырып, бір руға жатқызған.

В.П.Наливкиннің «Қысқаша тарихынан» кейін Қоқан хандығы туралы арнайы зерттеу көпке дейін жариялана қоймады. Қазақтардың ежелгі дәуірден XIX ғасырдың соңына дейін тарихын зерттеген түркістандық ағартушы Н.А. Аристовтың екі томдық қолжазбасында, [11] сондай-ақ К.Риттердің «Землеведение Азии» еңбегіне қосымша ретінде Қоқан хандығы билеген уақыттағы қазақтарға қатысты деректер мен пайымдаулар кездеседі. Авторлар өздерінің зерттеулерін қазақ зиялыларының айтқандарымен, библиографиялық очерктермен, естеліктермен толықтырды. Айта кетерлік бір жайт, Н.А. Аристовтың, В.П.Наливкиннің еңбектері тарихи деректерінің молдығымен ерекшеленеді.

Мәселенің зерттелу деңгейін айқындауда төңкеріске дейінгі кезеңде жарық көрген библиографиялық басылымдар айтарлықтай рөл атқарады. Солардың бірі 1923 жылы жарық көрген В.Д.Городицкийдің библиографиясы [12, с.114]. Қазақстан тарихы нұсқаулары белгілі «Түркістан жинақтарының» негізін қалаушылардың бірі, танымал библиограф В.И.Межовтың Орта Азия тарихы бойынша Б.В.Луниннің тарихнамалық және библиографиялық очерктерінің [13] маңызы зор. Б.В.Лунин төңкеріске дейінгі шығыстанушылардың, Түркістандық өлкетанушылардың, сонымен қатар Қоқан хандығын танып білуде аса зор үлесін қосқан зерттеушілердің ғылыми мұраларының тізімдемесін жинақ етіп шығарады.

Қазақ-Қоқан қарым-қатынасы жайлы тарихи деректер Батыс Сібір губернаторы П.Д.Горчаковтың «Қазіргі жағдайдағы Қоқан хандығының мағлұматтары» деген еңбегінде кездеседі [14]. Бұл еңбекте Ташкенттен Шу алқабына дейінгі аралықта орын тепкен қазақтардың тұрмыс-тіршілігі баяндалған. П.Д.Горчаков қоқандықтардың қазақ жерлерін отарлауын фактілермен дәлелдеп, Қоқан ханы Әлімханның аяусыз озбырлығы туралы баяндады.

Қазақ-қоқан қарым-қатынастарына өз кезегінде қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов назар аударған. Ғұлама, ағартушы ғалым, қазақтар мен қоқандықтардың қарым-қатынасының алғашқы кезеңіне тоқталған [15].

Ш.Уәлиханов Қоқан хандығы тарихына іргелі еңбегін арнап, оны өзінің зерттеу нысанына айналдырған. Шоқан шығармасының ерекшелігі сонда, онда көптеген тарихи деректер келтірілген. Зерттеуде пайдаланылған деректерді екі топқа бөлуге болады. Біріншісі – күнделік пен жазбалар, екіншісі - мұрағат құжаттары. Автор Ердана бидің 1751-1770 жылдары Ташкентті жаулауы және Қоқандағы билікке Омарханның, өзінің бәсекелесі Әлімді өлтіріп, таққа отырғанын баяндады. Ш.Уәлиханов Қоқан хандығының әлеуметтік-саяси құрылымында діннің, яғни «Шейхтардың Қоқан мен Бұқарадағы рөлінің зор» екенін дәлелдеген. Ғұлама ғалым қоқандықтар қазақтарды отарласа да, қазақтардың қоқандықтарға жақындасуының себептері «ислам» дінінде екені туралы ой қорытты. Сонымен қатар Шоқан Қоқан иеліктерінің адам төзгісіз алым-салықтары мен бұқара халықтың мойнына түскен ауыртпалықтарына да тоқталған. Шоқан еңбегінің қазақ-қоқан қарым-қатынастары мәселелерін зерттеудегі тарихи, деректік және тарихнамалық маңызы зор.

ХІХ ғасырдың 40-50 жылдарына дейінгі Қоқан хандығының тарихына қатысты мәліметтер аз да болса М.Поспелов, Т.С.Бурнашев, Ф.Назаров, В.В.Вельяминов-Зерновтардың еңбегінен алынды [16]. Ол еңбектер аталған зерттеушілердің көздерімен көрген, құлағымен естіген хабарламаларға сүйеніп жазылған. Қоқан хандығының тарихы сондай-ақ Б.Наливкин, Н.В.Петровский, Г.Н.Потанин, А.Кунның еңбектерімен толықтырылды [17].

Орыстың саудагері С.Я.Ключкаревтың еңбегі әскери тарихи мұрағат сөрелерінен табылған.Ол еңбек “Қоқан хандығының мәліметтері” деп аталады. 1869 жылы авторы белгісіз (анонимді) “Қоқан хандығының жаңа мәліметтері” “Әскери жинақта” шығарылды. Н.Петровский Қоқан хандығының тарихын ежелден - ХІХ ғасырдың 70-жылдарына дейінгі аралықта зерттеген, бірақ кейбір тарихи оқиғалар мен үдерістердің мерзімдері дәл әрі нақты көрсетілмеген. Дегенмен біздің зерттеу нысанымыздағы мәселені қарастыруға септігі тиері сөзсіз.

1910 жылы Қазан қаласында тұңғыш рет қазақ тілінде жарық көрген Құрбанғали Халидтың «Тауарих Хамса» ғылыми, іргелі шығармасы Ферғана хандарынан (Шаһрух, Нарбота, Әлімхан, Омар, Шерәлі, Құдияр т.б.) бастап хандық жойылғанға дейінгі кезеңдердердегі оқиғаларды қамтиды.

Г.Н.Потаниннің еңбегінде Ресей құрамына әлі енбеген және Ресей халқына толық белгілі болмаған Сырдария қазақтары туралы мәлімет берсе, А.Кун өзінің «Ферғана даласының кейбір мәліметтері», «Қоқан хандығының очерктері» деген туындыларында Қоқан хандығы билеушілерінің алауыздықтарын, салық жинаудағы озбырлығын көрсетті. Автордың: «салық тек қана дем алатын ауаға ғана төленбей отыр»,- деген пікірі ақиқатты меңзейді.

Қазақтардың Қоқан хандығының қол астындағы саяси жағдайлары Н.А.Аристовтың, Н.А.Северцовтің, П.И.Палшиноның, Б.Тризнаның, Ч.И.Спасскийдің, А.И.Макшеевтің, А.К.Гейнстің, М.И.Венюковтің, А.И.Левшиннің, Ю.Д.Южаковтың [18] еңбектерінде көрініс тапқан. Олар Оңтүстік Қазақстан қазақтардың өмір салтын, тұрмыс-тіршілігін зерттеген. Ал кейбір төңкеріске дейінгі кезеңннің тарихшылары қазақтардың Қоқан билеушілеріне қарсы ұлт-азаттық көтерілісі туралы мәліметтер берді.

Қазақтар мен өзбектердің жер өңдеу, жалпы алғанда ауыл шаруашылығы мен су құбырларын жүргізу тәрізді маңызды шаруашылық түрлері Р.Я.Рассудова, А.Шахназаров, Л.К.Чермак, А.В.Шнитников, С.П.Толстов және Г.Загряжскийдің [19] еңбектерінде тартымды баяндалады.

Қоқан проблемасы ғұлама ғалым - В.В.Бартольд еңбектерінде кездеседі. Қоқан мәселесі турасындағы оның «Европа мен Ресей үшін Шығыс тарихын оқып үйрену», «Түркістан тарихы», «Түркістанның мәдени өмірі» [20] атты еңбектерінің мәні зор.

Ал, кейбір төңкеріске дейінгі тарихшы-зерттеушілер қазақтардың Қоқан билеушілеріне қарсы ұлт-азаттық көтерілісі мәселелерін көтерді. Мәселен, Р.Н.Набиев, В.Ф.Шахматов, Н.Северцов еңбектерінде Қоқан билеушілерінің озбыр отарлау саясаты егжей-тегжейлі баяндалған [21].

XVIII ғасырда қазақ-қоқан қарым-қатынастары А.И.Добромысловтың, И.Андреевтің [22] еңбегінде баяндалады. Автор бұл еңбектерінде Қоқан билігі кезіндегі алғашқы билеушілердің қазақтармен қатынасына тоқталған.

Төңкеріске дейінгі кезеңде қазақ-қоқан (өзбек) қатынастары Н.И.Веселовский, Г.И.Данилевский, Л.Мейер, Н.Муравьев, Н.И.Гродеков, Н.И.Иванов және С.Б.Броневскийдің еңбектеріне арқау болған [23]. Бұл авторлардың өз еңбектерінде Қоқан және Хиуа хандығының әкімшілік-саяси құрылысына тоқталып, билеушілердің қызметі мен саяси байланысына мәлімет беруі назар аудартпай қоймайды.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың Қоқан хандығымен сауда және шаруашылық байланысы туралы белгісіз автордың “Обозрение Кокандского ханства в нынешнем его состоянии” деген мақаласында айтылады, сондай-ақ бұл мәселелер А.Махкамовтың еңбегінде де кездеседі [24].

Қазақ-қоқан қарым-қатынастары туралы тарихи деректерді Қазан төңкерісінен кейінгі зерттеушілер бір жүйеге түсіре бастады. Кеңес ғалымдарының ішінде аталмыш мәселеге алғашқы болып қалам тартқандардың бірі - шығыстанушы П.П.Иванов. [25] Ғалымның ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарының аяғында жарияланған «Қазақтар мен Қоқан хандығы» атты еңбегінің маңызы зор. Автор Ташкенттің құлауының себептерін зерттей келе, оның «билеушілері қазақтармен тығыз байланыстары болмағандықтан қоқандықтардан жеңілуіне тура келді», - деп тұжырмдады.

С.Асфендияров «Қазақстан тарихы» еңбегінде қазақ-қоқан қарым-қатынасы туралы мәліметтер берген [26]. Автор қоқандықтардың отарлық озбырлық саясатын олардың қазақтарды өздеріне тәуелді ету үшін, билеушілерін алдап-арбап, шендік лауазымдар беріп, өз бұғауында ұстай білгендігі арқылы ашып көрсетті.

Қазақ-қоқан хандығының қарым-қатынасы және қазақтардың Ресейге қосылуы жайлы белгілі тарихшы, ғалым - Е.Б.Бекмаханов еңбегінің ғылыми маңызы зор [27]. Сүбелі дербес зерттеуінде ғалым қазақтардың Орталық Азия мемлкеттерімен өзара байланыстарын қарастыруға ерекше мән берген. Солардың арасында қоқан мен қазақ халқының тарихи байланыстарының бастауын, олардың желісін ашып көрсеткен.Тарихшы қоқандықтардың қазақ еліндегі жаулап алу саясатына ерекше назар аударып, билеушілерінің әрекеттерін әшкерелеп, олардың салдарын жүйелі баяндаған.

Тәуелсіз Қазақстан тарихшылары аталмыш мәселеге қайта оралып, жаңа ғылыми ұстанымдар ауқымында зерттеді. Осындай бағытта жазылған еңбектердің қатарына Н.А.Халфиннің, Ж.Қасымбаевтың, У.К.Шалекеновтың, М.У.Шалекеновтың, Х.З.Зияевтің, А.Сабырхановтың, М.К.Рожковтың, В.Я.Басин т.б.туындыларын жатқызуға болады [28].

Қоқан хандығының тарихын зерттеуде маңызды еңбектердің бірі болып Р.Н.Набиевтің [29] монографиясы саналады. Бұл еңбекте 1842-76 жылдар аралығы және Шерәлі хан, Мәлли хан, Сұлтан Сайд хан, Құдияр хандар кезіндегі саяси оқиғалар, Құдияр хан мемлекетінің жетістіктері, ханның жеке иеліктері, хандықты басқару және қазынасының кірісі мен шығысы, т.б. туралы деректер келтірілген. Жаңа тарихи таным бағытында жазылған еңбектің қазақ-қоқан қатынастары тарихының методологиялық ұстанымдарын қалыптастыруға елеулі үлес тигізері даусыз.

С.К.Бакшиловтың ғылыми диссертациясының негізінде жарияланған «Қазақстанның Орта Азия хандықтарымен қарым-қатынастары» [30] деген дербес зерттеуінде Бұхара, Хиуа, Қоқан хандығының экономикалық жағдайлары баяндалады. Еңбектің Қоқан хандығының қазақ елінің оңтүстігінде жаулап алу саясатын жүргізуінің мәнін түсінуге септесері анық.

Қазақ-қоқан қарым-қатынастары Р.Бекназаров, С.Мадуановтың, С.В.Тимченконың ғылыми диссертацияларында кездеседі [31].

Соңғы жылдары қазақтардың көршілес халықтармен өзара байланысы заңды қызығушылық туғызды. Соның ішінде қазақтардың башқұрт, хиуа, қазақ-орыс, қырғыз, қытай, жоңғар, Еділ қалмақтары сияқты халықтармен қарым-қатынастары Ж.Қ.Қасымбаев, К.Ш.Хафизова, М.Х.Абусеитова, В.З.Галиев, М.Ж.Абдиров, К.Мамыров, С.М.Мәшімбаев, С.М.Мадуанов, И.В.Ерофеева, Ж.М.Тулебаева, Г.М.Ізбасарова, Ә.О.Тұрдалиев, А.Б.Абдуалы, А.Ш.Махаева зерттеулерінде көрсетілген. Олар XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ халқының қоғамдық-саяси өміріне ықпал еткен Ресей, Жоңғария, Қытай, Парсы елдерінің саясатын, қазақ қоғамындағы шиеленіс мәселелерін жан-жақты талдаған [32]. Сонымен қатар А.Ш.Махаеваның докторлық диссертациясында Қазақ-қырғыз байланыстарының саяси жақтары сараланып, отандық тарихнамаға қосылған соны еңбек [33]. Автор ХҮІІІ-ХХ ғасырдың бас кезі аралығындағы қазақ-қырғыз саяси байланыстарының тарихын арнайы зерттеу нысаны етіп алған. Тарихшы зерттеу жұмысында ХҮІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысы аралығында қазақ-қырғыз саяси байланыстарына Қоқан хандығы үстемдігі мен патшалық Ресейдің әскери отаршылдық ұстанымының ықпал етуі дейгейін айқындаған.

Аталған зерттеулердің отандық тарих ғылымында жаңа тарихи танымды, методологияны қалыптастыруға қосқан үлестері елеулі.Авторлар тарихи оқиғалар мен үдерістерді баяндауда тарихилық, объективтілік принциптерін басшылыққа алып, ұлттық мүддеге мән берген.

Үстіміздегі ғасыр басында отандық тарих ғылымы төңірегіндегі жаңа ой-пікірлерімен, талдау-қорытуларымен М.Қ.Қозыбаев, К.Нұрпейіс, К.Есмағамбетов, М.Х.Асылбеков, К.Р.Аманжолов, М.Қ.Қойгелдиев, З.А.Алдамжар, Д.И.Дулатова, Ж.Қ.Қасымбаев, Т.О.Омарбеков, Х.Әбжанов, Ә.Мұхтар, Ұ.Ахметова ерекшеленеді [34]. Олар тарихымызды жаңаша зерделеумен бірге, оның бағыттарын анықтады. Ғалымдардың тың методологиялық ұстанымдары ХУІІІ ғасырдың соңғы ширегі мен ХІХ ғасырдың 70-жылдарындағы қазақ-қоқан қарым қатынастары тарихын зерттеуде мұрындық болып, ғылыми тұжырымдар түйіндеуге салиқалы ой қосты.

ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қоқан қарым-қатынастары шетелдер тарихнамасынан да көрініс тапты. Мәселен, американдық тарихшы зерттеуші Марта Олкотт өзінің «Қазақтар» деп аталған әлемдік тарихшылар қауымына танымал еңбегінде Қоқан хандығының экспансиясы, қоқандықтардың қазақтарға ықпалы туралы жазды. Ресей империясының, қазақ даласының және Орталық Азия хандықтарының ұстанған саясатын көрсетіп, өзіндік пайымдаулар жасады [35].

Мәселенің зерттелу деңгейін айқындау барысында тақырыптың әлі де болса зерттелмеген тұстарының бар екендігі анықталды.Сондай түйіткілдерді тың жазба деректердің, мұрағат құжаттарының, ауызша тарих айту мәліметтерінің, т.б. материалдардың негізінде зерделеу қажеттігі айқындала түсті.

«Зерттеу жұмысының деректік негіздері» осы тараудың үшінші бөлімінде талданады.

ХVІІІ-ХІХ ғасырдың 70-жылдарына дейінгі қазақ қоқан қарым қатынастарының саяси және шаруашылық мәселелерін зерттеуде әралуан деректер пайдаланылды. Осыған орай диссертацияның деректік базасын орыс мұрағаттары, Қоқан хандығы туралы мәлімет беретін мұрағат қорлары, қоқан хроникалары, қоқан жазбалары, Ресей өкіметінің шенеуніктері мен Қазақстанда болған саяхатшылардың, бұрын-соңды жарияланбаған материалдары құрады.

Түп деректердің ең мағыналы тобын мұрағат құжаттары құрайды. Біз іздеп, тауып, талдаған, яғни пайдаланған құжаттар мен материалдар Өзбекстанның, Қазақстанның, Ресей империясы сыртқы саясат мұрағатынан, Орталық мемлекеттік ежелгі актілер мұрағатынан, Орталық мемлекеттік тарихи мұрағаттан, Омбы, Орынбор Орталық мемлекеттік мұрағаттарынан алынды. Сондай-ақ Мәскеудегі Ресей мемлекеттік кітапханасынан, Ташкенттегі Ә.Науаи атындағы кітапханадан, Алматыдағы Ұлттық кітапхана мен Ғылым академиясы Орталық мемлекеттік кітапхана қолжазба қорларындағы мәліметтер қамтылды. Мұрағат қорларында қазақ-қоқан қарым-қатынастарынан сыр шертетін әртүрлі хабарламалар мен есептер, мәліметтер, рапорттар, жекелеген адамдар мен патшалық отарлау әкімшілігі өкілдерінің қолжазбалары сақталған. Мәселен, бұл деректерде патшалық отарлаудың Қоқан, Бұхара және Хиуаға жету тарихы, Түркістан облысының жергілікті-әкімшілік құрылысы, сондай-ақ Орталық Азия аймағына топографиялық, стратегиялық және статистикалық шолу жасалған.Сол сияқты Қоқан хандығының аяусыз қатаң режимі мен осы елдерге қарсы Оңтүстік Қазақстанның еңбекші халықтарының күресі баяндалатын құнды құжаттар да үлкен маңызға ие.

Түркістан генерал-губернаторының кеңсе қорының құжаттары Қоқан хандығының мұрағатының негізі. Олардың көпшілігін Қоқан хандығының қазақ көшпелілерін аралау барысында жинақталған материалдар құрайды. Түпнұсқа құжаттар хандықтың кеңселік тілінде, яғни тәжік тілінде дайындалды. Бірақ қырғыздар және қыпшақтар (қазақтарға) туралы құжаттардың бір бөлігі, яғни перифериядағы мал шаруашылығының халы, Жетісу халқы жайындағы іс қағаздары түрік тілінде (ескі өзбек)жазылды. Солардың түркістандық шенеуніктердің орыс тіліндегі аудармасы нақты фактілермен ерекшеленеді, алайда ғылыми тұрғыдан қарағанда «ерікті» болып табылады. Кеңселік аударманы қазіргі кездегі аудармамен салыстырғып, талдаған шығыстанушылар А.Б.Халидов, В.П.Юдин, В.К.Шуховцев пен В.Н.Настич олардың ерекшеліктеріне байланысты құқықтық сипаттағы дерек ретінде дәлелдеді.

Зерттеушілердің назарынан тыс қалып, ғылыми айналымға ендірілімеген, бірақ шындығында ерекше тың деректер тобын, қазақтардың билеушілерге жолдаған хаттары, өтініштері және арыздары маңызды тарихи мәліметтердің қорын құрайды. Оларда Қоқан хандығының саяси жағдайы, хандық кезеңнен XIX ғасырдың соңына дейін созылған жер дауы, салық және т.б. оқиғаларға қатысты материалдар кездеседі.Оларда сол оқиғалар мен үдерістерге қатысқан қазақтар жайында, олардың белгілі бір даулы ахуалды, қайшылықты шешуге арналған өтініштері сақталған. Бұл құжаттар - ерекше құнды болып табылады, өйткені олар өз уақытында өте сирек кездесетін сауатты татар және өзбектерге жаздырған қазақтардың бірегей жазбалары. Ескі өзбек, араб тілінде жазылған материалдарда қазақтардың тұрмысы мен өмірі, олардың ханға, қоқандарға және де көршілері – қырғыздар, өзбектерге көзқарастары, экономикалық және саяси өзара байланыстары, тіпті көңіл күйлері бейнеленген.

Мұрағат құжаттарының келесі тобын салық жазбалары (дефтерлер) құрайды. Ру билеушілерінің есімдерімен жасалған тізімдердің ішінен қазақ жерлеріне қатысты белгілер кездеседі. Бұл тізімдердің барлығы дерлік А.Л. Тройцкаяның ХІХ ғасырдағы Қоқан хандарының мұрағатында көрсетілген (К истории Кокандского Ханства в ХІХ в.) Архив кокандских ханов века). Шамасы бұл тізімді 1876 жылы жинақталаса керек. Ол Түркістан генерал-губернаторлығы және Ферғана облыстық билігі кеңсе мұрағатында сақталып қалған. Бұл хандық салық туралы деректемелер Н.Н.Пантусованың негізгі мақаласында және А.Кунның көшірмесінде кездеседі. Бұл еңбектер Ресей шығыстану институтының Санкт-Петербург (Ленинград) бөлімінде сақтаулы [36].

Ферғана тұрғындарының қос тілділігі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан. Еш қозғаусыз 75 жыл жатқан Қоқан хандарының мұрағат деректерін 1876 жылы Санкт-Петербург Ұлттық кітапханасында А.Л. Кун баспаға әзірлеген. 1952 жылы бұл құжаттарды тексеріп зерттеуді А.Л.Тройцкая қолға алды.

Орта Азияның Ресейге қосылуы туралы құжаттарды XX ғасырда басында әскери инженер А.Г. Серебренников құрастырды. А.Г.Серебрянниковтің «Түркістан өлкесі мен оны басып алу тарихының материалдар жинағының» Өзбекстан мемлекеттік мұрағатының И-715 қор құжаттары құрайды.

Диссертацияда пайдаланылған деректердің соңғы тобына қазірге дейінгі мазар, жеке коллекциялардан табылып жатқан қолжазба құжаттарды жатқызуға болады. 60-70 жылдары төрт құжат табылған, оның екеуі қоқан кезеңіне сәйкес. Түркісан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесінде 400ге жуық шақты түркі тілдес, 38 орыс, 400 шақты парсы тіліндегі Қоқан хандығы туралы мұрағат құжаттарының мәліметтері сақталған. Оларды В.К.Шуховцев пен В.Н.Настич зерттеп, баспаға берген. В.К.Шуховцев пен В.Н.Настичтің [37] бізге жеткізген құнды деректерінде Түркістан уалаятының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, сол аймақта көшіп-қонып жүрген көршілес көшпелі қазақ-қырғыз халықтарымен қарым-қатынасы туралы мағлұматтар кездеседі.Солардың арасында Падишах-қожаның Түркістан уалаятындағы мердігерлік құқықтар, жеке меншіктен айыру, қылмыстық актілер, қазы шешімдері туралы қолжазбалары бар. Құжаттардың мазмұнынан қоғамда таптық жіктелістің орын алғандығы анық байқалады. Мұндай әлеуметтік жіктелістің Қоқан хандығындағы қазақ аудандарына да тән болған.

Деректердің тағы бір тобы Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының Түркістан генерал-губернаторлығының кеңсесі және Ферғана облысын басқару, сонымен қатар Алатау округінің басшысының кеңсесі қорларынан табылды. Соның ішінде қызметке тағайындау, феодалдарға жеңілдіктер беру, әкімшілік үйлестіруге байланысты хандық грамоталарды (жарлықтарды), т.б. атап көрсетуге болады [38].

Қоқан хандығының тарихы туралы ортаазиялық дерек көздерінің бірі болып бұрын айтылып келген «Тарихи-Шахрохи» атты шығарма саналады. Түпнұсқалық мәтінінде ол «Таварих-и-Шахрухийе» делінген. 1288 (1871) жылдары еңбекті Мулла Нияз (Мулла Нияз-Мұхаммед Ашур Мұхаммед-и Хоканди) жазған және 15 жылдан кейін тәжік тіліндегі түпнұсқасын Н.Пантусов жариялады. Бұл шығарма өз кезеңінде В.В.Бартольд пен В.А.Ромадиннің [39] аудармасымен жарық көрді. В.А.Ромадин «Тарихи-Шахрохи» аудармасының толық мазмұнын салыстырмалы түрде қолжазба бойынша пайдалануды ұсынды. Бұл деректік еңбекте ХІХ ғасырдың ортасындағы қазақтардың Қоқан хандығымен қарым-қатынастарының саяси жақтары қамтылған.

Мырза Каландардың «Шах-намой Омархани» (Омарханның патшалық кітабы) қолжазбасында келтірілген тізімдердің бірі Душанбе қаласында сақталуда. (АН Тадж. ССР, инв N1083) Тізімнің дүниеге келуіне қоқандық ақын Фазли Наманганидің Омар хан тарихы туралы өлеңінде келтірілген қолжазба ықпал етуі мүмкін, яғни Мырза Каландардың шығармасы осы тарихи поэманың мазмұнымен үндеседі. Дегенмен оның ақиқатына жету үшін деректі мұқият әрі тиянақты зерттеу қажет.

Ташкенттегі Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясы Шығыстану институтында сақтаулы (ИВ АН УзССР инв N598) Абдугафардың «Зафар-наме-и Худияр хани» деген қолжазбасы да назар аудартады. Қолжазбадан Қоқан хандығының ішкі жағдайына, саяси құрылымына қатысты мәліметтер көрініс тапқан.

Ресей империясы сыртқы саясат мұрағаты қорларындағы құжаттардың [40] арасында Ұлы жүз қазақтарының Ресеймен қарым-қатынасы, «Ташкент істері» бойынша, казак атаманы Д.Телятниковтың қолжазбалары, сондай-ақ ХІХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы Ресей мен Қоқан хандығы арасындағы қарым-қатынастар және Қазақстанның оңтүстік бөлігіндегі Қоқан хандығының әскери-саяси экспансиясы туралы мағлұматтары аса құнды.

Диссертацияда ХІХ ғасырдың аяғындағы және кеңестік кезеңдегі мерзімдік басылым материалдары құнды деректер ретінде пайдаланылды. Сондай басылымдарға «Военный сборник», «Туркестанский сборник», «Туркестанские ведомости», «Большевик Казахстана», «Общественные науки в Узбекистане» және басқа журналдарды жатқызуға болады. Әсіресе «Военный сборник», «Туркестанский сборник» журналдарының беттерінде жарияланған мақалалар Қоқан үкіметінің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу мәселелері, патша үкіметінің осы өңірге ұмтылу саясаты, мал шаруашылығындағы түбірлі өзгерістер туралы мәліметтер береді.

«Қазақ-қоқан қарым-қатынасындағы тарихи-географиялық және шаруашылық байланыстар» деп аталатын екінші тарау бес бөлімнен тұрады.

Ұлы жүз қазақтары мен Ташкенттің арасындағы тарихи-дәстүрлі, шаруашылық және географиялық факторларды обьективтік негіз ретінде ала отырып, ұзақ уақыт бойы бір-бірімен көршілес жатқан екі елдің тарихи өзара қарым-қатынасына талдау жасалды. Сонымен қатар XVIII ғасырдың 30-жылдарында Қазақ елінің Ресей құрамына қосылу процесіне назар аударып, патша өкіметі Қазақ жері арқылы Орта Азия территориясына ілгерілеп жылжуды, Қытай, Үнді, Парсы және бұрыннан Ресей империясының геостратегиялық аймағына кіретін басқа да Азия мемлекеттерімен сауда-қатынас жолдарына саяси-әкімшілік бақылауды күшейтуге ұмтылған әрекетіне сипаттама берілген. Орынбор-Ресейдің Орта Азия хандықтарымен байланысының негізгі қақпасына айналып, ондағы орыстардың жергілікті әкімшілігі Орта Азияда болып жатқан оқиғаларды қатаң бақылап отырғаны жөнінде деректер келтірілген.

XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың бірінші ширегінде бірнеше өзара байланысты экзогенді (жоңғар шапқыншылығы, Қоқан және Хиуа феодалдарымен қақтығыс) және этногенді (феодалдық-рулық қырқыстар т.б.) факторлардың әсерінен қазақ қоғамының дамуында дағдарысты құбылыстар белең алды. Өз кезегінде осы жағдайдың айқын көрінісі қазақ халқының басына түскен ең ауыр зардап «Ақтабан шұбырынды» кезінде қазақтардың дәстүрлі қыстаулары мен отырықшы-егіншілік жерлерінен интенсивті түрде көшуі байқалды, ақыр соңында бұл қазақ қоғамының егіншілік және қалалық мәдениетінің құлдырауына әкеліп соққанына сараптама жасалады.

XVIII ғасырдың соңынан бастап Қоқан феодалдары қазақтарды өздерінің қол астына қаратуға, олардың жерлеріне бекіністер салып, қазақ даласына әскери жасақтар жіберіп, халықтан алым-салық жинауды жүзеге асыруға барынша ұмтылыс жасағаны жөнінде деректер келтіру арқылы жан-жақты аша түседі.

XVIII-XIX ғасырдың басында қазақтың кең даласында, Арал маңы мен Үстіртте, Қазақстанның тау маңы мен таулы аймақтарында, Ташкент пен Хорезм жазираларында қазақтар көрші Орталық Азияның басқа да халықтарымен тығыз, экономикалық байланыс жасап, олармен еңбек тәжірибесі және шаруашылық өмірдің жетістіктерін алмастырып пайдаланғанын көрсетеді.

Отырықшы халықтың суармалы егіншілігінің жергілікті жағдайы мен өмір салтына бейімделуі және малшылардың көшпелі жүйесі өз кезегінде европалықтарды таң қалдырды. Мысалы, Ташкентті жаулағаннан кейін генерал Черняев жергілікті тұрғындардың шаруашылық өмірімен таныса келіп, 1865 жылғы 23 сәуірдегі өзінің мәлімдемесінде былай деген: «Біздің тарапымыздан елге егін шаруашылығына байланысты көмек керек емес сияқты, себебі мұнда егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы жоғарғы сатыда дамыған» [41, с.32]. Өзбек және қазақ халқының бір-бірімен шаруашылық тәжірибелерімен алмасуы сол заман үшін лайықты шаруашылық типтерін жасап шығарғанын дәлелдейді.

XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап қоғамдық құрылысқа, көшпелі қоғамның эволюциясы мен трансформациясына маңызды өзгерістер әкелген бірқатар саяси және экономикалық себептердің әсерінен бүкіл Қазақстан территориясында егіншілік мәдениетінің көтерілуі байқалады. Бұл жағдай ескі суландыру құрылыстарының жөнделуінен, жаңа ірі құрылыстардың салынуынан, суармалы жердің көлемінің ұлғаюынан, тұрғындардың көп бөлігінің тұрақты түрде егіншілікпен айналысуға ауысуы еңбекте көрініс табады.

Сондай-ақ бұл кезде Орталық Азияның отырықшы халықтары қолдан суарылатын егін шаруашылығын жүргізді. Ал өзбек, түрікмен, қырғыз және Қазақстанның Оңтүстігіндегі қазақтар жартылай отырықшы болды. Олар суармалы және суармалы емес егін шаруашылығын, мал шаруашылығын жүргізудің қыр-сырымен бөлісті.

Өзбек халқы қазақтардың шаруашылық өміріне елеулі ықпал жасады. Осының арқасында қазақтардың кейбір топтары егін шаруашылығына, отырықшылыққа көшті [42, с.62].

Қазақ малшыларының егін шаруашылығына көшуіне Қоқан хандығы тұсындағы өзбек егіншілерімен тығыз байланыс та әсер етті. Қазақ еңбекшілері өзбектермен жер өңдеуді және көрші бола отырып, олардан ирригация жұмысын атқаруды үйренді, еңбек құралдарын жетілдірді, тұқымды сақтау әдістері және т.б. егіншіге керекті білімдерін толықтырып отырды.

Көшпелі қазақ елі мен Орта Азия халықтарының арасындағы өзара сауда байланыстарын зерттеудің маңызы ғылыми қызығушылық туғызумен қатар бірқатар жаңалықтардың ашылуына да әкелуі мүмкін. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласында сауданың үш түрі – айырбас сауда, жәрмеңке және тұрақты сауда орындары болды. Сауданың бұл түрлерінің өзі де шаруашылық типіне сәйкес дамыды. Орта Азия саудагерлері өздерінің тауарларын ұсақ және ірі мүйізді малға айырбастаған. Мысалы, жыл сайын айырбастаған малдан Ташкентке 200 мың, Қоқанға 100 мыңға жуық, ал Бұқараға 100 мыңға дейін қой айдап отырған.

Кейінірек Оңтүстік Қазақстан территориясында егіншілік дамып, бұл аймақтан алынған астық Ферғана аңғарына жіберіліп отырды. Жаздың базарлы күндері Қоқан базарларына 80-нен 100 арбаға дейін астық түсетін. Мұрағат мәліметтері бойынша XIX ғасырдың 60 жылдарының аяғында Верный қаласынан Қоқанға күн сайын 250-ден 400 мыңға дейін күміс ямбылар (құймалар) әкелінген екен.

Қазақтардың Орта Азия хандықтарымен сауда-саттық қорытындысы бойынша Ташкент қаласы үлкен маңызға айналды. Қазақ далаларының Орта Азиямен аралығында орналасқан қала үлкен, әрі ерекше сауда орталығы ретінде көрсетілген. Онда тек қана көрші қазақ далалары мен хандықтарынан ғана емес, сонымен қатар алыс мемлекеттер Қытайдан, Индиядан, Ираннан тауарлар әкелінді. Ташкент арқылы ыңғайлы керуен жолдары Орта Азиядан Ресейге, Сібірге, Қытайға өтіп жатты. Қаланың Ресейге қосылуы қарсаңында (XIX ғасырдың 60 жылдардың басында) Ташкент базарында 4548 сауда қатары 16 керуен-сарай, бірнеше қонақ үйлер болған екен.

А.И.Тетеревников көрсеткендей, сол уақытта Ташкентте 400-дей көпес қазақтармен сауда жасасты. Сондай-ақ Орталық Азия көпестері мен қазақтар арасында айырбас оңай шешілетін. Қазақтар азиаттарды жақсы білді. Сонымен қатар, олар азиат саудагерлерімен сауда жасап үйренген. Ал өзбектер мал өсірумен сауда қатынасында өз өнімдерін Ташкентке жеткізіп, ұсақ-түйекті заттарға айырбастайды немесе қазақтарға малға айырбастайды. Арал маңы, Ташкент және қоқандықтар жаулап алған Оңтүстік Қазақстан қалаларының (Түркістан, Шымкент, Әулие-ата, Сайрам т.б.) қазақ тұрғындары хиуалық қалалардың базарларында сауда айырбастарына қатысып отырды. Өзінің Шымкент және Түркістан базарларына берген сипаттамасында А.К.Гейнс қазақтардың сатушы және тұтынушы ретіндегі маңызды рөлін және қазақтардың айырбаста сауданы ақшаға жүргізгендігін көрсетеді [43, с.517].

Қоқан хандығындағы салық жүйесінің шаруашылыққа әсерін мұрағат құжаттарымен талданды. Көшпелі халықтан алынатын алым бектер белгіленген бір уақытта, әдетте қазан, қараша және желтоқсан айларында жиналды. Тек ерекше жағдайда, салық жинаудағы қиындықтар негізінде ғана жеңілдік мерзімдері берілетін. Ол 1 қаңтардан - 1 наурыз аралығында беріліп отырды [44, 118 п].

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қоқан хандығындағы негізгі қалалар округтармен қоса жыл сайын қазынаға 29166900 сом кіріс әкелді. Түркістан, Шымкент, Ташкент және басқа да аудандардың жеке бөлініп шығуынан Қоқан хандығының территориясы тарылып, қазынаға салық салудан түсетін табыстар азайтылды. Сондықтан хандар жаңадан қосымша алым-салықтар енгізді.

Хан қазынасын үнемі толтырып отыратын қайнар бұлақ – халықтан алым-салық болды.

Мемлекеттік салықтар, яғни шариғат бойынша негізгі салықтар мыналар: а) зекет-капиталдың 1/40 бөлігі мөлшеріндегі сауда салығы; б) танап (жер бірлігі танап деген сөзден шыққан, десятинаның 1/6 бөлігін құрайды), бау-бақшалар мен плантациялардан алынатын салық; в) харадж егіннің 1/5 бөлігін алудың орнына, олар хараджға ¼ және 1/3 бөлігін алып отырды. Жалпы мұсылман құқығы әрбір дінге сенушіге қайырымдылық іс үшін мемлекет пайдасына зекет деген атпен өз мүлкінің 1/40 бөлігін беруді міндеттейд.

Малды ауылдардан зекет келесі мөлшерде алынды: әр 100 қойға – 1/40 бөлік, мүйізді ірі қараға – 1/30 бөлік, жылқы – 1/40, 5 түйеге – 1 қой алынды.

Мәли-хан (1858-1862) өз басқаруының бастапқы кезеңінде іскерлігімен, әділдігімен көзге түсті. Ол салықтың біраз түрін жойды, кейбіреуін жеңілдетті. Мәселен, некехана салығы. Бұрын қыз үшін бір алтын, жесір үшін жарты алтын теңге төленетін еді. Екіншісі – тархана салығы. Бұрын өлген кісінің мүлкінің қырықтан бірі қазынаға түсетін. Үшіншісі – тараздар. Таразыны әдетте үкімет ұстайтын. Сондықтан өлшенген бір батпан астық үшін 1 теңгенің төрттен бірі алынатын. Бұның бәрі түп-тұқиянымен жойылды. Төртінші салық түрі – харадж, яғни жер салығы жеңілдетілді. Бұдан суармалы жерден алынған 5 пұт астықтан бір пұт салық алынатын. Қазір ол 10 пұттан алынатын болды. Бұрын тәлімі жерден өндірілген 10 пұт астықтан бір пұты алынушы еді. Енді ол атымен жойылды.

Ш.Уәлихановтың мәліметінше [45, 52-53 бб] зекет қой басына салынады. 40-тан – 1, түндік зекет – түтін басына салынады, бір үйден бір қой. Харажастық зекет, әр дестеден (қырман) 3 қой салық, қол-пұл-әскер қаражаты, әр үйден бір тіллә (3 қой).

Шариғатқа негізделген салық жүйесі хандық дәуірде қалыптасқан. Ел билеген хандар бұл жүйені: өздеріне қарасты қоқандықтарды, әсіресе өзбек пен қырғыз тұрғындарын, жаулап алған көршілерін, сонымен бірге қазақтарды қанау мақсатында енгізген. Бұл халық жағдайының әлеуметтік құлдырауынан байқалады, қазақтар ұлттық езгіге ұшырады. Басқа да шығыстың деспотиялық мемлекеттері сияқты Қоқан хандығында да саяси билік ханның жыл сайын табысының белгілі бір бөлігін жөнелтіп, өз атынан тарту-таралғы жіберіп отырған [45, 50 б]. Мемлекеттік биліктің күшті болуы сондай, бұл қарамағындағыларға шамадан тыс және шексіз болып көрінеді. Салық еңбек және әскери міндеттерді атқаратын адамдардан да алынды. Бұл тәртіп емес, өйткені салықты барлығы төлеу керек, ал салықты төлеуден жоғарғы ақсүйектер тобы, діни феодалдар және кейбір мұсылмандық орындар босатылды. Феодалдар тобы мемлекеттің тікелей салығы арқылы шаруалардан қосымша өнім алып отырды.

Хандық салық салу жүйесінің өзі нақтылық пен бақылауды шегеріп тастаған. Біріншіден, Қоқан хандығында (Бұхар хандығында) [46, с. 4] мемлекеттік қазына жеке хан қазынасынан бөлінбеген, кіріс пен шығыс мемлекеттің пайдасына шешілді. Салық көлемі құқықтық нормалармен емес, хан қажеттілігіне байланысты анықталды. Екіншіден, қажетіліктің осы қарқыны кіріп кетеді: бектер өз қажеттіліктерінен шықты, сарқарлар (азаматтық істерді басқаратындар) өзінікінен т.с.с. Пайда табу жұмыстарында, салық жинауда билеушілердің қанауы мен қатігездігі көрінді.

Қоқан зекетшілері қамалдан алыс аудандарға бір топ қарулы жасағымен ақ жалау ұстап барған. Олар қазақ ауылдарында отаршылдық өктемдікпен халықты тонаған: малдарын табынымен айдап кетіп, мүліктерін алуымен бірге, қазақ әйелдерін, қыздарын және балаларын қолға түсіріп, оларды Қоқанның әскери басшыларының құлына айналдырған. Сөйтіп мұндай зекетші отрядтың жорығы жаудың шабуыл жасауымен бірдей болды. Сондықтан қазақта «Әзрейіл барда – жаным бар деме, Ақ жалау барда - малым бар деме» деген мақалдың шығуы кездейсоқ нәрсе емес еді.