І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| н п
ң ң Мұны түрлендіруге де болады: Көл маған бет; Кел, маған бет; Жуан-жіңішкелікті пайдалану да түрлі-түрлі болады. Мысалы, бірде жуан, бірде жіңішке болып келетін дыбыстар орыста да, бізде де, шуашта да бар, бірақ солардың өзі әртүрлі: орыстың жуан л дыбысынан біздің жуан л-мыз жуанырақ, орыстың жіңішке л дыбысынан біздің жіңішке л-мыз жіңішкерек. Біз жуан- жіңішкелікті былай белгілеп отырмыз: жуан естілетін «л», жіңішке естілетін «л». Біз дауыстының да, дауыссыздың да ұзындығын (таштид-а) фонема ретінде пайдаланбаймыз. Бір дыбыстың бір жерде ұзын, екінші жерде қысқа айтылуы кездесе берсе (бірен-сарандық болмаса), екі сөзді бір-бірінен айырса фонема дер едік. – Оның әлі келмеді, – деген бір сөйлемді екі түрлі түсінуге болады: 1. Ол адамың осы уақытқа дейін келмеді; 2. Ол адамның қолынан (арабша бір сөз бар) келмеді. Осы екі мағынаны ән арқылы (басымдығына қарап) ғана айырамыз. Мәселен, – Адам көркі – шүберек, – дегенде (көрігі емес), – Ұстаның көрігі, – дегенде (көркі емес), екі «көрікті» айырып тұрған нәрсе – олардың әні. Ал, бөрік – бөркі десең де, бөрігі десең де олардың мағыналары өзгермейді. Өйткені көрік сияқты бөріктің мағынасын шатастыратын сыңары (лебіздесі) жоқ. Бұл сияқтылар фонемаға сүйенгендіктен емес, орыстың «стоит» және «стоит» дегендері сықылды бір нәрсе. Біз «қазақ халығы» демей, «қазақ халқы» деп бірақ түрлі әнмен айтамыз. Буын Буынның бұрынғы анықтамасы (определениесі) физиологиялық еді. Онда: – өкпедегі ауа ағысы ауыздан үздік-үздік болып шығады, cодан бірнеше дыбыс пайда болады, – делінетін. Бұл әрине дұрыс. Бірақ, біз доктор емеспіз ғой, мұның (буынның) тілге не керегі (қатысы) бар, соны қарауымыз керек емес пе? Буынға мағынаның керегі жоқ. Буын тілден бұрын пайда болған. Әуелі до, ре, ми т. б. әуендерді шығарып алып, әнді содан кейін шығармағанымыз секілді, адам баласы әуелі ән шығарып, кейін сол до, ре, ми-лерді әннің керегіне жаратқан. Буын мен тілдің арақатысы да сондай. Н. Маррдың айтуынша, адам баласы алдымен дыбыстаған, бірақ ол тіл үшін емес. Үй салу үшін әуелі керпіш соғып үйренгендік – дағдысы бізді: дыбыс – буын үшін, буын – сөз үшін жасалған деп үйренуге (түсінуге) бейімдеген. жүктеу/скачать 1.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|