І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
дыбыстар көмей дыбыс ерін дыбыс тіс дыбыс
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| дыбыстар
көмей дыбыс ерін дыбыс тіс дыбыс қатаң (үнсіз) қ, к п т, с, ш ұяң (үнді) ғ, г б д, ж, з Ауыз мүшелері бір-біріне жабысып ашылса, жабысыңқы дауыссыз дыбыс болады. Ауыз мүшелері біріне-бірі жабыспай, жуысып кетсе, жуысыңқы дауыссыз дейміз. «C» сыбырлап сөйлегенде де анық естіледі, «ш» ысқырып сыбыс берген дыбысқа ұқсайды. Оларды сыбыр/сыбыс деуіміз сол. Жабысыңқының бәрі созымсыз, жуысыңқының бәрі созымды. (v, j ). j-дің жасалу түрі, шығатын жері «і»-мен «е»-мен бірдей, тек «j»-де тіл мен таңдай бір-біріне жуысыңқырайды. V-да j-ден гөрі екі ерін жуысыңқырайды. Дауыссыздар толқын дірілінен пайда болады. Жасалу түрі дегеніміз айналмалы (р, ң, л, н, м), тура (v, j) жолды болады. Сонор не шала дауысты (не плавный) Шығатын орындары Ерін Тіс Таңдай Көмей күрек азу Шығатын Ауыз л р жолы Мұрын м н ң жасалу Түрі т у р а айнал- малы тура айнал- малы т у р а айнал- малы т у р а айнал- малы Фонетика Фонетика – дыбыс жайындағы ілім деу дұрыс емес. Өйткені ол дыбыс біткеннің бәрін қарамайды. Ал фонетика сөз дыбыстарын қарайды деушілердің пікірі дұрыс сияқты, бірақ ол да жүз процент дұрыс емес. Себебі дыбыстың ұзын, қысқасы бар, ерін арасын алыс-жақын қоюы бар, дыбыстың әні бар, «жоқ» дегенді таңдай қағып білдіру бар т. б. Бірақ фонетика мұның бәрін қарамайды. Енді қалай? Фонетика тілдің дыбысты пайдалану техникасын қарайды. Дыбыс сөз үшін жасалмаған, ол бұрыннан (әлимсақтан) бар. Қурай сыбызғы болу үшін өспейді, сия да жазу үшін шыққан жоқ. Барлық халықтың дыбысты пайдалануы бірдей емес. Бір тіл дыбыстың жуан-жіңішкелігін пайдаланады. Соның өзінде де әртүрлі: өте жіңішкесін не орташасын пайдаланады. Бір халық пайдаланғанды екіншісі де пайдаланады («Ә» бізде де, немісте де, ағылшында да бар. f ﻒ-лер де мысал болады). Біздің «жол» дегенімізді шуваштар уул (бұндағы екі у-дың бірі жуан, екіншісі жуан естіледі) дейді. Біздің ый дегеніміз орыста да болған (ъі =ьj; олардың ъ белгісі бұрын біздің осы күнгі у мен ы дыбыстарымызды білдірген). Дауыссыздың үндесуі бізде де, орыста да бар. Бұл әдет бірде бір-біріне ұқсауы, енді бірде ұқсамауы мүмкін. Яфет тілінде үнді [үнсіздер (дің)] аралық дыбысы бар. Кей елде ә таза айтылады, кейде мұрыннан шығады. Дыбыстар ғалам, жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|