I. 1 Ақша-несие саясатының 2006 – 2008 жылдарға арналған негізгі бағыттары

Өңдеу өнеркәсібіндегі өндірістің өсуіне химия өнеркәсібін өндіру көлемінің 30,8%, теріден жасалған бұйымдар және аяқ-киім өндіру көлемінің 30,0%, металл емес басқа да минерал өнімдерін өндіру көлемінің 24,9%, рәзеңке және пластмасса бұйымдарын өндіру көлемінің 23,0%, машина және жабдықтар өндіру көлемінің 20,9%, ағаш және ағаштан жасалған өнімдер өндіру көлемінің 16,1%, машина жасаудың  10,5%, кокс, мұнай өнімдері және ядролық материалдар өндіру көлемінің 9,2%,   сусындарды қосқанда, тамақ өнімдерін өндіру көлемінің 8,2 %, көлік құралдарын және жабдықтар өндіру көлемінің 7,5%, электр жабдықтары, электрондық және оптикалық жабдықтар өндіру көлемінің 6,6%, целлюлоза-қағаз өнеркәсібі мен баспа ісінің 5,9%, металлургия өнеркәсібі көлемінің 2,1%, темекі өнімдерін өндіру көлемінің 2,1% ұлғаюы себепші болды. Бұл ретте тоқыма және тігін өнеркәсібі көлемінің 16,8% төмендегені байқалды.

Тау-кен өнеркәсібінде өндіріс көлемінің ұлғаюы, негізінен, шикі мұнайдың және жолай газдың 3,5%, агломерирленген темір рудаларын және темір рудалары кесектерін өндірудің өсуі есебінен темір рудаларын өндірудің 3,5% өсуімен қамтамасыз етілді. Сонымен бірге, түсті металдар рудаларын, мыс, тас көмір және лигнит өндіру қысқарды.

 Газ күйіндегі отын өндіру мен бөлу көлемінің 10,8%, электр энергиясын өндіру мен бөлу 7,3%, бумен және ыстық сумен жабдықтау көлемінің 1,2% өсуі есебінен электр энергиясын, газ және су  өндіру мен бөлу 2006 жылғы қаңтар-қазанмен салыстырғанда 5,3% өсті. Су жинау, тазалау мен бөлу көлемі 1,0% қысқарды.

Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2007 жылғы қаңтар-қазанда 921,0 млрд. теңгені құрап, 2006 жылғы қаңтар-қазанмен салыстырғанда 8,5% артты.

2007 жылғы қаңтар-қазанда құрылыс жұмыстары мен көрсетілген қызметтердің көлемі үстеме бағаны қосқанда 1085,8 млрд. теңге болды, бұл 2006 жылдың осы кезеңіндегі деңгейден 132% артық. Тұрғын үй құрылысына 391,9 млрд. теңге инвестиция (жалпы көлемнің 16%) бөлінді, бұл 2006 жылғы қаңтар-қазанмен

- 39 -

салыстырғанда 1,5 есе көп.

Инфляция (Қазан 2007ж). Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша 2007 жылғы қазанда  инфляция 4,4% құрады (2006 жылғы қазанда – 0,7%). Азық-түлік тауарларының бағасы – 6,5%, азық-түлікке жатпайтын тауарлар 1,5%, ақылы қызмет көрсету 4,2%-ға өсті.Өткен айда азық-түлік тауарлары нарығында көп дәрежеде май және тоң май – 35,4%, оның ішінде күнбағыс майы – 59,1%, ұн – 21,2%, жұмыртқа 11,8%, сүт және сүт өнімдері – 7,8% өсті. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар тобында бензин - 2,9%, жууға және тазалауға арналған заттар – 1,3% қымбаттады.Халыққа ақылы қызмет көрсету құрылымында тұрғын үй-коммуналдық қызмет көрсету 6,7% (негізінен тұрғын үйді жалға алу есебінен - тиісінше 4,8%) қымбаттады. Бұл ретте электр энергиясы 14,0%, орталықтан жылыту – 5,6%, газбен жабдықтау – 5,3% қымбаттады. Ал медициналық қызмет көрсету бағасы және тарифтер - 1,4% қымбаттады. Көлік қызметі - 0,1%, оның ішінде жолаушы теміржол  көлігі – 1,0% арзандады.2007 жылғы қаңтар-қазан үшін инфляция 13,4% болды, ол 2006 жылғы тиісті кезеңде  - 6,6% болды. Инфляцияның жоғары деңгейде сақталуына осы кезеңде азық-түлік тауарлары бағасының 18,6% (2006 жылғы қаңтар-қазан – тиісінше 4,9% ), азық-түлікке жатпайтын тауарлардың – 7,3% (6,0%) және ақылы қызметтердің – 11,9% (10,2%) өсуі есебінен болды

- 4 0 -

Монетарлық шолу

Халықаралық резервтер және ақша агрегаттары (қазан 2007ж).  2007 жылғы қазанда Ұлттық Банктің халықаралық резервтері төмендеді. Ұлттық Банктің таза халықаралық резервтері ағымдағы бағаларда 5,4% төмендеп, 17,4 млрд.долл. болды. Қаржы министрлігінің сыртқы борышына қызмет көрсету бойынша операциялар, екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі  шетел валютасындағы корреспондеттік шоттарындағы қалдықтардың төмендеуі және ішкі валюталық нарықтағы валютаның сатылуы таза валюталық қорлардың төмендеуіне әкелді. Осылайша, оның бағасының әлемдік нарықтарда 6,1% ұлғаюы нәтижесінде  таза валюта қорлары (ЕАВ) 6,4% төмендеді, алтынмен актив 6,1% ұлғайды.

Елдің халықаралық резервтері тұтастай алғанда, яғни Ұлттық қордың ақшасын қосқанда (20,1 млрд. долл.) 2007 жылғы қазанда 1,0% ұлғайып, 37,5 млрд. доллар болды.2007 жылғы қазанда Ұлттық Банктің  таза сыртқы активтерінің төмендеуі ақша базасының 12,2% тарылуы, 1 502,7 млрд. теңгеге болуына себепші болды.Тар ақша базасы, яғни екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі мерзімді депозиттерін есептемегендегі ақша базасы 12,3% тарылып, 1498,7 млрд. теңге болды.2007 жылғы қазанда банк жүйесінің таза ішкі активтерінің ұлғаюы салдарынан ақша массасы 2,8% төмендеп, 4351,8 млрд.теңге болды.2007 жылғы қазанда айналыстағы қолма қол ақша 6,0% төмендеп, 724,7 млрд. теңгеге жетті, ал банк жүйесіндегі депозиттер 2,2% төмендеп, 3627,1 млрд. теңге болды. Депозиттердің төмендеуі айысында айналыстағы қолма қол ақшаның қазанда төмендеуі  ақша массасының соңғы құрылымындағы үлесінің 82,8%-дан 83,3%-ға дейін ұлғаюына себепші болды.

2007 жылғы қазандағы ақша мультипликаторы ақша массасының төмендеу қарқынының ақша базасының тарылуы қарқынымен салыстырғанда аз болуы салдарынан 2,61-ден 2,90-ға дейін өсті.

Депозит нарығы (2007 жылғы қазан). 2007 жылғы қыркүйекте банк жүйесіндегі резиденттер депозиттерінің жалпы көлемі 2007 жылғы тамызбен салыстырғанда 2,2% төмендеп (2006 жылғы желтоқсанда 19,7% жоғарылаған болатын), 3682,7 млрд. теңге болды. Заңды тұлғалардың депозиттері 1,7% төмендеп, 2289,4 млрд. теңге болды, ал жеке тұлғалардың  депозиттері  3,1% төмендеп, 1393,3 млрд. теңге болды.

- 41 -

2007 жылғы қыркүйекте ұлттық валютадағы депозиттер 2,3% төмендеп,  2554,8 млрд. теңге болды, шетел валютасындағы депозиттер 2,0% төмендеп, 1127,9 млрд. теңгені құрады. Нәтижесінде, теңгедегі депозиттердің үлес салмағы 2007 жылғы тамызбен салыстырғанда өзгермей, 69,4% құрады.

Банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берген кредиттері қыркүйекте тамызбен салыстырғанда 0,5% төмендеп (жыл басынан бері 69,7% жоғарылап), 1461,2 млрд. теңгені құрады.Салалық бөлуде экономиканың сауда (21,5%), құрылыс (16,7%), өнеркәсіп (9,3%) және ауыл шаруашылығы (3,4%) тәрізді салалары мейлінше көбірек кредиттелуде. 2007 жылғы қыркүйек айында 2007 жылғы тамызбен салыстырғанда жеке тұлғаларға ұлттық валютамен берілген кредиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 17,1%-дан  18,7%-ға дейін, ал заңды тұлғаларға берілген кредиттер бойынша 13,5%-дан 14,4%-ға дейін жоғарылады.

- 42 -

Валюта нарығы (2007 жылғы қазан). 2007 жылғы қазанда ішкі валюта бағамындағы ахуал тұрақты болды. Осы ай ішінде теңгенің АҚШ долларына қатысты бағамы 1 доллар үшін 120,55-120,98  теңге ауқымында өзгерді. 2007 жылғы қазанда теңге 0,06% (жыл басынан бері 4,81%) нығайып, айдың аяғында теңгенің биржалық бағамы 1 доллар үшін 120,89 теңгені құрады.Қазақстан қор биржасындағы сауда-саттықтың қорытындысы. Қазан айында Қазақстан Қор биржасында биржалық операциялардың көлемі қосымша сауда-саттықтағы мәмілелерді қоса есептегенде қыркүйекпен салыстырғанда 42,2% азайып, 3,8 млрд. АҚШ долларын (жыл басынан бері – 62,8 млрд. долл.) құрады. Биржадан тыс валюта нарығындағы операциялардың көлемі 37,5% азайып, 7,9 млрд. АҚШ долларын (жыл басынан бері – 125,1 млрд. АҚШ долл.) құрады. Банкаралық ақша нарығы (2007 жылғы қазан). 2007 жылғы қазанда орналастырылған депозиттердің жалпы көлемі 2007 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 22,6% жоғарылап, баламасы 3782,9 млрд.теңгені құрады.Орналастырылған банкаралық теңге депозиттерінің жалпы көлемі 14,5% жоғарылап, 220,4 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте орналастырылған банкаралық теңге депозиттері бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы қазанда 8,5%-дан 7,15%-ға дейін төмендеді.Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерден тартқан депозиттердің көлемі қазанда 21,4% жоғарылап, 18,8 млрд.теңгені құрады.2007 жылғы қазанда доллармен орналастырылған депозиттер көлемі қыркүйекпен салыстырғанда 26,7% өсіп, 26,9 млрд. АҚШ долларын (орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 86%) құрады.Доллармен орналастырылған депозиттер бойынша орташа алынған сыйақы ставкасы 5,11%-дан 4,86%-ға дейін төмендеді. Бұл ретте доллар депозиттерінің негізгі бөлігі резидент емес банктерде орналастырылды (орналастырылған депозиттердің жалпы көлемінің 96,6%).Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы (2007 жылғы қазан). 2007 жылғы қазанда Қаржы министрлігі 18,4 млрд. теңгеге 12 айлық МЕККАМ және 2,0 млрд. теңгеге 10 жылдық МЕУЖКАМ орналастырды. Орналастырылған бағалы қағаздар бойынша тиімді кірістілік инфляция деңгейінен тиісінше 9,29% және 1,0%   құрады. Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын өтеу 2007 жылғы қазанда 2,7 млрд. теңгені құрады. Нәтижесінде олардың айналыстағы көлемі 2007 жылғы қазанның аяғында өткен аймен салыстырғанда 3,6% ұлғайып, 495,3 млрд. теңгені құрады. 2007 жылғы қазанда Ұлттық Банк ноталары эмиссиясының көлемі  2007 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 20,4% қысқарып, 89,2 млрд. теңге болды. Қысқа мерзімді ноталардың кірістілігі қыркүйектегі 5,50 %-дан қазанда 5,61%-ға дейін жоғарылады.2007 жылғы қазанда мерзімді өтеуді қоса алғанда, Ұлттық Банктің ноталарын өтеу

2007 жылғы қазандағы сыйақы төлемдерін қоса есептегенде 202,5 млрд. теңгені құрады.

2007 жылғы қазанның аяғында айналыстағы ноталардың көлемі 2007 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 29,9% төмендеп, 283,6 млрд. теңгені құрады.

2007 жылғы қыркүйекте кері репо операциялары 90,7 млрд. теңгені құрады. Репо операциялары, сондай-ақ Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша операциялар жүргізілген жоқ.

- 44 -
Қазақстан Республикасының банкноттары
Қазақстан Республикасының банкноттары 2006 жылғы үлгідегі банкноталар бірыңғай стильде орындалған, суреттер бет жағында негізінен тігінен, сырт жағында көлденеңінен орналасқан. Тұтастай алғанда, дизайн Қазақстанның қазіргі бейнесін көрсетеді, барлық мемлекеттік нышандар, сәулет объектілерінің және елдің табиғат ландшафтарының бейнелері кіреді.
Банкноталардың бет жағында орталық бөлігінде "Астана-Бәйтерек" монументі - қазіргі заманғы қазақстандық сәулеттің, конструкторлық және инженерлік ойдың жетістігі, тәуелсіз Қазақстанның даму нышаны орналастырылған. Банкнотаның ортасында түрлі-түсті жолақтарда Қазақстан Республикасының мемлекеттік әнұраны ноталарының фрагменттері бейнеленген, оларға номиналдың сандық белгісі жазылған. "Бәйтерек" ескерткішінің сол жағында бір түспен Қазақстан Республикасының мемлекеттік елтаңбасы салынған. Оң жақ жоғарғы бөлігінде – мемлекеттік жалаудың бейнесі. Банкнотаның төменгі бөлігінде сенімді, шынайылықты және әділеттілікті білдіретін классикалық геральдикада ашық алақан бейнеленген. Номиналы 200 және 500 теңге банкноталарда номиналдың мемлекеттік тілдегі әріптік белгілеуі оң жақ төменгі бұрышында тігінен, номиналы  1000, 2000, 5000 және 10000 теңге банкноталарда төменде сол жақта орналасқан. 200 және 500 теңгелік номиналдардағы "ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ" деген жазу мемлекеттік елтаңбаның астына, ал 1000, 2000, 5000 және 10000 теңгелік номиналдарда тігінен төменде оң жақта орналастырылған.
Сериялық нөмірлері бет жағына жазылған және банкноталардың қарама-қарсы екі бөлігінде орналастырылған.
Банкноталардың сырт жағында  ландшафтардың және елдің аумағындағы қазіргі заманғы сәулет объектілерінің бейнелері бар. Олар Қазақстан картасының контурымен жиектелген. Сол жақта төменде және оң жақта жоғарыда банкнота номиналының сандық белгісі, ал төменде ортада орыс тіліндегі әріптік белгілеуі орналастырылған. Жоғары жақта ортада "ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ" деген жазу және эмитент банктің логотипі басып жазылған.
Банкноталарды қорғау тұрғысынан алғанда жаңа дизайн түпнұсқалылықты қарапайым және шапшаң анықтауға бағытталған, бұл ретте ақшаны қолдан жасаудан қорғайтын, ортақ бейнеге үйлесіммен кіріккен классикалық және ең жаңа, неғұрлым күрделі қорғаныш құралдары пайдаланылған. Осыған дейін 200 теңгеден 2000 теңгеге дейінгі банкноталарды ауыстырған кезде, сондай-ақ айналыста жүрген 5000 және 10000 теңгелік соңғы екі номиналды ендірген кезде де осындай кейбір қорғаныш
- 45 -

элементтері пайдаланылған болатын. Жаңа дизайндағы

банкноталарда арнайы құралдарсыз анықталатын, яғни визуалды және жарыққа көрінетін, сондай-ақ саусақтың ұшымен  анықтауға болатын қорғаныш элементтерінің барынша мүмкін саны пайдаланылды. Банкноталарда арнайы техникалық құралдардың көмегімен танылатын жасырын элементтер де кездеседі, бірақ ақша белгісінің түпнұсқалылығын шапшаң және қарапайым  анықтауға негізгі акцент жасалған.

Банкноталарда мынадай қорғаныш элементтері пайдаланылған:

Ескі үлгідегі банкноталардың ауыстыруы ескі және жаңа дизайндағы банкноталардың бір жыл бойы қатар жүруін көздейді. Осы жыл аяқталғаннан кейін ескі үлгідегі банкноталарды екінші деңгейдегі банктерде және Ұлттық Банктің филиалдарында ауыстыру тағы бір жыл жалғасатын болады.  Осыдан кейін 10 жылдың ішінде Ұлттық Банк  ескі үлгідегі банкноталарды қабылдап, оларға сараптама жүргізгеннен кейін ауыстырады.\

Егер қатар жүру кезеңінде қандай да бір заңды тұлға номиналына қарамастан ескі немесе жаңа дизайындағы банкноталарды қабылдаудан бас тартатын болса, онда мұндай іс-әрекеттер ҚР Әкімшілік құқық  бұзушылық туралы кодексінің 166-1-бабында көзделген әкімшілік құқық бұзушылыққа жатады. Банкнотасын қабылдаудан бас тартылған тұлғаның өтініші бойынша Ұлттық Банк өзінің филиалдары арқылы Кодексте көзделген айыппұлдарды салуға уәкілетті.
- 47 -

Қорытынды

Елбасымыз көктемде бір топ қаржыгерлерді қабылдап, инфляцияны ауыздықтауға, сыртқы қарызды шектеуге тапсырма бергені белгілі. Бұл банк жүйесіне, ел экономикасына оң ықпалын тигізіп жатыр деп айта аласыз ба?

функцияларын шетелдік банктер орындап жатыр. Бұл – мән беретін үлкен мәселе.

• 
  49 –