І Қазіргі қазақ терминологиясының тарихи қалыптасу жолдары. Қазіргі қазақ терминологиясындағы халықаралық терминдердің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 0.54 Mb.
|
Сөз мағынасының жаңаратыны, жасаратыны болады. Мұны біз ана тіліміздің тәжірибесінен көп кездестіреміз. Мысалы, талқылау", "өркендеу" деген сөздердің қазір қандай мағыналарда және қаншалық жиі қолданылатыны баршаға мәлім. Алайда сол сөздердің біріншісінің алғашқы мағынасы қатқан кенді илеу, жұмсарту, ал екіншісі - қауынның сабақтап желі тартуы екенін көп адам біле бермеуі мүмкін. Осылай жасарып, жаңа ұғым алып жүрген атаулар бұдан былай да молая бермек. Осы тұрғыдан қарағанда, "сауыт", "қарыз", "несие", "шебер", "ұста" деген сияқты сөздердің көп орнықпай, бірде алынып, бірде шығып қалып жүруі жақсы әдет емес. "Кредит", "заем", "ссуда" "мастер" деген атауларға "қарыз", "несие", "шебер", немесе "ұста" деген сөздерді балама етіп тұрақтандыра алмай жүрміз. Сол сияқты, "дәулет" деген сөздің де бір терминге дырдай теңеу болып сөздікке енгенін кездестіре алмадық»,-дейді Ә. Болғанбаев(7). Тегінде біздің аударма сөздіктерімізде ойға өң беретін, қанат бітіретін, желпіне, асқақтай сөйлегенде қолданылатын әдемі поэзиялық сөздер ығысып қалып қоя береді. Оларға сырттан қараған адам: "қазақ тілінің лексикасы неткен жұпыны еді" дейтіндей-ақ бар. Демек, тіліміздің бар байлығы аудармада толық іске асырылып жүрген жоқ. 1.1 Қазіргі қазақ терминологиясындағы халықаралық терминдердің теориялық негіздері Қазіргі қазақ тіліндегі халықаралық терминдерді саралай келе ғалым «Бізде тілдегі "архаизм" деп аталатын көне сөздерден қашу әдеті бар. Бұл дұрыс емес. "Архаизм" деп үркіп жүрген көне сөздеріміздің көбі жазушылар мен журналистердің шабыт шақырып, желпіне, асқақтата, әсерлендіре еселеп, нығарлап айтқысы келген кездерде колданылатын құралы. Жауынгер публицистика жанры да оған айрықша сүйенеді. Қазіргі өмірімізді ұжмаққа, Москваны қағбаға, Кремльді мехрабқа теңейтін ақындар да аз емес. "Құдірет", "ғажайып" деген сияқты сөздер қазір мүлде жаңа мағынамен айтылатын болды. Сондықтан аудармада және аударма пидіктерде де біз, жөні келіп тұрған жерде, ондай сөздерді батыл қолданып, қайта, олардың көнеріп, ескіруіне жол бермеуге тырысуымыз керек. Соңғы кездерде шыққан қазақша түсіндірме сөздікте де, қазақша-орысша биологиялық терминдер сөздігінде де қазақ тілінің бай екендігі бірден аңғарылады. Сол сөздер аударма игілігіне де түгел қызмет етуі шарт. Демек, жаңа мағына аларлықтай көне сөздерді балама ретінде батыл қолдану терминдік атауларды байыту жолдарының бірі деп білуіміз керек», - дейді ғалым Біләлов (8,79). Халық тілін термин сөздермен байытудың тағы бір арнасы - сол халықтың өз диалектілері екені мәлім. Бұл жағдай, әсіресе, біз сияқты баспасөзі әлі жас, тілдік қоры хатқа түсіп болмаған ұлттар үшін ерекше маңыз алады. Ұлан-байтақ қазақ жерінің түрлі облыстарында тіршілік жағдайы әрқилы. Әрқайсысында іргелес отырған басқа халықтардан сіңген сөздер де бар екенін былай қойғанда, тұрмыс жағдайларына байланысты көптеген соны атаулар табылады. Мәселен, оңтүстік облыстарда егін, су, бау-бақша шаруашылықтарынан, қоныстану тіршілігінен, қолөнер кәсібінен туған атаулар көп. Балық шаруашылығына, теңіз өміріне байланысты атаулардың көбін Гурьев облысынан, Сырдария мен Ертіс бойларын, Арал мен Балқаш жағалауларын мекендеген қазақтардан табуға болады. Сол сөздерді жалпыхалықтық тілдің қатарына тезірек қосудың, ол үшін терминдердің аудармасына батыл қолданудың маңызы айрықша. Қазақ елінің жартысына жуығы білетін сөз болса, оны "диалект" деп ысырып қойып, баршаға соны шет сөзді қолданудың қаншалық жөні бар? Қазіргі қазақ тілінде қолданылатын халықаралық терминдерге, соның ішінде техникалық ерекшеліктері бар терминдердің дамуына назар аударсақ, онда бұрынғы социалистік қазіргі «жаңа кезең» делінген өміріміз жаңалыққа толы. Саяси-шаруашылық мәні зор көптеген материалдар күн сайын дамылсыз аударылып жатады. Солармен бірге толып жатқан соны сөздер, жаңа ұғымдар, яғни терминдер келеді. Шебер аудармашыларымыз оларды халыққа әрі тез, әрі түсінікті етіп аударып беруге тиісті. Ғалым Досмұхамедұлы: «Айталық, суландыру жүйесін өзгерту туралы үкімет қаулысы шыққанда "главный канал", "оросительный канал", "распределительный канал" деген сияқты терминдер келді. Міне, соларды аудару кезінде "бас арық", "оман арық", "оқ арық", "құлақ арық", "арық", "қарық" деген сияқты егіншілік кәсібі дамыған облыстарда болатын атаулар шықты. Мақта шаруашылығына байланысты "қозапая", "шиіт", "көсек", "шанақ" деген сияқты сөздер келіп жатыр. "Дақыл" деп, "егіс" деп - "культура" мен "посевті" айыратын болдық. "Пәлек" деп, "жапырақ" деп - "ботва" мен "листіні" сараладық. Еліміз жүгері дақылын жаппай өрістетуге кіріскенде, оның "сотасы", "собығы", "шашағы", "шашы" деген ұғымдар мен атаулар да өрістей берді. Қазір бұршаққа байланысты толып жатқан соны сөздер қазақтың тіл қазынасының қалтарыстарынан қайта шығып, жаңара, жасара бастады. "Асбұршақ", "жембұршақ", "жасымақ" "ноқат", "қара-құмық" деген сияқты сөздерді осыдан аз-ақ уақыт бұрын Қазақстанның біраз жерлері біле бермейтін (9,84). Бұлардың бәрі халықтың хатқа түспеген ауызекі сөздігінде бар атаулар еді. Оларды қазір өмір мұқтажы қайта шығарды. «Халықаралық негіздегі терминдердің тілімізге сіңісу нәтижесінде ана тіліміз әлі де осылай толыса береді, есе береді. Оның қазынасында ашылмай жатқан кен көп. Тіл қазынасының кеншілері - аудармашылар мен жазушылар, журналистер мен ғалымдар әлі талай сөз асылдарын аршып, тіршілік мүддесіне жегеді. Тек қана біреуін "архаизм" деп, біреуін "диалект" деп, біреуін "жергілікті сөз" деп, барымыздан безбейтін болайық, таба білейік те, таңдай білейік, орнын тауып қолдана білейік», - дейді Шерубай Құрманбай (10,45). Санасы ашылып, мәдениеті көтерілген қалың бұқараның ондай соны жаңалықты іле көтеріп өз игілігіне жарата бастайтынына күмән келтірмейік. Термин жасаудағы осы жүйемен келген табыстарымыз сөздіктерде едәуір мол қамтылған. "Су құбыры" деген сөз қазір әдебиет тілінің катарынан лайықты орнын алды. Бұл өзі "водопровод" дегеннің баламасы. "Сооружение" дегеннің "ғимарат" болғаны да теріс емес. Өйткені, "құрылыс" дегенді тым көп жерге пайдаланып жүрміз. Бұлардан басқа да толып жатқан атаулар сөздіктердің тізіміне өте дұрыс енген. Бірақ, жоқ жерде оғаш бірдеңелердің шыға келетіні де бар. Түтін шығатын мұржаны ауызекі сөйлегенде "труба" деп айта салушылар болуы да мүмкін. Ал, жазуға келгенде және сөз бағып сөйлейтін кісілердің бәрі оны тек "мұржа" деп атайды, өйткені бұл қазақтың байырғы сөзі. Оның тек үй пешіне келгенде ғана емес, завод пештерінде де "мұржа" болуға хақы бар. Ал, сөздіктерде "от шығатын труба", "түтін шығатын труба" деп алынған. «Бір айта кететін нәрсе, бізде осы тәрізді ұсақ нәрсені қамтитын атауларды мақ соның өзіндей өндірістік ірі ұғымдарға көшіруге келгенде батылдық жасай алмай, тайқып шыға келетін әдет бар. "Ман" деген сөз үй тірлігінде де, ұсақ қолөнер кәсібінде де көп заманнан "күбі" деп алынатын. Әуелгі сөздіктерге солай боп енген де. Ал кейін, осы сөз өндіріске, құрылысқа байланысты боп келгенде, олай деп алуға жүрегіміз дауаламай, "ман" деп қойыппыз да, жақшаның ішіне "күбі" деп түсінік беріппіз. Күбі болған соң ол барлық жерде неге күбі бола бермейді екен?» (9,85). Осы тақылетті қазақ тұрмысында бар, немесе бұрын болған нәрселердің атауларын сол нәрселердің қазіргі өзгерген жаңа түрлеріне қолдануда біраз батыл (болуымыз керек. Түрі мен мазмұны біраз өзгергеніне қарамастан, сол заттың бұрынғы бар атауын жаңа түріне де еркін қолданса, айтыла-айтыла ол сөз сол заттың жаңарған түрін ұқтыратын болады, сөйтіп, өзі де жаңа мазмұн алады. Бұл жөнінде орыс халқының тәжірибесі біз үшін үлгі болуға тиіс. Оларда да илгі айтылған "труба", "ман" деген сөздердің бұрынғы мазмұндарын қазіргі мазмұндарымен, тіпті, салыстыруға да болмас еді. Термин жасауда және жалпы орыс сөздеріне лайыкты қазақша баламалар қарастыруда тіліміздің қос сөзден құралып жаңа мағына алатын және жалғау, жұрнақтар арқылы туындап өзгеретін жүйелері аударма жұмысында кеңінен қолданылып келеді. Біз талқылап отырған сөздіктерді құрастырушылар да бүгінгі әдеби тіліміздегі осы жолдармен туып жатқан жаңалықтарды біраз жинақтауға және өздері де сол әдістерге сүйене отырып жаңа атаулар жасауға, немесе солай аударуға әрекеттенген. Қос сөзден құрылған терминдердің кейбіреулері соншалық сәтті болып шығады да, айтуға да, ойдың желісіне қарай жалғау, жұрнақтармен сан құбылта өзгертуге де икемді келеді. Ондай сөздер өздерінің тиісті ұғымдарын да екіұшты етпей, нақтылы да тиянақты етіп айқын жеткізеді. "Өнеркәсіп", "кәсіпорын", "кәсіподақ", "жемшөп", "қолөнер", "еңбеккүн", "айналсоқ" деген тәрізді сөздер әдеби тілімізге аударма мәдениетінің қосқан үлесі. Бұл қалыпқа жетіп, осылай бекуі үшін ол сөздердің әрқайсысы талай-талай эволюциялық өзгерістерден өтті. Қазіргі баспасөз бетінде әбден орнығып, баршаға түсінікті болып кеткен "сүрлем" деген сөз де бұрынғы "шөп "сүрлеудің" орнына, "корғаныс" деген сөз "Отан қорғаудың" орнына дәл осындай ұзақ эксперименттерден өтіп келген сөздер болатын. Әлі бөлініп-жарылып, алмақ-салмақ болып жүрген талай атауларымыз осылай өзгере береді, ыңғайлана, шыңдала түседі. Тіліміздің бүгінгі даму беталысы осындай жинақтылықты тілейді. Сірә, бұл дәуір стилі, тіл дамуының тарихи тенденциясы болар. Кең қолтық, салпы етек тон-шекпенді тастағанымыз сияқты, дәуір қарқынына бейімделуден шыққан прогрестік бір мән бар шығар мұнда. Сөз тіркестерінің арасында, әсіресе күрделі сөйлемде қос сөзбен атау ретінде келген етістіктің қисындық дәнекері алмағайып болады екен. Мұны тіл өнерін қуғандар, әсіресе, аудармашылар түсінуге тиіс. Сөйлем олақ құрылған жағдайда ол жазушының қиыстырған жағына жүрмей, жапсарлас тұрған басқа бір сөзбен үндесіп те кетеді. Өйткені ол нақ осы тіркеске алдыңғы қосар сөзінің сүйреуімен әрең ғана не етістік емес, не зат есім емес, әрі-сәрі күйінде, серігімен қосып айтып, атау деп қарағанда ғана ұғымдық жағынан зат есім болып саналатын солқылдақ күйде келеді. Сондықтан, әсіресе аудармада жиі ұшырайтын көп сатылы ұзақ сөйлемдерде оның өз қосарынан ажырап шыға келуі де оп-оңай. Міне, осы жағдайдың себебінен де журналистер, әсіресе аудармашы журналистер бұл тектес сөздерді манағыдай етіп өзгерту арқылы біріктіріп жазуға бейімделе береді ("өнеркәсіп", "кәсіпорын" деген сияқты). Мұнымен олар қос сөз арқылы құрылған терминдердің атаулық қалпын тұрақтандыруды көздейді. Орыс сөздерінің атаулық баламасы ретінде алынған кейбір осы тектес сөздердің қосылып, немесе бөлек жазылуы жайында тіл ғалымдары мен журналистердің арасында жиі кездесетін келіспеушіліктер, меніңше, осы жағдайдан туып жүр. Орфографиялық алалықтардың Вейбір себептері де осында жатыр. Әрине, қосып жазудың бұдан басқа да себесігері бар. Қалайда мұның бәрін ғылыми әділдіктің биік мұнарасынан жіті қарап, терең зерттей отырып, тезірек бір ізге түсірген абзал. Қос сөзбен термин жасаудағы ең басты шарт: оған жалғау жалғап, ой қисындарына қарай құбылтқан кездерде ұғымдық мағынасының осалдап кетпеуі. Бұл үшін бір ұғымның атауы ретінде термин етіп алынған қос сөздің берік кіріктірілуі іс жүзінде елеулі маңыз алады. Терминологиялық сөздіктерді құрастырушылар өз тараптарынан термин жасамақшы болған кездерінің көбінде осы жағын кете ескермеген сияқты. Сондықтан олардың термин деп айтқандарының көбі әшейін бір баяндау немесе олақ аударылған түсінік болып шыға берген. Ал кей жерлерде кісі күлерлік дөрекі сөз тіркестеріне де айналып кеткен. Мәселен, "кубовая - су қайнатар", "осенняя стрижка - күзгі күзем (жазда күзем болмайды, "күзем" дегеннің өзі күзде күзеу деген сөз. - Ә. С), "сетка нитей - қылсым торы", "Выпускная лейка - металл ағызатын тесік", "выпрямитель ртутный – сынапты туралағыш", "вентилятор центробежный - ортадан тепкіш желдеткіш", "вентилятор частичного проветривания - жартылай желдету желдеткіші" деген сияқтылар. Бұлар термин де емес, жәй ғана түсіндіру де емес, тек орашолақ аударма ғана. Сондықтан мұндайларды сөз санатына қосып, термин ретінде ұсынудың керегі де жоқ еді. Өйткені ең орташа аудармашынын, өзі ондай сөздер кездескен жағдайда, қисынына қарап отырып-ақ, бұл айтылғайдардан әлдеқайда жатық та түсінікті етіп аударып бере алады. Біз шолу жасап отырған сөздіктердің бәрінде де жалғау, жұрнақтар арқылы сөз тудыру әдісі кеңінен қолданылған. Бұл өзі қазақ тілінің ежелгі дәстүрлік заңы, оның туындап, өсіп өрбуінің ең тиімді де өнімді жолы. Орысшасына қарап отырып, нақ осы әдіспен түбірлес сөздерді шебер құбылту терминологиялық атауларымызды әбден молықтырып, байытып жатыр. Мұндай әдіспен жасалған терминдер халыққа ұғымды, тілге жатық келеді. Ссндықтан да тез сіңеді, тез орнығады. Өйткені, олардың тамыры ана тілінің өз топырағынан нәр алып, тығыз байланысып жатады. Бір ғана "құру" деген түбірден туып жатқан сөздерді алайықшы: "құр", "құра", "құрау", "құрам", "құрама", "құрақ", "құрылыс", "құрамыс", "құрылым", "құралым", "құралыс", "құрылғы", "құралғы", "құранды". Қандай өсімтал, кандай төлшіл неткен икемді десеңізші біздің ана тіліміз! Әттең, не керек, тіліміздің осы мүмкіншіліктері аудармада, әсіресе, термин жасауда толық іске жегілмей келеді. Кейде осындай өзінен өзі тілге оралып келіп тұрған сөздерді тастай беріп, шет сөздерге, немесе жасанды бірдеңелерге жармаса кететініміз бар. "Структура" деген ғылыми термин қандай мағынада келсе де және не туралы айтылса да "құрылым" деген қазақ сөзімен айнытпай жеткізіліп жүр. Бұл сөздің енгеніне де көп болды. Бірақ осындай тілдік табыстарымыздың ғылыми қорытындысы ретінде ұсынылып отырған мынау сөздіктерде бұл термин барынша шатысыпты да, бір жерде "структура", бір жерде "құрылым" делініпті, ал тағы бір жерде "устройство" дегеннің баламасына айналған. Мұндайда "е, тәйірі, тілге араласа берудің керегі не, әйтеуір барын тіркей берсек болғаны да, қайсысын алуды халықтың өзі біле жатар" дейтіндер де табылады. Бірақ бұл дұрыс пікір емес. Өйткені, термин қолдан жасалады да, келісіліп алынады. Ал жасалған нәрсені халыққа ұсыну, насихаттау, орнықтыру деген бар. Сол себепті де біз әрбір жақа сөздің әр қашан өз орнына тұтылуын көздеуге тиістіміз. Еңбек құралдарына, машина саймандар мен олардың тетіктеріне, үй жабдықтарына ат қойғанда, әсіресе "қыш", "ғыш", "кіш", "гіш" жұрнақтары көбірек қолданылып жүр. Бұл жұрнақтар арқылы жасалған терминдерді шығып жатқан сөздіктердің бәрінен де және жаппай кездестіруге болады. Мысалы: "Радиоприемник - радиоқабылдағыш", "вентилятор - желдеткіш", "вибратор -дірілдеткіш", "заполнитель - толтырғыш", "звукоизлучатель - дыбыс шығарғыш", "зеркало рассеивающее - шашыратқыш айна", "центростремительная сила - центрге тартқыш күш", "центробежный регулятор - центрден тепкіш регулятор", "водомерная труба - су өлшегіш түтік", "испытатель взрывной - жарылғыш сынағыш", "қанат предохранитель - сақтандырғыш арқан", "молоток, электрический отбойный - электр қопарғыш балға", "дождомер - жауын өлшегіш", "ковочный молоток - шындағыш балға" тағысын тағылар. "Центр" дегеннің "орта", "орталық" деген дайын баламасын тастай беріп, оны "центр" деп алудың әбес болғандығын қазбаламағанда, әлгі мысалдарда келтірілген әдіспен жасалған терминдердің көпшілігі дұрыс шықпаған. Олардың көбі, жоғарыда айтылғандай термин болудан гөрі, олар аударма болып қалған. Ал, оның үстіне, сөз туғызатын жұрнақтардың өздері көп жерлерде орнын таба бермеген. Атап айтсақ, "өлшегіш", "сынағыш", "шындағыш" деген сияқты сөздер аспапты, құралды, немесе олардың тетіктерін мезгеуден гөрі адамды, яғни өлшеуге, сынауға, шындауға икемділігі күшті кісіні мезгейді. Асылында, бұл жұрнақтар біздің тілімізде көбінесе шеберлік иесін белгілі бір іске салынушы адамды тұлғалайтын жұрнақтар болса керек. "Тұтқыш", "таңғыш" деген сияқты бірен-саран сөздер болмаса, бұл жұрнақтар арқылы еңбек құралын бейнелейтін атаулар онша көп бола бермеген. Оның есесіне, қазақта "уыш", "уіш" жұрнақтары арқылы жасалған еңбек құралдарының аттары өте көп. "Бұлғауыш", "түйреуіш", "желпуіш", "елеуіш", "таяуыш", "тіреуіш" деген тәрізді болып келетін атаулар тек қана еңбек құралдары мен олардың тетіктерін, үй бұйымдарын тұлғалайды. Ал егер бұл сөздерге қазіргідей етіп "кыш", "ғыш" жұрнақтарын жалғасақ не болар еді? Онда "бұлғауыш", "түйрегіш", "желпігіш", "елегіш", "таяғыш", не "таянғыш" болып шығар еді де, бұлғауға, желпуге бейімділігі, шеберлігі бар адамдар тұлғаналар еді. Міне, сондықтан да бұл жұрнақтар ("қыш", "ғыш") арқылы еңбек құралдары мен олардың тетіктеріне қойылған аттар көп жерде онша сәтті болып шықпай жүр. Еңбек құралдары мен техника тетіктеріне, үй бұйымдарына, машина саймандарға етістіктен шығарып ат қоюға келгенде "уыш" "уіш" жұрнақтарының неғұрлым қолайлы екені байқалады. Нақ осы негізде ғылыми терминдер жасау әдісі бізде көп уақыттан бері қолданылып келе жатқан яғни әбден сыналған өнімді де тиімді дәстүр. Бұл дәстүрдің, әсіресе тіл ғылымында кең өріс алғандығы да мәлім. "Бастауыш", "баяндауыш", "анықтауыш", "толықтауыш" деген сияқты ғылыми атаулар соншалық жатық та үйлесімді болғандықтан да халықтың санасына әбден орнығып алған. Бұл әдіс қазірде де қолданылады. "Қозғауыш", "тежеуіш" деген сөздер "двигатель", "тормоз" деген сөздердің тамаша баламасы. Сондай-ақ соңғы кезде шыққан "стогометатель", "скирдометатель", "соломокопнитель" дейтін машиналарды колхозшылардың "күделеуіш", "маялауыш", "шөмелеуіш" деп жүргенін де естігеніміз бар. Бірақ, амал қанша, осындай қисыны табылып қойылған атауларды тұрақтандыруға себепші болып, барлық жерде бірыңғай келтірудің орнына кейде жалт беріп айнып жүре береміз. Біз талқылап отырған сөздіктерде әлгі "двигатель" деген термин сөз бір жерде "двигатель" деп сол қалпында алынса, екінші бір жерде "қозғауыш" дейді, тағы бір жерде "қозғағыш", үшінші бір жерде "қозғалтқыш" деп алынған. Ал "скирдометатель" дегенді біздің газет, журналдарымыздың дәл аударып, "мая лақтырғыш", "пішен жинағыш" дейтін кездері де болады. Кейде осындайға келгенде базбір аудармашылармен термин жасаушылардың түпнұсқадан айрылғысы келмей қалайда содан дәл шығуға тырысқанын көресің. Яғни творчестволық еркіндік, жасампаздық, өнерпаз зергерлік жағы жетпей жатады. Айталық, "погрузчик" дегенді аударатын болса, оны қалай да "жүк тиегіш" деп қояды. Осының "жүгін" қоспай-ақ, "тиеуіш" дей салса да болмас па еді? Қазақ "таяныш", "түйреуіш" дегенде нені таянып, нені түйрейтінін айтпай-ақ ұғатын еді ғой. "Тиеуіш" болған соң ол жүктен басқа нені тиейтін еді? Сондай-ақ орысша "картофелеуборочный комбайн", "хлебоуборочный комбайн" дейді екен деп, біз де "картоп жинау комбайны", "астық жинау комбайны" деп жүрміз. Сөздіктерде де осылай алынған. "Жинайтынын" тастап, "картоп комбайны", "астық комбайны" десе де болмас па еді, немесе, сөздіктердегідей "Радиоқабылдағыш" емес, "радиоқабылдауыш", яки тек қана "қабылдауыш", "регулятор", яки, "реттегіш" емес, "реттеуіш", "желпігіш" емес, "желпуіш", тағы сол сияқты. Сөздіктерде әлгі айтылған "уыш", "уіш" жұрнақтарымен жасалған біраз терминдер де бар. Олардың бәрі әдемі де көкейге қонымды шыққан, әрі кісіге сондай бір құралдың атқаратын қызметін аңғартқандай болып тұрады. Мысалы, "сцепка - тіркеуіш", "врубовая машина - үңгуіш машина", "грохот - іріктеуіш" деген сияқтылар. Бірақ кей жерлерде әп-әдемі шығып тұрған атауды місе тұтпай, тағы бірдеңелерді қоса қабат келтіріп қойған. "Увлажнитель" деген сөз "дымдауыш", "ылғалдауыш" деп алыныпты. Мұның соңғысының өзі де жеткілікті еді. Алғашқысының тұрпайылау екенін айтпағанда, бір сөзге бір неше баламаны қатарластырып қою терминнің тұрақтауына себепші бола бермейді, қайта орынсыз алалық туғызады. Мұндайға тек екі түрлі әдіспен келгенде және екеуінің қайсысы қонымды болатынын аша алмаған жағдайда ғана бару керек. Жалғыз "уыш" пен "уіш" жұрнақтары ғана емес, еңбек құралдарына, олардың тетіктеріне, үй жабдықтарына етістіктен шығарып ат қоятын басқа жұрнақтар да аз емес. "Ық", "ік", "қы", "кі", "гі", "ты", "ыр", "ір" деген сияқты жұрнақтар термин жасау, сөз жарату саласында әлі кең өріс алып, өздерінің табиғи қызметтеріне толық жегіліп болмай келеді. Бұларды біз тым аз қолданып жүрміз. Мәселең қазақта ежелден келе жатқан "сүзу - сүзгі" (кей жерлерде "сүзекі"), "ілдіргі", "бүлдіргі", "шанышқы" деген сөздер бар. Осының негізінде қазір "қондырғы" деген термин туды. Ол "установка" деген техникалық құралдың есімі болып, ғылым мен техника жайында сөз болған сайын қалмай аталып жүр. Жаңа шығып жатқан сөздіктерде бұл жұрнақтар арқылы жасалған термин сөздер тым сирек ұшырайды. Сөз жаратқыш жұрнақтардан көп қолданылып жүргендерінің бірі "ма", "ме", "ба", "бе" жұрнақтары. Бұлар арқылы көптеген термин сөздер әдеби тіліміздің қорынан лайықты орын алып келеді және олардың бәрі сөздіктерде дұрыс тіркелген де. Мәселен "қондырма", "көшірме", "баяндама" деген сөздерді қазір лайықсыз деп ешкім де айта алмайды. Бірақ қазіргі уақытта орынды-орынсыз жерлердік, бәрін де осы жұрнақтарды жалғау арқылы сөз жасау әдетке айналып барады. "Набивка - бітеме", "Крепь -бекітпе", "спуск - түсірме", "выработка - қазба", "проба - сынама", тағы сол сияқтылар. Бұл жұрнақтың бір қиын жері - ол жалғанған сөз етістіктің бұйрық райына ұқсап тұрады да, сөз тіркестеріне қосылғанда, ұғымға бірден соға қоймай, сөйлемнің қисынын әлсіретеді. Мұны сөздіктерде келтірілген мысалдардың өздері-ақ дәлелдеп тұр. Қазіргі қазақ тіліңде терминдік сөздердің туу және жасалу жолдары сан алуан. Сол жолдармен келген соны ұғымдар мен жаңа атаулар ана тілінің сөздік қорын дамылсыз молайтып, оның жазу, сөйлеу мәдениетін көтере түсуде. Қазіргі уакытта "айналым" деген сез бен "айналыс" деген сөздің орысша "оборот" және "обращение" деген сөздердің баламалары ретінде шектеліп, әрқайсысының дара мағына алуының өзі не тұрады. "Білім", "ғылым", "ілім" деген сөздер бір кездерде қазақ жерінің әр өлкесінде әртүрлі айтылғаны болмаса, тек бір мағынаның ғана төңірегінде жүрген сөздер емес пе еді? Енді олардың әрқайсысы орыстың "знание", "наука", "умение" деген сөздеріне балама болу арқылы адамзат санасының табыстарын жинақтай бейнелейтін тұтқалы да түйінді атауларға айналып отыр. Осылардың бәрі ана тіліміздің даму мүмкіншілігі өлшеусіз зор екеніне шүбә қалдырмайды және кейбіреулердің "бізде бұрын анау жоқ еді, мынау жоқ еді, сол себепті ондай заттарға қазақша ат қойып әуре болудың да керегі жоқ" деген пікірлері негізсіз екенін сыпаттайды. Халықтың өмірінде бұрын болмаған нәрселерге сол тілде жаңадан атаулар тумайтын болса, онда тілдің дамуы да мүмкін болмас еді. Ал, терминдік атаулар тек қана шет тілдерден алу арқылы толысады деу - сыңаржақтық. Әрине, қазіргідей бүкіл дүние жүзі көлемінде болып жатқан бар оқиғаға көңіл аударып, ой жарыстырып отыратын жағдайда біздің ана тіліміздің тыныс алатын саңылауы, молығатын қайнар көзі - өзіміздің екінші ана тіліміз саналып отырған ұлы орыс тілі екені даусыз. Қала берді, халықаралық терминдерді де біздің қазіргі әдеби тіліміз бойына мол сіңіре алады. Соның бәрін көре отырып, кез келген терминдерді қазақшалай берейік деу де үлкен ағаттық болар еді және одан ештеңе шықпас та еді. Өйткені, олай ету тіліміздің тынысын тарылтады, даму қорқыныш бөгейді. Бұл жағынан да біздің табысымыз орасан зор. Қазір мүлде өз сөздеріміз сияқты болып қалыптасып, жымдасып кеткен орыс сөздері мен шетел сөздерінің көптігі соншалық, тіпті олардың санына жету де оңай жұмыс емес. 1.2 Қазіргі қазақ тілі терминологиясындағы халықаралық терминдерді қолдану барысындағы сабақтастық негіздері «Тілімізде халықаралық терминдер әлі де көбейе береді және оған ешкім де бөгет бола алмайды. Орыс және шетел сөздерінен терминдік атаулар алу - біздің тілімізді байытатын үлкен арнаның бірі», - дейді Шерубай Құрманбай (10,45). Тек бір айта кететін нәрсе мынау: орысша терминдердің де, сол сияқты халықаралық терминдердің де қазақ тіліне сіңетіні бар да сіңбейтіні бар. Қазақ тілінің өзіне тән туындау мүмкіншіліктерін пайдалана отырып, жаңа терминдер жасағандағы сияқты, шет тіл сездерін әкелудің де жолы мен жүйесін таба білу керек, оларды қазақ тілінің фонетикалық жағынан да, грамматикалык жағынан да және сөйлеу тұрғысынан да бойына сіңіріп, тез игеріп әкететіндей болуын көздеу керек. Мәселе тек лексикалық атауларды толтыра беруде емес. Сөз құр атау түрінде ғана келіп, басқа сөздермен тіркескенде тіліміздің грамматикалық жүйелеріне қиыспай, кірікпей тұратын болса, ол сөз өз қызметін атқара да алмайды. Қайта біз ондай сөздерді алудан көбірек ұтыламыз. Владимир Ильич Лениннің өзі де көпшілікке түсініксіз шет сөздерді алуға әуестене берудің дұрыс болмайтынын әдейілеп ескерткен болатын. Орыс тілінің қазақ тіліне тигізетін ықпалын айтқанда, көп адам одан тек жеке сөздердің тікелей ауысуын ұғады. Шынында бұл оның бір-ақ жағы. Орыс тілінің қазіргі қазақ тіліне тигізіп жатқан басқа да сан алуан игілікті ықпалдары бар. Сөз етіп отырған тақырыбымыздың тұрғысынан алғанда, біз ең алдымен орыс тілінің негізінде әрбір терминдеріміз бен атауларымыздың ұғымдық жіктерін саралап жатырмыз. Бүкіл совет елінің ортақ ойы, ортақ мұраты, сөйлесуі мен кеңесуі - жалпы тіршілік қатынасы күн сайын бірауыздан бір ауызға көшкендей-ақ орыс тілінен қазақ тіліне ауысып айтылып жатады. Міне, нақ осы процесте орыс тілінің ұстаздық ролін біз сағат сайын, минут сайын сезіп отырамыз және ол өзінің жаңартушылық қызметін дамылсыз атқарып та жатады. Қазіргі қазақ тілінің синтаксистік құрылымына да, лексикалық құрамына да, фонетикалық қасиеттеріне де түбірлі өзгерістер енуде және бұл өзгерістер, негізінен алғанда, тіліміздің заңды жүйесімен үйлесімді де. Тілімізге енген әрбір жаңалықтан, негізінен, орыс тілі мен орыс мәдениетінің үлгісін табу қиын емес. Тек қана оны көре білу керек. Әрине, бұлардың бәрі зерттеушілерін зәру күтіп отырған маңызды ғылыми тақырыптар. Орыс тілінің игілікті ықпалы дегенді дұрыс түсініп, дұрыс пайдалана білуіміз керек, оны өз тіліміздің мәдениетін көтерудің ең тиімді және күшті құралы ретінде орнын тауып жұмсай білуіміз керек. Сөйтіп, әсіре белсенді болғансып тілді шұбарлаушылыққа да және орынсыз қазақшыл болғансып тілдің тынысын тарылтушылыққа да жол бермей, халқымыздың ең асыл мұрасын кейбір тіл түйсігінен құр алақан дөкірлердің сыңаржақ тұрпайылығынан қорғаштап отыруымыз керек. Орыс тілінің жеке терминдері мен атауларына теңеу іздейміз деп біз көптеген көне сөздерімізді жаңарттық; орыс тілінің кейде қатар келетін синонимдік сөздерінің ұғымдық айырмашылықтарын қазақ халқына айнытпай жеткізу жолындағы іздену жұмыстарының арқасында өзіміздің де мәндес сөздеріміздің жіктерін ашып, саралай түстік; баспасөзіміз жас болғандықтан әлі хатталып үлгірмеген және кей жағдайда "диалект" деген ат тағылып, қаға беріс болып келген көп сөздер орысша атауларға лайықты балама болып алынып, әдеби сөздігіміздің сапына тұрды; ана тіліміздің жалғау, жұрнақтар арқылы туындау жүйелері ашыла түсіп, заманға сай терең ойларды сыпаттайтын тамаша жаңа атаулар туды. Осылардың бәрінде халқымыздың сонау «Қазан революциясы» орнағаннан бергі және одан да бұрынғы тарихи жолының іздері жатыр. Осының бәрі бүгінгі социалистік өміріміздің тарихи объективтік қажеттігінен тіліміздің өркендеу, даму қажетгігінен туып жатқан нәрселер. Сол қажеттілік әлі де талай нәрселерді тілейді. Өмірдің әр саласының бүкіл бүгінгі ұғымдарына лайықты атаулар болуын тілейді. Екі ұдай болып қырқысқан адамзат санасының егесуінде жаңағы, озықтықты, жақсылықты уағыздаушы коммунизм лебізінің бүкіл пәрменді де жаңартушы ықпалын халық санасына мүлтіксіз жеткізу үшін тілімізде соған лайық күш болуын тілейді бұл қажеттілік. Тілейді де туғызады, жаңартып, жасарта береді. Сөз өнерімен шұғылданушылар осы жағдайды әрқашан есте сактауға тиіс. Бір сөзді өзгертуге әрекет жасау - бүкіл халық алдында бой көрсету деген сөз. Ертең сенің сол сөзіңді барша халық айтып жүреді, ұнаса ұрпағына қалдырады. Ал ұнамаса ше? Беделінді, қызмет орнынды пайдаланып, күшпен айт деген сөзің айтуға келмей, халықтың ойын шатастырса ше? Онда не болмақ? Мұның жауапкершілігін түсіну керек. "Сөз өнері дертпен тең" деп Абай тегін айтпаған. Әрбір сөзге жанымыз ашитын болсын. Сондықтан "термин жасау" деген кім болса соның қолынан келе беретін оңай ермек емес. Ол үшін сол терминнің ұғымына жетік болу да, сол саланың маманы болу да аз. Сөз жарату деген нағыз творчестволық жұмыс. Тіл сырын, сөз мәнін терең ұғынатын адам керек бұған. "Термин" деген бейнебір қаққан шегедей, сөздіктегі қойған жеріңнен тапжылмайтын жансыз зат емес. Ол козғалатын, құбылатын, түрленетін, туындайтын жанды тұлға. Әрбір сөз сыр шертіп тұруы керек. Сөзге тіл бітіре алмайды екенсің, оны қозғамай аулақ жүр. Сөйлемейтін мылқау термин халықтың кәдесіне аспайды. Қорытып айтқанда, бұл шығып жатқан сөздіктердің пайдасы да көп, кемшілік жағы да толып жатыр. Көп сөздер орнын тапқан, қол жеткен табыстарымыз едәуір жинақталған. Басқаның бәрін былай қойғанда, орысша терминдердің осынша көп тізімдерін жасап шығудың өзі де үлкен еңбек. Әрине, ол сөздердің ішінде әзірше аудармай қоя тұрса да болатындары да көп-ақ. Өйткені, бүгінгі жалпы тіл қатынасына араласып жүрген терминдік зәру атаулар бар да, әрбір саланың ішкі түкпірлерінен шыға қоймайтын номенклатуралық атаулар бар. Сөздіктерде осы жағы онша сараланбаған. "Термин" деп алынған атаулардың бірсыпырасы сөздіктердің әрқайсысында қайталап келе береді. Үлкен кемшілік - сөздерді колдануда бірыңғай жүйенің жоқтығы, алалықтың көптігі. Барлық кемшіліктеріне қарамастан, бұл сөздіктердің күрделі ғылыми еңбек екенің оларды құрастырған авторлардың халық алдындағы еңбектері өте игілікті екенін айрықша атап айту керек. Бұл терминологиялық сөздіктер осы салада істелетін қыруар ғылыми жұмыстардың бірінші сатысы ғана. Ендігі керегі - осылардың бәрін қорытып, әсіресе, жаппай зәрулігі бола қоймайтын сөздердің көбін шығарып тастап, бірыңғай жүйеге келтірілген үлкен бір жинақ шығару. Сонда қазіргідей керексіз қайталаулар да, жиі кездесетін алалықтар да болмауы мүмкін. ІІ Қазіргі қазақ тілінің терминологиясындағы халықаралық терминдер қолданымы Тілдің арнаулы салалардың барлығындағы қолданысын лингвистикалық тұрғыдан қамтамасыз ету - терминдер қорын жасау мен оны жүйеге келтірумен тығыз байланысты. Білім беру мен білім алуды, ғылымды игеру мен оның меңгертуді, ақпарат алмасуды ұлт тілінде жүзеге асыру үшін арнаулы лексиканың негізін құрайтын терминдер қоры да сол тілдің мүддесін көздеп, ішкі зандылықтарын ақтай отырып жасалуы керек. Ал термин жасау, сөз шығармашылығы кәсіби біліктілікті, ерекше ізденімпаздық пен талғампаздықты әрі үлкен жауапкершілікті қажет ететін күрделі жұмыс. Ұлт тілінде термин жасаудың тамаша үлгісін көрсеткен ардақты Ахаң сөз жасаудың сырын терең ұққан тіл білімпазы ретінде бұл істің әркімнің қолынан келе бермейтіндігін баяғыда-ақ бағамдап, жасалған сөздердің бәрі бірдей жауһар бола алмайтынын айтып кеткен. Бұл сөз қазақтың бас ақыны ұлы Абайдың "өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, сонда да солардың бар таңдамасы" деп, айналасы теп-тегіс жұмыр келген өлеңді қазақтың әр баласының келістіре алмайтынын айтқаны сияқты, қазақтың бас тілшісі Ахаңның да сөз, термин жасау да екінің бірінің қолынан келе беретін іс емес екендігін айта отырып, оның термин-сөз жасауға қойған талабы ретінде ұққан жөн. Ұлтымыздың ұлы тұлғаларының бірінің поэзияға, екіншісінің сөз шығармашылығына қатысты астаса айтылған, үндесіп жатқан ойларынан қай іске де үлкен жауапкершілікпен қарау керектігін ескертумен қатар, қандай шаруаны да соған маманданған хас шеберлердің қолына алу қажет екендігін атап көрсеткені айқын аңғарылып тұр. Әттен, өлеңге келгенде де, сөз шығармашылығында да даналарымыздың даңғыл жолды көрсетіп отырған қағидат болар сөздерін ескере бермейтініміз өкінішті-ақ. Әйтпесе, сөз патшасы саналған өлеңге әркім-ақ таласып, сөз жасау да сөз болып па деп қарауға көбірек жол беріп алмас едік. Терминдер сөздігін түзіп, термин жасап, термин туралы әңгіме қозғап жүрген әрқайсысымыздың Ахаңның жоғарыда эпиграф ретінде алынған сөзін Сұлтанмахмұтша айтқанда "көңілге жат тоқып алсақ" артықтық етпес еді. Оны айтып отырған себебіміз қазір термин туралы айтылып-жазылып жүрген әңгіме де көп, жарық көріп жатқан терминологиялық сөздіктер мен жаңа жасалып жаткан жекелеген атаулар аз емес. Жалпы алғанда бұл бір жағынан құптарлықта іс. Бірақ сан емес сапа тұрғысынан келгенде "сонда да солардың бар таңдамасы" демекші, сол жасалған термин-сөздер мен жарықкөріп жатқан сөздіктердің бәрін мінсіз, ал термин туралы жазылып жатқан үлкенді-кішілі жарияланымдардың барлығының ғылыми-теориялық негізі берік зерттеулер, практикалық құндылығы зор еңбектер десек, онымыз артықтау айтылған сөз болары анық. Терминология саласындағы қазіргі жағдайдан хабары бар көзі қарақты зиялылыр, ғылыми қауым оны жауырды жаба тоқу, мәселенің мәнісіне бармай үстірт пайымдау, теңгермешілік тезінен шықпау деп түсінген болар еді. Сондықтан да осы саланы арнайы зерттеп жүрген мамандар жетістіктер мен орын алып жүрген кемшіліктерді дер кезінде көрсетіп, бұл іске әркім қолынан келетін, мәселені жетік білетін қырынан келіп кәсіби тұрғыдан араласып жатса, ортақ міндетті атқаруға бағьпталған істеріміз оңға басары анық. Өз тілімізден алынса да, өзге тілдерден қабылданса да термин деп жүргеніміздің бәрі – сөз. Сөзді өзге ғылымдар да зерттеп жататынына қарамастан, ол ең алдымен тілдік бірлік, соңдықтан да тіл білімінің нысаны ретінде оны зерттеу -лингвистиканың тәл міндеті. Термин сөздің тілдік табиғатын басқа салалардың мамандарына түсіндіріп, термин жасау, терминологиялық сөздіктер түзу барысында орын алып жататын кемшіліктерді айқындап беру, терминге қойылатын лингвистикалық талаптарды атап көрсету -тілші ғалымдардың, терминтанушылардың тікелей атқаруға тиісті ісі. Бұл орайда қазақ тіл білімінде ғылыми-теориялық, тарихи шолу, танымдық тұрғыдағы бірқатар зерттеу еңбектері жарық көргенімен, әдістемелік тұрғыдан басшылыққа алуға болатын, терминологияның практикалық жұмыстарын жүргізуге арналған еңбектер жағы жоқтың қасы. Тілші-терминолог ғалымдардыц бұл мәселеге назар аударып, аталған олқылықтың орнын толтыру қажеттігі жөнінде түрлі сала мамандары тарапынан сан мәрте меселе көтерілді, сын пікірлер де айтылды. Мемтерминком жұмысын үйлестіруде, өзге де терминологиялық жұмыстарға араласу барысында басшылыққа алатын ғылыми-әдістемелік құралдардың аса қажет екендігіне өзіміз де сан мәрте көз жеткіздік. Сондықтан да аталған олқылықтыц орнын толтыруға септігімізді тигізу міндетіміз деп санай отырып, терминологиялық жұмыстарды жүргізуге қатысы бар барлық сала мамандарына, терминдер сөздігін түзушілерге, жалпы термин мәселесі қызықтыратын көпшілік қауымға арналған осы еңбегімізді ұсынып отырмыз. Бұл еңбек арналып жазылып отырған қауымға лингвистикалық тұрғыдан азды-көпті септігін тигізіп жатса, мақсатымыздың орындалғаны деп білеміз. 2.1 Қазіргі қазақ терминологиясындағы халықаралық терминдерді қолдануда қалыптасқан қағидалар Қазіргі қазақ тіліндегі қалыптаса бастаған терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде қолданылатын сөз деп ұғамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин жөнінде сөз қозғалғанда "Барлық термин-сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес" деген тұжырым жиі қайталанып жатады. Бұл тұжырымды тілдегі сөз деп танылатын тілдік бірліктерге қатысты дұрыс айтылған деуте болады. Алайда терминнің тілдік бірлік болып табылмайтын құрамына сандар, графикалық таңбалар кіретін символ-сөз түрлері де болатындықтан, мұндай тұжырымды терминнің барлық типтеріне қатысты жалпы сипат ретінде қабылдауға келе бермейді. «Сонымен қатар, терминнің тек қана сөз емес, терминологияда сөз тіркесі түріндегі терминдердің мол екенін және кейбір тілші-терминолог ғалымдар атап көрсетіп жүргеніндей, сөйлем терминдердің де болатынын ескерсек, "Барлық термин - сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес" деген пайымдаудың термин табиғатын жан-жақты ашып тұр дей алмасақ керек»,-дейді терминтанушы ғалым Айтбекова (11,96). Сондай терминнің тілдік табиғатын түсіндіру кезінде өте жиі қайталанатын тұжырымдардың бірі Н.Беспальконың "Терминдер - сөздер, тілдік ешнәрсе оларға жат емес" ("Термины - это слова, и ничто языковое им не чуждо") деген сөзі(12,56). Ғалымның сөзін түпнұсқа тілдегі қалпына байланып жоғарыдағыдай сөзбе-сөз, дәлме-дәл көшірмей, автордың айтпақ ойы мен сөйлем мағынасын сақтай отырып, өз түсінігімізге лайықтап, тілімізге жатықтау етіп сәл басқашалау аударсақ, "Термин деген - сөз, тілдегі сөзге тән қасиеттердің ешқайсысы да оған жат емес" деген болар едік.Термин-сөздің лингвистикалык табиғатын тану тұрғысынан келгенде ғалымның пікірі орынды айтылған. Оны соңғы жылдары терминтану саласында жүргізілген көптеген лингвистикалық зерттеулер нәтижелері растап отыр. Бірақ терминнің жасалуы, қолданылуы, қызметі тұрғысынан жалпы әдеби тілдегі атаулардан өзіндік айырмашылықтары бар екендігін атап көрсетіп жүрген ғалымдар пікірлерін де ескерусіз қалдыруға болмайды. Жалпы термин жөнінде накты мыналарды айтуға болады. 1. Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады. (кейде сөйлем түрінде де кездеседі.) 2. Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық таңба түріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағы олардың үлес салмағы термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен.) 3. Термин - белгілі бір терминологияның мүшесі (Выготский) (13,54). 4. Термин деген - ұғым аты. 5. Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады. 6. Терминдердің негізгі басым белігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы жағынан зат есімдер болады. 7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арнаулы сала шеңберінде қолданылады. Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің көпшілігінде аталып көрсетілетін, мамандар мойындаған терминнің басты белгілері деуге болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде, лингвистикалық ғылыми әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік қырлары мен ерекшеліктері аталып жатады. Сала мамандарына олардың бәрін білу шарт емес болғандыктан, біз негізгілерін ғана атап көрсеттік. Термин құрамы жағынан түбір сөз де, туынды сөз де, күрделі сөз де, терминологиялық тіркес те болуы мүмкін. Мысалы: Түбір терминдер: сөз (лингв.), тау (геогр.), ән (муз.), тан (тарих), сан (мате.м.) т.б. Туынды терминдер: а) айдауыл (әскери), шағылдырғыш (физ.) қосынды (мат.) есімдік (лигв.), балқынды (хим.), буландырғыш (машин.) т.б. ә) біріккен атаулар - асқазан (мед.), ішперде (биол), шымтезек (хим.) сөзжасам (лигв.), қолжазба (әдеб.) т.б. Тіркесті терминдер: сөз тіркесі (лигв.), атыс аймағы (әскери), айналмалы жиілік (тех.), айнымалы қозғалыс (физ.). бүтін сан (мат.), егіз ұйқас (әдеб.) т.б. Терминдер ұлт тіліндегі сөзжасам үлгілерімен қатар шет тілдерінін термин жасаушы термин бөлшектері (терминдік элемент) қатысуы арқылы да жасалады. Терминбөлшек (терминоэлемент) дегеніміз - терминологиялық мағынасы бар ең кіші бірлік. Терминдер негізінен жалпы есімдер болатыны белгілі. Сонымен қатар жалқы есімдер қатысуымен жасалған терминдер де болады. Олардың қатарына эпонимдер немесе фамилия терминдер (фамильные термины) де кіреді. Жалқы есімдер күрделі терминнің сыңары ретінде қолданылады. Мәселен, В.Даниленко өз зерттеуінде мына мысалдарды келтіреді: Ньютон заңы, Пифагор теоремасы, Ом заңы, Матросов тежеуіші ( тормоз Матросова), Бэр заңы, Вильда буландырғышы (испаритель Вильда), Есаки эффекті (эффект Есаки), Ферми энергиясы (энергия Ферми), Бриллюэн аймағы (зона Бриллюэна) т.б. тіркесті терминдер құрамында - Вольт доғасы (Вольтва дуга), Торичелли бостығы (Торичеллиева пустота), аристофанов өлеңі (аристофанов стих), горациев шумағы (горациева строфа), нифагор жүйесі (пифагорова система) т.б. Ғалым атап көрсеткен мұндай терминдер қатарына Френель аумағы (зона Френеля), Вавилов-Черенков сәуле шығаруы (излучение Вавилова-Черенкова), де Бройль гипотезасы, де Бройль толқындары, Мюллер-Редже талдауы, Тельмгольцтің сығылу гипотезасы, Ферми шекарасы, Бойль-Мариотт изотермі, Больцман тұрақтысы, Гейзенберг көрінісі, Кюри принципі, Бойль нүктесі, Керр эффекті, Майкельсон эшалоны, Архимед спиралі немесе жалқы есімдердің метонимиялануы арқылы жасалған вольт, ватт, амнер, герц, кюрий, генри, ом, джоул сияқты терминдерді қосуымызға болады. Соңғылары жалпы есімдер қатарына өткенімен олардың көбінің жалқы есімдер негізінде туындағанын аңғару қиынға соқпайды. Сондай-ақ аты аталған зерттеуші көптеген зат есімдер мен сын есімдердің сөзжасам үлгісі сөз тудырушы негіз ретінде жалқы есімдердің пайдаланылатынын атап көрсетеді. Мысалы, мынадай геология терминдері: байкалит (Байкал), астраханит (Астрахань), бианкит (Бианки - фамилия), глинкит (Глинка - фамилия), валуевит (Валуев), воробьевит (Воробьен - фамилия), гетит (Гете - фамилия), т.б. химия терминологиясында менделевий, кюрий, курчатовский сияқты элементтер атаулары; философия терминологиясында ғылыми ағымдар атаулары: (марксизм, ленинизм, тоизм) т.б. Терминтанушылар тарапынан терминге берілген анықтамалар өте көп. Олардың бірін-бірі толықтыратындары да, қайшы келетіндері де, бірін-бірі белгілі дәрежеде қайталайтындары да бар. Жалпы термин мәселесін зерттеп, термин жайлы сөз қозғаған ғалымдардың оған анықтама бермегені кемде-кем. Ондай анықтамалардың бәрін бірдей тізе берсек, сала мамандарының қай анықтаманың терминнің лингвистикалық табиғатын толық сипаттап беретінін ажыратуы қиынға соққан болар еді. Әзірге терминтанушылардың бәрі бірдей мойындап немесе ортақ мәмілеге келіп, ғылыми, анықтамалық әдебиеттерде бірізді қолданылып жүрген анықтама мынау деп көрсету қиын. Сол себепті мамандарға терминнің негізгі белгілерінің көбін қамтыған мына анықтаманы ұсынуға болады: Термин - ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым атауы болып табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (анықтамасы) бар сөз немесе сөз тіркесі. (Левин, т.42 стр.302.), (14,65). Термин ұғым атауы болса, терминнің дефинициясы деген - сол ұғым атауына берілген дәл ғылыми анықтама. Термин сөздің мағынасы оның дефинициясы арқылы анықталады. 2.2 Жалпы терминология саласының қазіргі қазақ тілінде алатын орыны Қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген "Термин қандай болуы керек?" деген сұрақ қойылғанда оның мағынасы ұғым мазмұнын дәл қамтуы тиіс, қысқа да нұсқа болуы керек, бір мағыналы болуы керек, жарыспалылықтан, синонимдерден ада болуы керек деген көп керектерден тұратын талаптар қойылып жатады. Жалпы терминнің қандай болуы керектігі жөнінде айтылып, жазылып жататын талаптар аз емес. Олардың бәрін тізе берудің де реті де, кажеті де бола қоймас. Дегенмен солардың ішінен басты-басты саналатындары аталып көрсетілгені, оларды сала мамандардың терминологиялық жұмыстарға араласу барысында ескергені жөн деп білеміз. Тіл мамандары мен терминтанушылардың көпшілігінің еңбектерінде атап көрсетіліп жүрген терминге қойылатын негізгі талаптар мыналар: 1) Терминнің бірмағыналылығы. Терминнің негізінен бір арнаулы сала ішінде ғана бір мағынаны білдіруі, синонимдерінің болмауы. "Бір таңбаланушыға - бір таңба, бір таңбаға - бір таңбаланушы" сәйкес келуі керек деген қағидаттан туындаған бұл талапты орындауға салалық мамандардың қай-қайсысы да мүдделі. Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын кездестіруге болады. 2) Термин мағынасының дәлдігі. Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның мазмұнын камтып, ұғымның негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы берілуі. Терминологиядағы шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талап та үнемі орындала бермеуі мүмкін. Біз термин мағынасының дәлдігі туралы сөз қозғағанда бұл талапты оның дефинициясының дәл берілуіне қатысты қойған дұрыс деп пайымдаймыз. 3) Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы. Бірнеше сөздің тіркесуінен тұратын көп сыңарлы терминді ұғым атауы ретінде, атаусөз ретінде қолдану қолайлылық туғыза бермейді. Атау сөздердің қысқа да нұсқа болғаны жақсы-ақ. Тіл үнемділікті ұнатады. Тіліміздегі көптеген көп құрамды тіркестердің лексикалануы, біріккен, кіріккен сөздердің пайда болуы, күрделі атаулардың ықшамдалуы осы үнем заңының талаптары. Алайда терминологияда бұл талап үнемі орындала бермейді. Терминологиялық тіркестер, терминдер жүйесінде көптеп кездеседі. Терминнің көп құрамдылығы оның кемшілігі емес, қайта ондай атаулардың ұғым мазмұнын дәл беру тұрғысынан артықшылықтары бар деп санайтын ғалымдар да бар. Бұл тұрғыдан келгенде "Термин мағынасының дәлдігі оныц қысқалығынан маңызды. Сондықтан да терминнің көп сыңарлы болуын оның кемшілігі деп есептеуге болмайды. Егер қандай да бір ұғым бір-бірімен өзара жақсы үндескен сөздерден тұратын тіркеспен аталса, онда ол терминнің жүйеліліп және сол ұғымның өзге ұғымдармен байланысын көрсетеді",- деген көзқарас та бар. 4) Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдер де негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін пайдалану арқылы жасалады. Салалық терминдердің көпшілігі әр саланың ғалымдарының, практик мамандарының қаламынан туындайды. Салалық мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін, тілдік заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын. Оның үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық қабілетті қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам зандылықтарын қанағаттандыра бермейтін термин-сөздер ұшырасып қалып жатады. 5) Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің ықшам болуы қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына кіретіндіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы жұрнақтарды үсті-үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше туынды сөз, жаңа атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа жауап бере бермейді. 6) Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым тілі бейнелілікті, образдылықгы емес, әр ұғымды өз атымен атауды қажет ететін дәлдікті, нақтылықгы қалайды. Сол себептен де ғылым тілінің негізін құрайтын терминдердің эмоционалдық тұрғыдан бейтараптықтанытып, оларға экспрессияның тән болмауы талап етіледі. Терминге эмоционалдылық пен экспрессиялық жат емес деп санайтын тілші-терминолог ғалымдар да бар. Солардың бірі В.Левин "Терминнің эмоционалдылығы туралы" деген мақаласында лексика-семантикалық жолмен жасалған терминдердің метаформалылығы мен метонимиялылығы оның эмоциялылығын білдіреді. Сондай-ақ егер термин белсенді қолданыстағы эмоционалды сөздерден жасалса, онда термин де сол эмоционалдык бояуды сақтайды – дейді(14,68). 7) Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін, айтуға ауыр, қарапайым лексика, жаргон, арго сөздердің термин ретінде таңдалмағаны жөн. Байқап отырғанымыздай, терминге қойылатын талаптардың қай-қайсысына қатысты да қарсы айтылған уәждер. Олар туралы ғалымдар арасында түрлі көзқарастар бар. Ендеше, бұл талаптар барлық жағдайда бірдей орындалуға тиіс деп үзілді-кесілді айту қиын. Жалпы талап деген нәрсенің өзі мүлтіксіз орындалуға тиісті заң немесе айнымайтын аксиома. бұлжымас қағидат емес. Дей тұрғанмен де, адамзат қоғамының қай саласын алсақ та, белгілі бір талаптарды айқындап, сол талаптарға ұмтылу арқылы бей-берекеттілікке, тәртіпсіздікке, ретсіздікке, жүйесіздікке жол бермеу үшін мақсатты жұмыстар жүргізіледі. Сондықтан да терминге қойылатын жоғарыда аталып көрсетілген талаптар әрқашан мүлтіксіз орындала бермегенімен, термин шығармашылығында осы талаптардың үдесінен шығу көзделіп отырады. Мәселенің осындай қырларын ескере отырып, мұндай талаптарды мінсіз, идеалды терминдерге арналған деп санайтын тілші-лингвист ғалымдардың кейбір тұжырымдарын негізсіз деуге болмайды. Бірақ барлық терминологиялық жұмыстардың негізгі мақсаты - жетілдірілген, барынша ретке келтірілген, бір ізге түсірілген, стандартталған терминологиялық қор калыптастыру болғандықтан, мүмкіндігінше аталған талаптардың орындалуына ұмтылу міндет саналады. Терминмен жұмыс істеуді, термин шығармашылығымен айналысуды міндетіне алған әр маманның осыны назарында ұстағаны абзал. Осы тұрғыда ғалым Ш. Құрманбай: «Терминология кең мағынасында "адамның кәсіптік қызмет саласындағы қолданылатын арнаулы лексиканы қамтитын, тілдің сөздік құрамының бөлігі". Терминология - арнаулы сала ұғымдарының жүйелік ерекшелігін көрсете отырып, оның коммуникативтік қажеттілігін өтеуге қызмет ететін атаулар жиынтығы», - дейді (). Қазіргі қазақ тіліндегі халықаралық терминдер әр сала негізінде әр түрге бөлініп кетеді. Ал, қазіргі қазақ тілінде оларды біріктіріп отыратын ерекшелік – дұрыс, сауатты, ұғынықты жазу әрі түсіну мәселесі. Нақты айтсақ, терминология терминінің өзі көп мағыналы термин. Ғалымдар оның 5 түрлі мағынаны білдіретінін көрсетеді. 1. термин-сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз терминдер; 2. қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының) жиынтығы (медицина терминологиясы, география терминологиясы); 3. терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім; 4. белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа тілдердегі баламалары (эквиваленттері) туралы ілім; 5. жалпы терминологиялық ілім. (Суперанская А.В. и др. С.14.) (14,56). Осы көпмағыналылықтан арылу мақсатымен болса керек, соңғы он шақты жыл көлемінде Ресей ғалымдары термин, терминология мәселелерін зерттейтін ілімді терминоведение деп атап жүр. Біз де ұғымдар ара-жігінің бұлайша ажыратылуын қолдаймыз. Сондықтан да терминоведение атауын терминтану деп қолданып жүрміз. Тілдегі барлық термиңцер жиынтығын- терминология, ал белгілі бір арнаулы сала терминдерініц жиынтығын – салалық терминология, ал общая терминология атауын - жалпы терминтану деп бір ізді атаған дұрыс болар деп ойлаймыз. Терминологиялық лексиканың әдеби тілге қатысы туралы мәселеге деген ғалымдардың көзқарасы да бірдей болмай келгендігі белгілі. А. Суперанская және басқа ғалымдар ондай пікірлерді үш топқа жіктейді: 1. Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір белігі. 2. Терминология - әдеби тілмен аз ғана ортақтығы бар ұлттық тілдің дербес лексикалық бөлігін құрайды. 3. Терминология - ешқандай да тіл емес, ол жасанды таңбалардың жүйесі болып табылады Бұл үш түрлі пікірдің алғашқы екеуінің қайсысы дұрыс деген мәселе туралы ойлануға, пікір таластыруға болар, ал үшіншісінің ғылыми негізі берік деп айта алмасақ керек. Терминдердің негізгі басым белігі белгілі бір ұлт тілі негізінде жасалған сөздер (символ-сөз терминдерді қоспағанда) екендігін ескерсек бүкіл терминологияны жасанды таңбалар жиынтығы деп оны тілден мүлде бөліп қараудың реті бар деп айту қиын. Ал алдыңғы екі көзқарасты жақтаушылардың да алға тартатын өзіндік деректері мен дәлелдері бар. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдарға дейін тек "Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі" деген пікір ғана орын алып келді. Екінші кезқарасқа назар аударушы зерттеушілер бізде соңғы кездері ғана пайда болды. Жалпы терминологияның әдеби тілге қатысы туралы мәселе әлі де тілші-терминтанушы ғалымдар тарапынан терең де жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Салалық терминология. Ғылым мен техниканың, өндіріс пен өнердің сан түрлі салалары болатындығы белгілі. Адам қызметінің алуан түрлі сондай арнаулы салаларындағы деректі және дерексіз үғымдардың атаулары мыңдап саналады. Сондай белгілі бір арпаулы сала атауларының жиынтығын - салалык терминология деп атайды. Мұндай терминдер жиынтығын география терминологиясы, физика терминологиясы, математика терминологиясы, музыка терминологиясы деп өз саласының атымен қосып нақтылап та атай береді. Бұл салалардың атауларын негізінен осы салаларды зерттейтін ғалымдар мен практик мамандар жасайды. 2.3 Қазіргі қазақ тіліндегі термин қалыптастыру мен терминжасам тәсілдерінің маңыздылығы Қазіргі қазақ тіліндегі халықаралық терминдердің қалыптасуы мен дамуына тоқталсақ, онда біз терминдердің арнаулы саласына тоқталмай өте алмаймыз. Мәселен, халықаралық терминология саласы бойынша, арнаулы сала атауларының жиынтығы болып табылатын терминологияны - терминологиялық жүйе немесе ықшамдап терминжүйе (терминосистема) деп атау дәстүрлі нәрсе. Аты айтып тұрғанындай терминологияға жүйелілік тән. Әр саланың ұғымдарының өзара байланысы, иерархиясы, сатылық, түрлік қарым-катынасы ұғымдық, логикалық тұрғыдан қалай жүйелі болса, тілдік тұрғыдан да сол ұғымдардың жүйесін көрсететіндей етіп таңбалау қажет болады. Сондықтан да тілдік бірліктер терминдердің ұғымдар жүйесінің ерекшелігін көрсетіп бере алатындай сөзжасамдық жүйелілікке негізделіп жасалып, соның негізінде терминологиядағы жүйелілікке қол жеткізу көзделеді. Терминологиядағы жүйелілік ұғымдар жүйесінің аралық байланысын тілдік бірліктер атау сөздер аркылы да жүйелеп беру болып табылады. Терминнің жүйелілікке сәйкес жасалып, терминологияның жүйелі болуы қажеттігін алғаш атап көрсеткен ғалымдардың бірі - А. Реформатский "Тілдегі сөздердің жалпы үрдісі -сөзжасамдағы жүйелілік - терминдерде бұл үрдіс айрықша айқын байкалады" деп, жүйеліліктің терминологияда ерекше анық көрініс табатындығын айта келіп, Терминнология белгілі бір ғылымның ұғымдар жүйесін білдіру үшін қажет" деген тұжырым жасайды. Бұл - ұғымдар жүйесін белгілейтін атаулар жиынтығының да өзі таңбалаушы болып отырған жүйенің ерекшелігін көрсете алатындай жүйелі болуы керек деген сөз. Ғалым терминологияның ең алдымен, ұғымдар жүйесін көрсету үшін қажеттігін оның басты белгісінің бірі ретінде атап айтады (15,45). Терминологиямыздың негізгі бөлігін өзге тілдерден дайын қалпында қабылдаған терминдер құрап тұрған біздің жағдайымызда ұлт тілінде термин жасауға айрықша мән берілуі керек. Бірақ ұлт тілінде жасалған екен деп сараламай-ақ барлық терминдерді оңды-солды қолдана беретін болсақ, жетілдірілген терминологиялық жүйе қалыптастырудың орнына жүйесіздік тудыруымыз әбден мүмкін. Терминологияға қойылатын ең басты талаптың бірі жүйелілік туралы айтқанда, басын ашып айта кететін мәселе бар. Осы соңғы он-он бес жыл көлемінде терминдену жолымен немесе термин жасамның өзге тәсілдерімен жаңа терминдердің жасала бастағаны белгілі. Соған орай кейбір тіл мамандары мен әр түрлі мамандық иелері ұлт тілінде термин жасау терминологияда жүйесіздік туғызады деген пікір айтып жүр. Бұл пікірмен мүлде келісуге болмайды. Мәселенің байыбына бармай жатып мұндай пікір айтудың орынсыз екенін айтқымыз келеді. Себебі, терминологиядағы жүйесіздіктің туындауы - термин жасаушы маманның ұғымдар жүйесінің ерекшелігін ескермеуінен, яғни дәлірек айтқанда, оның термин жасау тәжірибесінің аздығынан болатын жайт. Әйтпесе, ұлт тілінде де ұғымдар жүйесінің өзіндік ерекшелігін дәл көрсетіп бере алатын тілдік тұрғыдан да жүйеленген терминология қалыптастыруға әбден болады. Мысалы, оның жарқын үлгісін кезінде ғұлама ғалымымыз А. Байтұрсынұлы жасаған тіл білімі мен әдебиеттану терминдерінен анық көруге болады. Төмендегі термин жасам үлгілеріне (модельдерге) назар аударып көрелік: АЗАПТАН+ БАЙЛАН+ МАРҚАЙ+ НАЛ+ НАМЫСТАН+ СҰҚТАН+ ТАРТ+ ӘЛЕКТЕН+ ӘУРЕЛЕН+ ШИЕЛЕН+ ШЕШІЛ+
БІРІНШІ ҮЛГІ 
ІС БАСТА+ АНЫҚТА+ ТОЛЫҚТА+ ПЫСЫҚТА+ БАЯНДА+ ЕКІНШІ ҮЛГІ
ҒҰРЫПТА+ ЗАУЫҚТА+ ҚАЛЫПТА+ САЛТТА+ САРЫНДА+ САУЫҚТА ҮШІНШІ ҮЛГІ МА
ЖАҚ+ СЫЗЫҚ+ ҚАБАТ+ ЕСІМ+ КӨСЕМ ТӨРТІНШІ ҮЛГІ ША
ШЕ ЖАЛҒАУ+ СҰРАУ+ ЖОСПАР + ҚОСАР+ ТАСТАР+ ТЫНЫС+ ЕСІМ+ ЕТІС+ БЕСІНШІ жүктеу/скачать 0.54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|