«Қазақтардың тәуелсіздік үшін күресі және Қоқан билеушілерінің ұстанымы»

1824 жылы әуелі Көкшетау мен Қарқаралы дуандарының орнауына қарсы өздігінен бас көтерген халық бұқарасын Қасымның үлкен ұлы Саржан сұлтан басқарды Көтерілісшілер санының көбеюі Қарқаралы дуанына ұлықтардың Омбыдан дереу қарулы жасақ шығаруына мәжбүр етті. Осыған байланысты қазақтардың хандығы жойылғаннан кейін, Абылай хан әулетінің ұрпақтары 1822 жылы айырылып қалған өздерінің билігін агрессиялық Қоқан хандығының көмегімен қайта қалпына келтіруге тырысады [47, с.32].

Саржан мен Ташкент құсбегі Ресей қол астындағы қазақтарды Қоқан территориясына зорлықпен өткізу үшін, орыстарды мұсылман дүниесінің дұшпаны деп те жариялады. Соларды қайтару үшін Ақмола приказы жанындағы әскери отрядтың бастығы, полковник Шубинге Қарқаралы округіне көмектесу тапсырылды. Бірнеше әскер жасақталып жіберілгенімен, олар ештеңесіз оралды. Жай жүрмеген бұл әскерлер бейбіт ауылдарға шабуыл жасап, қазақтарды одан әрі ызаландыра түсті. Тек Карбышевтің экспедициясы кезінде-ақ жергілікті қазақтардан 100 қой, 36 ат, 10 сиыр т.б. тартып алынды.

1832 жылы наурыздың басында Сұлтан Саржан Батыс Сібірдегі патша әкімшілігіне қарсы күресін күшейте түсті. Ол наурызда Сұлукөл елді мекенінен шығып, 400 адамдық әскерімен Қарқаралы округіндегі Ресейге «адал қызмет етуші» сұлтандар мен билер ауылдарына шабуыл жасап, 1600 жылқысын, көптеген дүниесін тонап әкетеді. Осы шабуыл туралы хабар дереу Омбыға жеткізілді. Саржанның соңынан түсуге жіберілген жүзбасы Потаниннің әскерімен Сұлукөл маңында қатты шайқас болды. Зеңбіректері бар Потанин әскерінің екпініне шыдамай, Саржан әскері шегіне бастады. Жүзбасы Потанин Саржанның туысы Қасым Жасыбековты және төрт қазақты тұтқындап, 13 мылтық, 112 атты және басқа да нәрселерді қолға түсірді.

Осы сәтсіздіктен кейін Саржан патша өкіметіне қарсы бірігіп күрес жүргізу үшін құрамында 20 адамы бар делегациямен Қоқан Құсбегімен одақ құру үшін Ташкентке жол жүріп, онда 10 күндей болып, жергілікті ханға сыйлық ретінде 80 жылқыны тарту еткен. Осы жағдайға байланысты барон У-р былай деп жазды: «Ташкент құсбегіне Саржан өзінің әкесі және бауырларымен бірге барды және бұлар өте жақсы қарсы алынды» [48, с. 205].

Бұл кезде Сарыарқаның ортасындағы барлық рулар көтерілісшілер қатарын толықтырды. Осы аймақтағы қазақ күштерін біріктіріп Саржан Ұлы жүз қазақтарының және Сыр бойындағы даланың бытыраңқы күштерін патша отаршылдарына қарсы күреске біріктіруге тырысты. Ол Ташкент күшбегінің қол астындағы қазақтарды да өз жағына тартқысы келді. Бірақ бұл Ұлы жүз қазақтарын бағындыруға Саржанды пайдаланғысы келген күшбегінің мүддесіне сай емес еді.

Осы кезде туған келіспеушіліктің нәтижесінде Ташкенттіктер 1836 жылдың жазында Саржан оның інілері Ержан мен Есенгелді және үлкен ұлы Әлжанды айуандықпен өлтірді.

Патша өкіметі Саржан Қасымовтың өліміне үлкен мән берді. Онымен бірге болған қазақтардың өлімі қазақ-қоқан қатынасында терең сызат қалдырып, ұлт-азаттық күрестің одан әрі өрістеуіне әсерін тигізді. Қоқан билеушілерінің екі жүзділігі мен зұлымдығы, көтеріліс басшысын торға түсіріп, өмірін жоюы, ақырында қарсылықтың қоқандық билікке бағыт алуына әкелді. Әсіресе бұл Кенесары Қасымовтың Ташкент билеушісіне кектенуінен көрініс табады.

Қоқандықтар Сырдария бойына Жаңақорған, Жөлек, Күмісқорған, Шымқорған, Қосқорған және басқа да бекіністер салды. 1817 жылы Сырдың сол жағында Ақмешіттің құрылысын бастап, келесі жылы оны дарияның оң жағасына көшірді. Хиуа шенеуніктері сияқты Қоқан бектері де Сырдариялық қазақтарды өздерінің шапқыншылықтарына қатысуға мәжбүрледі.

1840 жылдың шамасында Түркістан маңын көптеп қоныстанып жүрген тама руының басшысы Құрбан бидің жалғыз баласын салық төлемегені үшін қоқандық бектер азаптап өлтірді. Олар атақты Сарман биді де өлтірді. Қартайған шағында жалғызынан айырылған Құрбан би үш жүздің батырларына хабар жіберді. Осындай қиыншылық туған кезде Кенесары да Жанқожадан көмек сұрап үш жүздің басын қосып, Қоқан хандығының отаршылдығына қарсы соғысу үшін Созаққа келуін өтінеді. Бұл шақыруды Жанқожа құба-құп қабылдайды. Созақ алынғаннан кейін Орта жүз бен Кіші жүздің ханы болып Кенесары сайланады.

Сөйтіп, Созақ ауданы уақытша Қоқан билігінен босанды. 1845 жылы Орынбор шекаралық комиссиясының басшысы Ладыжинский Жанқожа мен Кенесары арасындағы отбасылық келіспеушіліктің өткен қыста (1844 жыл) күшейгенін назарға ала отырып, «бұл би қазіргі уақытта Сырдария жақтан Кенесары шабуылдарына қарсылық көрсетуде сенімді тірек бола алады» деп жазды [49, 85 п].

1847 жылы 4 маусымдағы қатынаспен Жанқожа Нұрмұхаммедұлы Сырдың оң жағалауындағы Қарақұм, Борсық қазақтарының және Райым бекінісіне дейінгі аралықтағы көшпенділердің басшысы етіп сайланды.

1851 жылы көктемде генерал Обручев аймақты басқаруда генерал-адъютант Перовскиймен ауыстырылды. 1851 жылы 29 мамырда Перовскийдің аймақты басқаруға келісуі, орыс үкіметінің Орта Азия бағытындағы саясатының қол жеткен нәтижесінің дәлелі болып табылады. Ішкі саясаттың негізі өзгеріссіз қалды, оның пікірінше, қазақтар бізге көшпелі халық ретінде керек, олардың отырықшылыққа көшуі Ресей үшін зиянды.

ХІХ ғасырдың 20-40 жж. Қазақстанның оңтүстігіне Орта Азия хандықтары өз ықпалын жүргізсе, кейін өңірге орыс отаршылдығы жетті. Алғашында орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарына қарсы күресте өздерінің қорғаушысы ретінде сезінсе, кейін аймақта өзінің отаршылдық саясатын жүргізген орыс үкіметіне қарсы қазақ халқы қолына қару алып, қарсы шықты. ХІХ ғасырда хандық басқару жүйесінің жойылуынан кейінгі кезеңде қазақ даласында орыс отаршылдығының күшеюі өлкедегі жағдайды одан сайын шиеленістіре түсті. Қазақ даласында қанатын жайып, ішкерілей ене бастаған орыс билігіне мойынсұнбаған қазақ сұлтандары Орта Азия хандықтарының қолдауына арқа сүйеді. Патша үкіметі болса әртүрлі шен-шекпен мен сый-сияпат тарту етіп, ел игілерінің арасына араздық шоғын тастап, бір-біріне айдап салу арқылы, олардың бірігуіне жол бермеуге тырысты. Сонымен бірге орыс үкіметі оңтүстікті отарлауда, Сыр бойындағы халықтың Хиуа және Қоқан хандықтары ықпалында болғандығын өз мүдделеріне тиімді пайдалана білді. Ал керісінше орыс жаулап алушылығының өз шекараларына жақындауынан қауіптенген Орта Азия хандықтары, оған кедергі жасау мен тоқтату жолында оңтүстік өңір қазақтарын пайдалануға ұмтылды. Сөйтіп, Сыр бойындағы қазақтардың «орыстық» және «хиуалық, қоқандық» болып екіге бөлінуі, бірі Ресейдің, екіншісі Орта Азия хандықтарының билігін тануына итермеледі. Сонымен екі жақтан жасалынған жаулап алушылық қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілістерінің басталуына себеп болды. ХІХ ғасырдың 20-60 жылдарының аралығы Қазақстанда Ресей мен Орта Азия хандықтарына қарсы ұлт-азаттық көтерілістердің кең құлаш жайған кезеңі болып табылады.

Сыр бойындағы қазақтардың ұлт-азаттық күрестері қанша кең-құлаш жайғанмен, отаршылдарды Сырдың төменгі жағынан қуып шыға алмады. Солай болса да, олар отаршылдықты мойындамады. Осы көтерілістің басшысы болған Жанқожа Нұрмұхаммедұлы өзінің асқан батырлығымен, халқына деген сүйіспеншілігімен, адалдығымен, адамгершілік қасиеттерімен ел аузындағы аңызға айналып, оның есімі ұрпақтар жүрегінде мәңгі сақталып қалды.

Сырдария қазақтарының XІX ғасырдың 40-50 жылдар арасындағы Қоқан, Хиуа хандықтарына қарсы күресі отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күрес болып табылады. Бірақ, қалыптасқан әскери күшке ие болған, Қоқан және Хиуа хандықтарының күштері басым еді. ХІХ ғасырдың 20-40 жж. Қазақстанның оңтүстігіне Орта Азия хандықтары өз ықпалын жүргізсе, кейін өңірге орыс отаршылдығы жетті. Алғашында орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарына қарсы күресте өздерінің қорғаушысы ретінде сезінсе, кейін аймақта өзінің отаршылдық саясатын жүргізген орыс үкіметіне қарсы қазақ халқы қолына қару алып, қарсы шықты. ХІХ ғасырда хандық басқару жүйесінің жойылуынан кейінгі кезеңде қазақ даласында орыс отаршылдығының күшеюі өлкедегі жағдайды одан сайын шиеленістіре түсті. Қазақ даласында қанатын жайып, ішкерілей ене бастаған орыс билігіне мойынсұнбаған қазақ сұлтандары Орта Азия хандықтарының қолдауына арқа сүйеді. Патша үкіметі болса әртүрлі шен-шекпен мен сый-сияпат тарту етіп, ел игілерінің арасына араздық шоғын тастап, бір-біріне айдап салу арқылы, олардың бірігуіне жол бермеуге тырысты. Сонымен бірге орыс үкіметі оңтүстікті отарлауда, Сыр бойындағы халықтың Хиуа және Қоқан хандықтары ықпалында болғандығын өз мүдделеріне тиімді пайдалана білді. Ал керісінше орыс жаулап алушылығының өз шекараларына жақындауынан қауіптенген Орта Азия хандықтары, оған кедергі жасау мен тоқтату жолында оңтүстік өңір қазақтарын пайдалануға ұмтылды. Сөйтіп, Сыр бойындағы қазақтардың «орыстық» және «хиуалық, қоқандық» болып екіге бөлінуі, бірі Ресейдің, екіншісі Орта Азия хандықтарының билігін тануына итермеледі. Сонымен екі жақтан жасалынған жаулап алушылық қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілістерінің басталуына себеп болды. ХІХ ғасырдың 20-60 жылдарының аралығы Қазақстанда Ресей мен Орта Азия хандықтарына қарсы ұлт-азаттық көтерілістердің кең құлаш жайған кезеңі болып табылады.

Мұрағат деректерінің мәліметінше, XIX ғасырдың 20-шы жылдарында, Қоқан хандығының қарамағына 150 мың қазақ отбасы кірген.

Оңтүстік Қазақстанды мекендеген қазақ тайпалары қоқандық феодалдарға төтеп бере алмады. Қоқан хандығы өзіне Ташкентті бағындыра отырып, өздерінің алдағы болатын басқыншылық саясатын күшейту үшін қажетті стратегиялық базасын нығайтты. Ташкенттегі қоқан әскерлеріне қазақтар қарсы тұра алмай, қаланы олардың қолдарына беріп, одан кейінгі қазақ даласындағы қоқандықтардың шабуылына қарсы тұруға күштері қалмады. XIX ғасырдың басында экономикалық-сауда орталығы ретінде Ташкенттің маңызы зор болды. Осы қаланы басып алушылар қоршаған барлық аудандардың экономикалық өмірін өз бақылауына алды. Осындай қалалардың қатарына Шымкент пен Сайрамда кіреді. Қоқан армиясының ерекшелігі тек ұйымшылдық пен бір орталықтан басқару емес, сонымен бірге артиллериясының болуы қазақтарға кері әсерін тигізді [50, с.115].

Қазақ халқының өзінің тәуелсіздігі үшін күресі осымен аяқталмады. Бұл Әлім ханның інісі және мұрагері Омар хан (1809-1822) тұсында да жалғаса берді. Оның нәтижесі жоғарыдағы 1800-1809 жылғы оқиғаларды баяндаумен байланысты. Мәселені қорытындылай келе мынаны аңғаруға болады. Әлім хан жорықтарының негізгі себебі осы аймақтың экономикалық-саяси өмірінде маңызы зор Оңтүстік Қазақстанды отарлау үшін дайындық еді.

Омар хан тұсында Қоқан билігі тек Сырдария қазақтарына, Сайрам, Шымкентке ғана емес, сондай-ақ Түркістан мен Әулиеатаға да жүріп тұрған-ды. Омар хан өлген соң, Қоқан хандығына әулеттің ең кенжесі Мәделі (Мұхаммед әлі 1821-1842 жж.) отырып, ол 21 жыл елді басқарады, ол қоқанды Бұхар хандығы жаулағанша тақта отырды.

Шерәлі хан (1842-1845) басқаруындағы мемлекеттік істерді Қоқан әскери күштерінің бас қолбасшысы (мыңбасы) болған қыпшақ феодалдарының басшысы Мұсылманқұл жүргізді. Қоқан хандығында билік үшін өзбек, қазақ, қырғыз феодалдарының арасында үздіксіз күрес жүрді. Осы күресте Мұсылманқұл күрес кезінде өлтірілген Шади басшылығындағы өзбек феодалдарының әскерін талқандап, жеңіске жетті. Мұсылманқұл Қоқан гарнизонын қыпшақтардан құрды. Хандықта барлық маңызды қызметтерге ол қыпшақ феодалдарын тағайындап, барлық билікті қолына алды.

1852 жылдың наурыз, маусым және шілде айларында Қоқанда сарттар арасында қыпшақтардың бірін қалдырмай жою үшін қастандық ұйымдастырылды, бұған хан да қатысты. Бұл қастандық іске асырылды: Өтенбай мен оның жолын қуушылар өлім жазасына кесілді, (1852 жылғы қыркүйекте Шолақ қаласының әлсіреуінен кейін, Қоқанда басқару аппаратында уақытша өзгеріс болып, мыңбасы болып Өтенбайды тағайындады), хандықтағы белгілі қызметтерде сарттар болды. Ташкентте Нұрмұхамед орнын Құдиярдың ағасы Мәллі бек алды. Ташкентті қамап, ала алмай, сәтсіздікке ұшырауы Мұсылманқұлдың жеңілуіне әкеп соқты.

Осылай қыпшақтар ықпалынан құтылып, Құдияр мемлекетті өзі басқаруға көшті. Барлық облыстар ханның бауырларының меншігіне берілді. Мәлібек Ташкенттің хакімі, Сопыбек Әндіжанның, Сұлтан-Мұратбек Марғұланның әкімі болып тағайындалды. Қалған қалалар оның жақсы көретін жандарына, негізінен, жас жігіттерге берілді. Мыңбасы дәрежесіне Ташкент қожаларынан шыққан Шадыман-Орақ жоғарылатылды.

Мұсылманқұл өлген соң екі жылдан кейін Құдияр ханның туған ағасы Мәли хан Ташкент бектігінен алынғандығына наразы болады. Сондықтан ол Құдияр ханға қарсы оппозицияға қатысады. 1858 жылы Саманаги түбінде Құдияр хан мен Мәлли хан әскерлері арасында ірі қақтығыс болып, Құдияр күші талқандалады да, ол Бұхараға Насырулла әмірге қашады. Содан соң Жизаққа келіп саудамен, қаракешілікпен (яғни, түйе сату) айналысады [51, с.74]. Билік қырғыз және қыпшақ билеушілері хан деп жариялаған Мәли ханға (1858-1862) көшеді. Мәли хан өз басқаруының бастапқы кезеңінде іскерлігімен, әділдігімен көзге түсті. Құдиярға берешек қарызы өтелді, қазынаға заңсыз түсірілген көптеген бұйымдар иесіне қайтарылды.

Құдияр ханның қуғын-сүргінінен қазақтар мен қыпшақтар бірігіп, екі партияның ешқайсысына да кірмеді. Құдиярдың Қоқанға кіруі және Шамрадтың хандықты ағасына бергендігі туралы өсек-аяңдар шын болып шықпады. Бірақ та Құдиярдың Қанатпен келісіп, ташкенттіктер мен көшпелі халықтан барлығы 10000 адамға жететін әскер жинап, Қоқанға қарсы шабуылы туралы ниеті көп айтылды.

Уақытша ел басқарушылыққа Әлімқұл тағайындалады. Ташкент билеушілерін қолдаушы Құдияр хан Шамұрат ханға қарсы жорыққа аттанады. Әндіжаннан шыққан Құдиярға қыпшақтар мен қырғыздардан көптеген жасақтар жинаған Әлімқұл қарсы беттейді. Құдияр күштерін Әлімқұл мен Шамұрад хан әскерлері талқандайды. Алайда Құдиярдың одақтасы бұхарлық әмір Музапар Қоқанды басып алады. Бұхар әскерлері кетісімен Әлімқұл тауға қашуға мәжбүр болады. Әмір Қоқан хандығының Бұхараға қосылғандығын жариялап, Ташкентті Құдиярға береді.

Бірақ күрес мұнымен тоқтамайды. Бұхарлық әскерлер Самарқандқа кеткен кезде Әлімқұл қайта Қоқанға оралып 1863 жылы шілдеде Мәли ханның кәмелетке толмаған баласы Сұлтан Сеидті Марғұланның ханы етіп сайлап, Әлімқұл билікті толығымен өз қолына алып, «Әмірлердің әмірі» атала бастады.

Қорыта келгенде, Қоқан хандығының саяси өмірі тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Феодалдық топтардың билік үшін толассыз күресі ұлттық қақтығыстарды шиеліністіріп, сарай маңындағылар мен армияның ықпалы саяси өмірде хандықтың бірлігінің жоқтығын айқындайды. Бек лауазымын алған Ташкент билеушілері хан тарапынан тікелей тағайындалып, орталық және жергілікті басқаруда маңызды рол атқарады.

XІX ғасырдың басында қоқандардың Сырдың төменгі ағысында ешқандай отырықшы нүктелері және осында көшіп-қонған қазақтарға ықпалы болмады, бірақ 1814 жылы Түркістан қаласын басып алғаннан кейін үстемдігін одан сайын кеңейтіп, ордалықтардың ісіне араласа бастап, олардан зекетті талап етті. Қоқандықтар қазақтарға өздерінің ықпалын нығайту мақсатымен Сыр өзеніндегі пункттер салуды шешті, нәтижесінде бірнеше қоқан бекіністері пайда болды: Жаңақорған, Жөлек, Ақмешіт, Күмісқорған, Шымқорған, Қосқорған т.б. Бұл бекіністердің негізгі орталығы Ақмешіт болды. Ақмешіт қазақтардың айтуы бойынша, 1817 жылы Сырдың сол жағалауында, кейін оң жағалауына көшірілді. Бекініс екі қорғанмен қоршалды. Сыртқы қорғанның аумағы 12 шақырымға созылып жатты, биіктігі 7 аршын, 3 қақпасы болған. Сонымен сыртқы қорған тереңдігі 7 футтық, екі сажын суға толған ормен қоршалды. Ішкі қорған төртбұрышты етіп салынған, аумағы 1 шақырым, биіктігі 12 аршын, бір қақпасы болды. Бларамберг бекіністің Ақмешіт деп аталуы бекініс ішіндегі мешітке байланысты деп жазады [52, 231-232 пп.].

Ақмешіт бекінісінің ішінде 450-ге жуық қазақ үйлері болған. Бекіністе үш жүздің қазақтары тұрды, негізгі бөлігі жаппас, алтын бағаналы, табын керей руынан еді. Ішкі қорғанда 50-ге жуық саздан соғылған үйлер болған, оларда Ақмешіт бегі және 150-ге жуық түркімендер мен сарттар тұрған. Қоқан бекіністері шебін Сыр өзенінің төменгі бөлігін 1853 жылға дейін Ташкент билеушісіне тәуелді болған Ақмешіт бегі басқарған Қоқан облысының шекарасы құрады, бірақ Ташкент пен Қоқан арасындағы келіспеушілікті пайдаланған Ақмешіт бегі көбінесе елді дербес басқарды. Қоқандықтар бекініс салумен өзінің мақсатына жетті. Сыр бойын қыстауға келген қазақтар оларға тәуелді болып, зекет төлеуге мәжбүр болды.

1853 жылдың көктемінде Перовскийдің Ақмешітке жорығы өте құпия жағдайда әзірлене бастады. Полковник Бларамбергтің Ақмешітке жасалған сәтсіз жорығынан кейін, В.А.Перовский келесі жорықтарға қатысатын әскер санын өсіріп, Сырдария өзенінің бойында бекініс салуды жоспарлайды. Бекіністер салуда Сыр өзенінің табиғи жағдайы мен қорғаныс күші негізгі есепке алынады. Сөйтіп Қазалы аңғарында № 1 форт, Қармақшыда № 2 форт, Күмісқорған бекінісінің орнына № 3 форт салынады.

Бұдан кейін Ақмешіт жорығына Арал флотинасынан Бутаков басқарған «Перовский» кемесі және «Обручев» баркасы қатыстырылды.

Қоқандықтар Ресей империясының қол астына өткен Ақмешіт бекінісін қайтарып алу үшін күштерін сала күреседі. Қоқан хандығының бас қолбасшысы Жақып бек 12 мың әскері мен Ақмешітті қоршап алады. 1055 адам мен қоршалған гарнизон оларға қарсы шабуыл жасады, нәтижесінде Жақып бек талқандалып, қашуға мәжбүр болды. 1853 жылы тамызда Ташкенттен Шадман Қожа бастаған 7000 қоқан әскері шығады. Перовск фортынан оларға тойтарыс беру үшін әскери старшина Бородиннің басшылығымен 3 зеңбірек, 275 адаммен отряд жіберіледі. Перовскіден 28 шақырымдағы Кұмсуат аңғарында 11 сағат бойы ұрысады. Осы соғыста орыс отряды жағынан 5 адам өліп, 21 адам жараланды, ал қоқандықтардан 192 адам өліп, 96 түйемен көптеген жараланғандарды алып кетеді. Бұл жеңілістен кейін Құдияр хан Ақмешітті қайтарып алуға әрекеттенбейді. Сөйтіп, Ақмешіт бекінісіне бекініп алған патша үкіметі Қоқан иеліктерінің ішкі енуін тоқтатты. Сырдарияны орыстардың алғашқы алуы сияқты, Ақмешітті алу Орта Азия тарихы үшін шешуші мағынаға ие, ал әскер тарихында ол Орта Азияда қолайсыз тактика үлгісі болып қана табылады.

Осы уақытта Ресей Европалық державалармен «Шығыс мәселесі» деп аталған дипломатиялық күреспен айналысып жатқан-ды. Европалық державалармен «Шығыс мәселесі» бойынша қайшылықтардың шиеленісуі 1853-56 жылдардағы соғысқа әкелді.

1861 жылы Орынбор губернаторы қызметін уақытша атқарған генерал А.П.Безак Катениннің саяси бағытын жалғастырып, әскери министр Милютинді Орта Азия хандықтарына қатысты әскери шараны қолдау қажеттігіне сендірді. А.П.Безак Сырдария өзені бойымен Ресей шекарасын құрудағы өзінің ұсынысын дәлелдеп, әскери қимылдардың Орынбор мен Сібір линиясын тез арада қосуға бағытталуын айтты. А.П.Безак тек Түркістанды басып алумен шектелмей, Орынбор мен Сібір линиясын қосатын жер Ташкентті де басып алуды ұсынады. Бұл тапсырмаларды жүзеге асыруды ол Ресей үшін бірнеше пайдамен байланыстырды .

Ресейдің Оңтүстік Қазақстандағы экспансиясы және де Ақмешітті, Түркістанды, Әулие-Атаны, Шымкентті қорғаушыларды талқандауы ерекше қатыгезділікпен жүргізілді.

Шымкент алынғаннан кейін орыс үкіметінде Орта Азияға қатысты әскери және саяси шаралар бойынша қарама-қайшылық күшейді. Континенттегі халықаралық жағдайдың шиелінісуін ескеріп, А.М.Горчаков Орталық Шығыстағы Ресейдің бірдей саяси бағытын жүргізу қажеттігіне сенді. 1864 жылы қарашада Сыртқы істер министрлікпен бірігіп патшаға ортаазиялық аймақтағы қимылдардың нақты бағдарламасы көрсетілген, арнайы баяндаманы дайындады.

Орталық Азиядағы орыс үкіметінің экспансиялық саясатын ақтап, екі министрлік те оның сипатын Ресейге бағынышты территориядағы көшпенділердің шапқыншылықтарынан елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған «қорғаныс» бағытында көрсетті. Сол уақыттағы баяндамада төмендегі жайт сенімді айтылған: басып алынған аймақта Ресей позициясын күшейту қажеттілігі, алдағы шапқыншылықтардан бас тарту, Орта Азиялық билеушілермен адал қатынасты сақтауға және оларға орыстар жағынан «ықпалдастықты» күшейту. 1864 жылғы 21 қарашада екі министрліктің жоспарын патша мақұлдап, Орта Азиялық мәселе бойынша үкіметтік бағдарлама маңызға ие болды. Алайда ақырында Орынбор мен Омбыда жергілікті әкімшілік органдар әскери топтар Петербург кабинетінің «үнсіз келісуімен бірнеше рет бұл бағдарламадан бас тартып отырды».

Ташкенттің болашақтағы құқықтық мәртебесі жөнінде көпке созылмаған пікір сайыстардан кейін 1866 жылы жазда ІІ Александр оны Ресей құрамына қосу туралы ереже шығарды. Бір жылдан соң 1867 жылы шілде айында қайта құрылған Жетісу мен Сырдария облыстары кірген орталығы Ташкент қаласы болған Түркістан генерал-губернаторлығын құру туралы заң жариялайды.

Оңтүстік Қазақстанда Ресейдің мемлекеттік әкімшілік жүйесінің тарауы мен оны үлкен этникалық империя құрамына қосуға дайындалды. Содан бері Қазақстан Ресейдің отарлық шебіне айналды.

Диссертацияның қорытындысында зерттеудің негізгі нәтижелері көрсетілген. Қазақ елі егемендігін алып, көк байрағын желбіреткен 1991 жылдан бергі уақыт ішінде халық көші ілгері жылжып, ел жаңа қоғамдық даму жолына түсті. Сана-сезім, ой-өріс, дүниетаным өзгерді, өмірдің болмыс-бітіміне жаңаша қарай бастады. Өмір сүру салты, құндылықтар өзгерді, Кеңес дәуірінде жойылып кете жаздаған ұлттық салт-дәстүр қайта оралды, өткенге жаңа көзқараспен қарау, сын тұрғысынан талдау, жаңаша көзқараспен ойлау, Кеңестік дәуірде берілген баға, пікір, тұжырымдарға уақыт пен заман билігінен әділ де, нақты ой түю қалыптасты. Бұл үрдіс тарихты, қазақ тарихын да айналып өткен жоқ.

Еліміз егемендігін жариялап, әлемдегі өзге елдермен терезесі тең екендіктерін танытқан күннен бері ғана қазақ халқының мыңжылдық тарихын жаңаша саралауға жол ашылды.

Кеңес үкіметі шын мәнінде отаршыл Ресейдің жалғасы, соның саясатын жалғастырушы болды. Әміршіл-әкімшіл жүйе өз саясатын жүргізу үшін тарихы өз қалауынша, өз білгенінше бұрмалады. Тарихи шындық өзгеріске түсті, жасаған кейбір келеңсіз істерін олар мүлде тарих бетіне түсірмей, тарихи айналымға енгізілмеді. Өздеріне тиімсіз болса Одақ құрамына енген ұлттар тарихындағы кей тұстарды, кезеңдерді, елдің елдігін, ұлттың ұлттығын танытатын оқиғаларды әдейі ұмыт қалдырды, мән бермеді. Одақ ыдырап, қазақ елі егемендік алған тұстан бастап шындық та қалпына келе бастады. Өйткені, тарихшылар мен зерттеушілер, ғалымдар ел тарихының бұрмаланған, өзгерген, жойылған, ұмыт қалдырылған, жазылмаған тұстарын нақты дәлелдермен ашық көрсетуді, шындықты қалпына келтіруді мақсат етіп, көптеген еңбектер, зерттеулер өмірге келді.

Қазақтардың шаруашылығы толығымен мал шаруашылығының егіншілікпен, аңшылықпен, қолөнермен қатар жүруімен ерекшеленіп, Қоқан хандығының жалпы экономикасының маңызды бөлігін құрады. Мал шаруашылығын кәсіп еткен қазақ халқының егіншілікпен айналысқан өзбек халқымен қарым-қатынасы достық қатынастардың пайда болуына әкеп соқты. Кей деректерде отырықшы аймақтарға көшпелілердің басқыншылық пен тонаушылық шапқыншылықтары және де олардың қарым-қатынас тарихы шаруашылық регреске әкелгендігіне баса назар аударылды. Сонымен қатар қазақ-өзбек қарым-қатынасының жетістіктері ескерілмеді.

Қоқан хандығындағы халықтардың қарым-қатынас тарихы: біріншіден, шаруашылықты жүргізу тәсілдерінің қарама-қарсы көшпелілік пен отырықшылыққа бөлінуіне мүмкіндіктері жоқтығын көрсетеді. Малшылар қай кезде де болмасын егіншілікпен байланыста болды, ал отырықшы халық малдарын жекелеген қоныстардағы жайылымдарға бағыттайтын.

Екіншіден, отырықшы өзбектер мен көшпелі қазақ халықтары сауда-саттық жөнінен тығыз байланыста болды. Біреулері ет пен мал өнімдерін, екіншілері жер өнімдеріне айырбастап отырды.

ХІХ ғасырдың 50-жылдарына дейінгі аралықта Ресей империясы Қоқан хандығымен сауда-саттық, экономикалық байланысты болса, 50-60 жылдардан кейін Ресей-Қоқан қатынасы әскери-саяси факторларға аяқ басады.

1864 жылы елді жаулап алғаннан кейін Ресейдің ішкі рыногына кіру процесінде Қазақстан Қоқан артта қалған «шеткері» аймаққа айналып, арзан ауылшаруашылық шикізатын берушіге, дайын өнімдерді өткізу көзіне айналды. Самодержавиенің отаршылдық мақсаттар Қоқан хандығымен бүкіл Орта Азия, Қазақстанды жаулап алуының кері салдарлары болды. Оқиғалардың табиғи барысының бұзылуынан жергілікті халықтардың менталитетіне, мәдениетіне тұрмысы мен тіліне кері әсерден көрінді. Өндіргіш күштер дамуының табиғи барысының салдарлары аймақтың экономикалық дамуына, аграрлық қосымшаға бағдарлануы болашақта бұл елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын өркендетуге мүмкіндік бермеді.

ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қоқан-қазақ хандығын зерттеу жұмысына өзек ете отырып, осы мәселеге қатысты жарық көрген еңбектерді толық тарихи-тарихнамалық талдаудан өткіздік. Бұрыңғы деректерді жаңа мұрағат деректерімен, фольклорлық мұралармен салыстыра отырып, бүгінгі күн тұрғысынан тұжырымдар жасалды. Қоқан-қазақ қарым-қатынасының ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы тарихи географиялық және саяси алғышарттары, жалпы сипаты жаңа қырынан қарала келіп, өзара байланыстардың нығаюындағы саяси және шаруашылық факторларының рөлі анықталды.

Қазақ-қоқан арасындағы экономика мен сауда байланыстарына уақыт талабына сай баға беріліп, қазақ шаруашылығына егін шаруашылығының енуі, қоқандықтардың қазақ жеріне шапқыншылығы, қазақ елінің қарсы бас көтеруі, Саржан, Жанқожа батырлардың осы кезең тарихындағы орны, осы тұстағы қазақ еліне деген Ресей саясаты жан-жақты талданды.

ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда Ресей империясының отарлау саясаты тереңдей түсті десек, оның негізгі бағыты қазақ жері болғаны белгілі. Осы тұстағы Ресейдің қазақ-қоқан қатынасына ықпалын жаңаша саралай отырып, тәуелсіз ел болғанына дейінгі зерттеулерде Қазақстанға Ресейдің ықпалы асыра бағаланғанына, қазақтар мен көршілес елдер – Бұхар, Қоқан, Хиуа елдерімен байланысына жеткілікті назар аударылмағанын аңғардық. Біз осы олқылықтың орнын толтыруды мақсат ете отырып, осы елдердің ішінде Қоқан хандығымен болған қарым-қатынастарды жан-жақты талдай отырып, деректік құжаттар арқылы екі елдің арасындағы байланыстардың саяси және әлеуметтік-экономикалық салаларына ғылыми тұрғыдан баға бердік.