Биржалар ва уларнинг фаолияти

Биржа тушунчаси кенг маънода молия бозори ва савдо тизимларининг мазмуни, вазифалари ва функциясидан келиб чиқиб таърифланади, яъни фонд биржаси – бу:

- мунтазам регламентланган режимда фаолият юритувчи улгуржи бозорнинг алоҳида ташкилий-хуқуқий шакли бўлиб, унда товар сифатида биржа экспертизасидан ўтган ва савдога киритилган қимматли қоғозлар ҳисобланади;

- сотувчи ва ҳаридорни бир-бири билан учраштириш йўли орқали қимматли қоғозларни савдосига кўмаклашувчи механизм;

- қимматли қоғозлар савдосини ташкиллаштирувчи ва бунда савдо қатнашчилари учун етарли ва қулай шароитлар яратувчи юридик шахс;

- қимматли қоғозларга бўлган талаб ва таклифга биноан белгиланган тартиб-қоида (давлат қонунлари ҳамда биржа Устави ва ички меъёрий ҳужжатлари), очиқлик ва ошкоралик асосида савдоларни маълум вақтда ўтказадиган жой (савдо майдони);

- қимматли қоғозларнинг бозор курсини (нарҳини) белгиловчи, мунтазам ва очиқ тарзда жорий биржа котировкаларини эълон қилиб борувчи ташкилот.

Демак, Фонд биржаси – қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиси бўлиб унинг фаолияти предмети фонд бозорининг профес-сионал иштирокчилари учун муайян жойда ва белгиланган вақтда қимматли қоғозлар бўйича савдоларини ташкил қилиш, уларнинг бозор нархларини (қимматли қоғозларга бўлган талаблар ва таклифлар ўртасидаги мувозанатни акс эттирувчи нархларни) аниқлаш, улар юзасидан мувофиқ маълумотларни тарқатишдан иборат.

Фонд биржаси фазосини уч зонага ажратиш мумкин:

- биржанинг ўзига (ҳўжалигига);

- брокерлик идоралари ва биржа аъзолари ваколатхоналарига;

- мижозлар зонасига.

Биржавий фаолият тамойиллари савдо тизимлари тамойилларига мос.

Жаҳон амалиётида биржалар тижорат ва нотижорат ташкилотлар шаклида ташкил этилади.

Биржа савдоларида фақат биржа аъзолари қатнашади.

Фонд биржаси ўз фаолиятида қонун ҳужжатларига, биржа уставига ҳамда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган биржа савдолари қоидаларига амал қилади.

Фонд биржаси қонунчиликка мувофиқ рўйхатдан ўтказилади ва у қимматли қоғозларга доир биржа фаолияти юритиш учун Давлат мулкини бошқариш бўйича ваколатли давлат органидан лицензия олади. Биржа фаолияти юритиш учун лицензия олмаган ташкилот бундай фаолият юртишга ҳақли эмас. Қонун ҳужжатларига мувофиқ фонд биржаларига қўйилган талабларга жавоб берадиган бошқа биржалар қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органининг ёзма хулосаси асосида ўзининг тузилмасида фонд бўлимларини тузишга ҳақли.

Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бориш ҳуқуқини берувчи рухсатнома (лицензияси) бўлган юридик ва жисмоний шахслар фонд биржаси муассислари бўлишлари мумкин.

Фонд биржаси аъзоларининг сони биржанинг бошқарув органлари томонидан бошқарилади. Фонд биржасининг аъзолари давлат бошқарув органлари, прокуратура ва суд, уларнинг рахбар ходимлари ёки мутахассислари бўлиши мумкин эмас.

Қимматли қоғозлар билан биржа савдосини амалга ошириш қоидалари биржанинг олий бошқарув органи томонидан қимматли қоғозлар бозорини бошқариш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган холда тасдиқланади.

Қоидаларда қуйидагилар назарда тутилмоғи лозим:

- мазкур биржада қимматли қоғозлар олди-сотдиси принциплари;

- биржа олди-сотдиси қатнашчиларнинг таркиби ҳамда уларга қўйиладиган талаблар мажмуи;

- биржа савдоларининг жойи ва вақти тўғрисида маълумот;

- қимматли қоғозларни биржа олди-сотдисига чиқариш тартиби;

- биржа битимларининг тавсифи;

- мижозлар брокерларга берадиган топшириқ (буйруқ) турлари;

- тузилган битимлар бўйича текширув ва хисоб китоб тартиби;

- олди-сотдини ташкил этиш;

- битимларни рўйхатдан ўтказиш ва расмийлаштириш тартиби;

- қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишда фойдаланиладиган шартнома, ҳисобот, буюртма ва хабарномалар ҳамда биржага оид бошқа ҳужжатлар намуналари.

Фонд биржалари ва бошқа биржаларнинг фонд бўлимлари низом, қимматли қоғозлар савдоси бўйича ички қоидалар, қимматли қоғозларни бошқариш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган устав (фонд бўлимининг низоми) асосида харакат қилади.

Фонд биржаси қуйидаги хуқуқларга эга:

- биржа аъзолигига кириш учун зарур бўлган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларига қўйилган минимал мажбурий талабларни белгилаш;

- биржа савдоларида аъзолар вакилларига қўйилган квалификацион талабларни белгилаш;

- биржа аъзоларининг мажлисларини чақириш ва ташкиллаштириш;

- эксперт, квалификацион, листинг, назорат, арбитраж комиссиялари, маслахат ва маълумот бюроларини ва уларнинг ишлари учун зарур бўлган бошқа муассасаларни таъсис этиш;

- ўз уставига мувофиқ биржа аъзолари тўлайдиган кириш ва жорий бадалларни белгилаб, ундириб олиш битимларни рўйхатга олганлик техник хизмат кўрсатганлик учун, доимий ва бир галги мижозлардан биржада бўлганлик учун ҳақ белгилаб, ундириб олиш, шунингдек биржа уставини, биржа йиғилишлари қоидаларини бузганлик, рўйхатдан ўтказиш йиғимини вақтида тўламаганлик учун жарима ва пенялар ундириб олиш;

- биржа букетлари, маълумотномалари, тўпламларини чоп этиш;

- назорат қилувчи органларнинг қонунга хилоф хатти-ҳаракатлари устидан суд тартибида шикоят қилишга ҳақлидир.

Фонд биржаси фаолиятининг молиявий таъминоти:

- фонд биржаси акциялари ва пайларини сотиш;

- фонд биржасидаги брокерлик ўринларини сотиш;

- фонд биржаси аъзолари мунтазам тўлаб борадиган аъзолик бадаллари;

- биржа битимларини рўйхатдан ўтказишда олинадиган йиғимлар;

- биржа уставида назарда тутилган ахборот хизмати ва бошқа оид хизматлар кўрсатишдан келадиган даромадлар ҳисобидан амалга оширилиши мумкин.

Фонд биржасида савдолар сессиялар билан ўтказилади. Бу дегани, бир вақтнинг ўзида биржада ҳар ҳил турдаги қимматли қоғозлар билан савдо ўтказилмайди. Масалан, банклар акциялари учун алоҳида сессия белгиланади, облигациялар бўйича эса бошқа сессия ўтказилади ва ҳ.к.

Савдо бошланишига одатда қимматли қоғозлар курслари маълум бўлиб, уларнинг страт курсини котировка комиссияси эълон қилади. Кейин эса савдо бошланади. Савдо турли усулларда ўтказилиши мумкин, масалан:

- гуруҳли, яъни кун давомида сотиш ва сотиб олиш учун талаблар жамланиб, бир кунда бир ёки икки маротаба биржа савдосига қўйилади;

- узлуксиз, яъни сотиш ва сотиб олишга бўлган талаблар узлуксиз солиштириб борилади, агар улар мос келса, унда савдо сессиянинг исталган вақтида содир этилиши мумкин.

Биржа залида савдо одатда аукцион шаклида амалга оширилади. Талаб ва таклифнинг кичик миқдорида оддий аукцион сотувчи (сотувчи аукциони) ёки сотиб олувчи (ҳаридор аукциони) томонидан ташкиллаштирилади. Оддий аукцион инглиз тури бўйича ташкиллаштирилиши мумкин, агар сотувчилар савдо бошланишига қадар қимматли қоғозларини бошланғич нарҳда сотувга қўйса. Аукцион жараёнида рақобат асосида берилган энг юқори нарҳда сотув амалга оширилади.

Голланча аукционда бошланғич нарҳ етарлича юқори миқдорда қўйилиб, аукцион савдоси жараёнида кетма-кет пасайтирилиб борилади токи, ҳаридорлардан бири таклиф қилинган оҳирги нарҳга розилик билдирмагунича.

Оддий аукцион турларидан бири, бу сиртқи аукцион ёки яшириш аукцион ҳисобланади. Бунда ҳаридорлар бир вақтнинг ўзида ўз талабларини таклиф қиладилар. Натижада қимматли қоғозни аукционда ким энг юқори нарҳини таклиф қилса, ўша сотиб олади. Бундай аукционда Молия вазирлиги қисқа муддатли облигацияларини жойлаштиради. Оддий аукционда сотувчи ёки ҳаридор рақобати назарда тутилади.

Қўш аукционда сотувчи ва ҳаридор ўртасидаги бир вақтдаги рақобат назарда тутилади. Аукционнинг бу шакли фонд биржаси савдоси табиатига тўлиқ мос келади. Қўш аукционнинг икки тури маълум:

- онколь аукцион, бу тури биржа бозори етарлича ликвид бўлмаганида содир бўлади. Бунда сотувчи ва ҳаридор талаблари дастлабки тарзда маълум ҳажмгача жамланиб борилади, кейин эса бараварига ижро этиш учун биржанинг савдо залига қўйилади;

- узлуксиз аукцион ликвид биржа бозори шароитларида қўлланилади.

Аукцион қичқириқлар шаклида амалга оширилиши мумкин. Бундай шакл электрон табло ёки грифель тахтача ва компьютерлар ёрдамида амалга оширилади.

Оддий аукцион механизми 7.2.1-чи расмда келтирилган.

Оддий аукцион бозорлари ҳар доим ҳам самарали бўлмайди. Масалан, оддий аукцион доирасида асосан савдога биринчи бўлиб товарини қўйган сотувчи қулай ҳолатда бўлади, чунки биринчи ҳаридорлар бу товарга юқори нарҳ беришга рози бўладилар. Аукциондан қатнашчилар чиқиб кетишига қараб, нарҳ пасайиб боради, натижада ҳар бир кейингги сотувчи (ўзининг товарини сотиши хуқуқидаги навбати ила) ундан олдинги сотувчига нисбатан ёмонроқ шароитда бўлади. Шунинг учун бир ҳил товар сотувчилар қанча кўп бўлса, оддий аукцион ўтказишга асос камайиб боради. Натижада ривожланган мамлакатларда оддий аукционлар кенг тарқалмаган.

Қўш аукцион механизми 7.2.2-чи расмда келтирилган.

Бунда энг катта ҳажмда содир этилган савдо нарҳлари расмий асос қилиб олинади. Бу расмий нарҳни қониқтирмаган талаблар бажарилмасдан қолдирилади. Кейин эса тушган талабларни яна жамлаш бошланиб, савдо жараёни янгидан қайтарилади.

Агар қимматли қоғозларга талаб юқори бўлиб доимий таклиф қилинса, унда узлуксиз аукционлар ташкиллаштирилади.

Узлуксиз қўш аукцион юқори ликвид ва катта ҳажмдаги бозорларда қўлланилади.

Ҳар доим ҳам қимматли қоғозларга талаб юқори бўлавермаганидан қатнашчилар биржадан ташқари дилер бозорини шакллантирадилар. Бундай бозор 7.2.3-чи расмда келтирилган. Бунда дилерлар олдиндан нарҳи эълон қилинган қимматли қоғозларни ҳаридор талаби бўйича сотишга мажбурдир.

Иккиламчи бозор схемаси 7.2.4-чи расмда келтирилган. Унинг асосий характеристикалари: бозорнинг чуқурлиги, кенглиги ва қаршилик даражаси ҳисобланади. Бозорнинг чуқурлиги ва кенглиги нарҳнинг ҳар бир конкрет даражасида талаб ва таклифнинг ҳажми билан белгиланади. Қаршилик даражаси эса савдо қатнашчилари сотиш ёки ҳарид қилишга тайёр бўлган нарҳлар диапазонини ифодалайди. Бу диапазон қанчалик кенг бўлса, бозорни ликвид бўлиб қолиши эҳтимоли шунча кўп бўлади.

Ҳар бир савдо қатнашчиси нарҳлар приоритетига риоя қилиш кераклигини билади. Бошқа тенг шароитларда эса иккинчи приоритетга (яъни ҳажмга) риоя қилинишини ҳам билади.

Қимматли қоғозлар котировкаси биржа фаолиятининг ҳар бир кунида нарҳларни аниқлаш ва белгилаш ҳамда бу нарҳларни биржа бюллетенларида мажбурий эълон қилиш механизмини ифодалайди. Биржа томонидан рўйҳатга олинган шартномалар бўйича қимматли қоғозларни қўлдан қўлга ўтиши нарҳи биржа курси дейилади.

Биржа курслари котировкасининг қуйидаги икки усули мавжуд:

- ягона курс усули;

- рўйҳатга олинувчи курс усули.

Курслар котировкасини белгилаш жараёни қуйидаги асосий тартибларга риоя қилиш негизида амалга оширилади:

- ягона биржа курси энг кўп савдо шартномалари миқдори таъминланган даражада белгиланади;

- “иҳтиёрий курс бўйича сотиш” ва “иҳтиёрий курс бўйича сотиб олиш” талаблари биринчи навбатда қондирилади;

- биржавий шартномалар ҳариднинг максимал нарҳлари ва сотишнинг минимал нарҳлари асосида содир этилади. Бундай нарҳларга яқин бўлган талаблар қисман қондирилади;

- биржадаги талаблар ва шартномалар сонини ошишига олиб келувчи ягона биржа курсидан кам бўлган нарҳлардаги талаблар қондирилмайди.

Биржа бюллетенларида барча нарҳлар кўрсатилавермайди, балки фақат биржа кунидаги нарҳлар динамикасини ўзида тўлиқ ифодаловчи чегаравий нарҳлар келтирилади.

Саволлар

1. Фонд биржасининг мазмуни нимадан иборат?

2. Биржа товари нима?

3. Биржавий фаолият механизми қандай бўлади?

4. Биржа савдолари қандай ташкиллаштирилади?

5. Биржада қандай аукционлар ташкиллаштирилади?

6. Биржа курслари ва котировкалари нима?

Топшириқлар

1. Биржа товарининг ҳосса ва ҳусусиятларини ёритиб беринг.

2. Биржа савдоси тартибини ёритиб беринг.

3. Биржанинг иқтисодиётдаги ролини ифодаланг.

4. Жаҳоннинг йирик биржаларини ва Ўзбекистон биржаларини ўрганинг (Интернет-сайтларидан).

5. Терминлар луғатини тузинг.

Электрон савдо тизими – бу товарларнинг (савдо объектларининг) биржадан ташқари савдосини ташкилий воситалар ва аҳборот технологик коммуникациялар мажмуаси ёрдамида бир бутун информацион фазода ташкиллаштирувчи ташкилий-хуқуқий шаклда (юридик шахс мақомида) тузилган мураккаб тармоқланган савдо тизими бўлиб, ўз қатнашчиларига битишув тўғрисида шартнома тузиш, тузилган шартнома параметрларини текшириш, клирингни (ҳисоб-китобни) амалга ошириш, битишув талабларини оҳиригача ижро қилиш (тўловни амалга ошириш ва қимматли қоғозларни янги эгасига бериш) бўйича қулай ва етарли имкониятларини берувчи ташкиллашган бозор механизми. Бунда савдо қатнашчилари бир-бирлари билан виртуал информацион, узлуксиз савдо режимида реал товарлар савдоси муомаласига кирадилар. Ушбу тизимда турли ҳил товар (жумладан қимматли қоғозлар) муомалада бўлиши мумкин.

Қимматли қоғозлар бўйича биржадан ташқари савдолар ташкилотчисининг фаолияти деганда, инвесторларга воситачиларни ёлламасдан туриб савдоларда қатнашиш имкониятини берувчи аризалар қабул қилиш пунктлари, махсус компьютер савдо тизимларидан фойдаланишнинг белгиланган қоидалари бўйича қимматли қоғозлар савдосини ташкил қилиш фаолияти тушунилади.

Биржадан ташқари листинг - қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдога уларни биржадан ташқари бюллетенига киритган холда, савдога қўйишдир.

Биржадан ташқари савдолар ташкилотчиси қонун ҳужжатларида ўрнатилган тартибда ўтказилаётган савдоларнинг ошкоралиги ва оммавийлигини таъминлаши лозим.

Электорон савдо тизими фаолияти ўзига қуйидаги босқичларни киритади:

- тизимга кириш ва уни ҳимояси;

- савдо объекти тўғрисидаги бозор информациясини кўриб чиқиш (кузатиш);

- тизимга битишувларни содир қилишга талабларни (буйруқларни) киритиш;

- узлуксиз савдо режимижа битишувларни тузиш;

- буйруқлар ҳисоби китобини юритиш;

- тизимдан фойдаланувчиларга битишувлар тўғрисидаги информацияни тарқатиш;

- ҳар бир битишув бўйича тизимнинг фаолиятини назорат қилиш.

Электрон савдо тизимларининг ижобий томонларига қуйидагиларни киритиш мумкин:

- савдо операцияларини куннинг исталган вақтида амалга ошириш имконияти;

- жаҳон фонд бозорларига турли регионлардан брокерларнинг максимал кириши;

- нисбатан кичик миқдордаги операцион ҳаражатлар;

- савдода қатнашчилари тўғрисидаги информацияни юқори даражада маҳфийлиги (конфиденциаллиги);

- традицион биржа савдосидан фарқли (одатда ҳаридорнинг биргина қулай нарҳи ва сотувчининг нарҳи), бир вақтнинг ўзида бир неча қулай нарҳларни кўриш имкони мавжуд.

Электрон савдо тизимларининг келтирилган ижобий томонларига қарамасдан улар ҳозирча тўлалигича амалга оширила олинмаяпти, натижада электрон бозорларнинг ликвидлилик даражаси нисбатан пастроқ бўлиб қолмоқда. Бунда қуйидагиларни тўсиқ сифатида кўрсатиш мумкин:

- электрон савдо дилерларнинг ўз операцияларида контрагентлари билан иш юзасидан мулоҳаза қилишига асосланган профессионал интуициясини тўлиқ ишлатишига қийинчилик туғдирмоқда;

- буйруқларнинг қўшимча шартларини ҳисобга олиш имкони йўқлиги, баъзан эса битишув ижросига буйруқларни тўҳтатиш мумкин эмаслиги.

- тизимда сотиладиган қимматли қоғозларнинг рисклилик даражасини нисбатан юқорилиги.

Кўрсатилган камчиликларга қарамасдан, электрон савдо тизимлари жадал ривожланиб бормоқда.

Ҳозирда, жаҳон савдо амалиётида элликдан зиёд турли ҳил электрон савдо тизимлари мавжуд бўлиб, уларнинг ярмиси фьючерслар савдосига ҳизмат қилади.

Биржадан ташқари электрон савдо тизимлари ўзларининг савдо, листинг, қатнашчиларни саралаш ва ҳ.к. қоидаларига эга. Мисол тариқасида қуйидагиларни келтириш мумкин: НАСДАК (NASDAQ – National Association of Securities Dealers Automated Quotations), Канаданинг автоматик савдо тизими (COATC – Canadian Over-the-counter Automated), Сингапур фонд биржаси қошидаги автоматик котировка ва дилинг тизими (SESDAQ – Singapoore Stock Exchang Dealing and Automated Quotation System), Россия савдо тизимлари – РТС, Ўзбекистондаги ЭСТ “Элсис-савдо” ва Банклараро савдо тизими – МТС (бунда уларни ҳориж тизимлари билан солиштириш анча мушкул) ва ҳ.к.

Электрон савдо тизимларининг қисқача тарихи ва ривожланиш тенденциялари ҳамда тузилма ва фаолият механизмлари тўғрисидаги ўқув материалларини тегишли мавжуд адабиётлардан талаба мустақил равишда ўрганиши тавсия этилади.

Саволлар

1. Электрон савдо тизимининг мазмуни нимадан иборат?

2. Электрон савдо тизими листинги нима?

3. Электрон савдо тизимида садо ыилиш ыандай босыичлардан иборат?

4. Электрон савдо тизимларининг ижобий тарафлари ва камчиликлари нималардан иборат?

Топшириқлар

1. Электрон савдо тизимларида савдоси тартибини ёритиб беринг.

2. Электрон савдо тизимлари тщ-рисида электрон презентация тайёрланг.

3. Терминлар луғатини тузинг.

1. Молия бозори рисклари, уларни баҳолаш ва бошқариш.

2. Биржа рисклари.

3. Инвестицион портфеллар.

4. Инвестицион портфелни шакллантириш асослари.

5. Инвестицион портфелни баҳолаш ва бошқариш асослари.

Демак, рисклар молия бозори муҳитида доимо мавжуд бўлиб, унинг ҳолати ва риволаниши сифатини пасайтириб ва заифлаштириб туради (умуман олганда бозор муҳитини “ифлослаштиради”), баъзан эса ёмонлаштиради. Бу эса молия бозори қатнашчилари учун катта аҳамиятга эга.

Ҳозирга келиб рискларни баҳолашда турли усуллардан фойдаланилмоқда, масалан: органолептик (дастлабки тарзда таъсир сифатини баҳо-лашда), статистик-эмпирик (баҳолашда кўп вақт ва маблағни талаб қилади), умумлаштирилган эҳтимолий-математик усуллар (уларни қўллаш арзон ва қулай).

Бундай таърифда қуйидагилар муаммоларни ҳисобга олиш лозим:

1) рискларни фавқулодда пайдо бўлиши мумкинлигини ҳисобга олинса, у ҳолда ҳар қандай ҳарактлар рисксизлилиги эҳтимолий характерга эга, демак бу ҳосса шартлидир;

2) қониқарли фаолият юритиш тамойилини қабул қилиниши молия бозори ва ундаги ҳар қандай қатнашчининг фаолияти параметрлари маълум вақт давомида рискларга мойиллигидан далолат беради, демак бундай ҳосса ҳам шартлидир;

3) қатнашчи ҳаракатини олдиндан таҳминан маълум деб олинган молия бозори муҳитининг рискли шароитларга мослигини баҳолаш лозим. Баҳолашдаги бундай таҳмин одатда ҳаракатнинг қисқа вақт даврида мазмунга эга бўлиши мумкин, демак бу ҳосса ҳам шартлидир.

Молия бозорининг ҳар бир қатнашчиси фаолиятини (ҳаракатларини) ва молия бозори механизмини ўзаро боғлиқликда ва уйғунликда мос келиши даражасини (бу параметрни қуйида қисқача МКД деб белгилаб оламиз) ҳозирда ўрганиш бозор ва унинг қатнашчиларини турли омилларга, улар таркибида ҳамиша мавжуд эҳтимолий рискларга ўта сезгир бўланлиги, буларнинг таъсири остида тўсатдан вужудга келувчи турли ноҳуш воқеликлар (ҳодиса ва жараёнлар, ҳаракатлар) ривожи шаклланиши эҳтимоли ҳар доим мавжуд бўлганлиги сабали муҳим аҳамиятга эга.

Рисклар молия бозори муҳитини “ифлослаштириши” ва МКД миқдорига салбий таъсир кўрсатиши сабабли улардан тозалаш зарурлиги табиийдир, демак, лекин бу зарурат ҳанузгача муаммо сифатида долзарб бўлиб келмоқда.

Бу муаммони ечишда қуйидагиларга аҳамият бериш лозим:

- МКД миқдорига таъсир этувчи рискларни вужудга келиши сабабларига ва турли тарзда ҳосил бўлувчи рискларни пасайтириш усулларига;

- молия бозори ва унинг қатнашчиси фаолиятининг исталган даврида (фазасида) уларнинг рискларга таъсирчанлиги даражасига;

- рисклар шароитида МКД миқдорини прогноз қилинганлиги ёки қилиниши мумкинлиги ҳолатига;

- молия бозори ва унинг қатнашчилари фаолиятидаги рискларни бошқариш бўйича самарали чора-тадбирларни мавжудлигига ёки ишлаб чиқилиши мумкинлигига.

Санаб ўтилган масалаларни ечиш молия бозори ва МКД миқдорини ноҳуш рисклардан тозалашга қаратилган.

Қатнашчиларнинг МКД миқдори – қатнашчиларнинг олдиндан маълум рисли шароитларда ўзлари ва молия бозорининг сифат кўрсаткичларини ёмонлаштирмаган тарзда ташкиллашган, бир-бири билан ўзаро мос келадиган ҳаракатларни бажариш сифати даражасини кўрсатади. Бунда ҳар иккала тараф ҳам бир-бирига (жумладан, шерик бўлган қатнашчилар ҳам) ноҳуш таъсир кўрсатмаслиги ва бир-бирига риск тўғдирмаслиги керак.

Рискларни баҳолашда уч асосий элементни (унсурни) инобатга олиш лозим: риск манбаи (РМ); таркибидан рисклар тарқаладиган операциялар тўплами; риск рецептори (РР).

РМни РРга таъсири бевосита (тўғридан тўғри) ва билвосита (тўғри бўлмаган) бўлиши мумкин.

Қатнашчилар жуфтлигидаги МКД доирасида ички рисклар (ИР), ҳар қандай жуфликлар орасида эса жуфтликлар рисклари (ЖР) вужудга келиши мумкин.

Таъкидлаш жоизки, ИР ва ЖР беҳоста (ташқи омиллар сабабли олдиндан билмаган ҳолда) ва/ёки идрокли (субъектив сабабли омиллар асосида) равишда вужудга келиши мумкин. Бунда идроклилари ривожланган бозор шароитида яққол прогнозланиши мумкин ва профессионаллар учун унчалик ҳавф туғдирмайди, яъни уларни бошқариш мумкин.

Аммо беҳосталари ташқи омилларга боғлиқлиги ва табиатан эҳтимолийлик характерига эга бўлганлиги сабабли қийин бошқарилади. Шунинг учун беҳоста вужудга келувчи рисклар (БР) амалиётда муаммоли бўлади. Демак, БРларни бошқариш мақсадида ўрганиш масалалари профессионаллар ва оддий инвесторлар учун муҳим аҳамиятга эга.

Бунда БР ва ташқи омиллар ўртасидаги алоқани муҳимлигини сезиш мумкин. Агар бу алоқанинг негизида келтирилган 8.1.1-расмга мурожаат қилсак, унда БРни бошқариш тамойилини яққол кўриш мумкин.

Моделдан кўриниб турибдики, ташқи омилларнинг вужудга келиши БРни рағбатлантиради, мос равишда БРни вужудга келиши эса РМга таъсир кўрсатади. Ўз навбатида, РМдан чиққан рисклар операциялар тўплами таркибида мужассамлашган равишда РРга таъсир кўрсатади ва натижада РР ҳаракатиларда ноҳуш ҳодисалар тўғдириб салбий натижаларни келтириш чиқаради. Бу натижалар ўз навбатида ташқи ва ички омилларга таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, “Ташқи омиллар” – “РМ” – “РР” – “Ташқи омиллар” кўринишидаги занжирдан иборат А контури пайдо бўлади. Бу контур доирасида (ичида) ҳосил бўлувчи ҳар бир занжир циклида (даврида) вужудга келган рисклар кейинги занжир циклига ўтиб, эҳтимолий тарзда икки баробар ошган (устма-уст тушиш асосида ортиб борувчи) рисклар миқдорини (суммасини) келтириб чиқаради. Одатда ошиб борувчи рисклар миқдорини пасайтириш учун РР (яъни қатнашчилар) рискларини суғурталайдилар (контур В). Бундан кўриниб турибдики, контур В контур А доирасидага рискларни компенсациялашга ҳизмат қилади, натижада эса барча рисклар тўлиқлигича суғурталовчига ўтади. Бу усул дунёда энг кенг тарқалган бўлиб, рискларни бошқаришнинг содда усули ҳисобланади.

Рис.8.1.1. БР бошқарилишини ташкиллаштириш тамойили модели

Қатнашчилар ноаниқлик ҳолларининг конкрет шароитларида РМ ва РР ролларини кетма-кет алмаштиришлари мумкинлиги айтилганларни тасдиқлашга асос бўлади.

Юқорида келтирилган рискларни бир вақтнинг ўзида суғурталовчи юкини камайтирилиб бошқаришнинг янги усули бўлиб, муаллиф томонидан унинг тизимли ёндашувига асосланиб таклиф қилинган молия бозори индустрияси сифатини комплекс бошқариш тизимини РМ ва РР фаолияти жараёнига киритилиши ҳизмат қилиши мумкин.

Тўлиқ бўлмаган даражадаги информациянинг тўлиқлиги минимал бўлади. Бунда кўрсаткич миқдорлари гипотетик фараз асосида экспер усули ёрдамида маълум бир диапазонда кўп ёки кам эҳтимолда намоён бўлиши мумкин бўлган ҳодисилар тўплами (қониқарли аниқликда) кўринишида аниқланади.

Молия бозори қатнашчиси учун молиявий инструмент бўйича кўпинча ноаниқ бўладиган қуйидаги информация аҳамиятга эга:

• 
  молиявий инструментни иқтисодий-хуқуқий таъминланганлиги асосида базисига эквивалентлилиги даражаси;
  
• 
  ликвидлилиги;
  
• 
  ҳаражатлар;
  
• 
  рисксизлилик ва натижавийлилик даражаси.
  

Рискларни вақт омили бўйича ретроспектив (ўтмишдаги тарихий), жорий вақтдаги ва келажакда содир бўладиган рискларга ажратиш мумкин. Ретроспектив рискларни баҳолаш жорий вақтдаги ва келажакдаги рискларни аниқроқ прогно қилишга ёрдам беради.

Рискларни бошқарилиши бўйича уларни ташқи ва ички бошқаришга ажратиш мумкин. Рискларни ташқи факторларини назорат қилиш ичкисидан мушкулроқ ҳисобланади.

Содир бўлиш омиллари бўйича рисклар табиий (абиоген, биоген), антропоген (техноген, биоген), иқтисодий ва сиёсий бўлиши мумкин.

Ўз навбатида сиёсий ва иқтисодий рисклар ички ва ташқи бўлиши мумкин.

Қамрови бўйича рисклар қуйидаги турларга ажралади:

• 
  халқаро доирада;
  
• 
  мамлакат доирасида;
  
• 
  регионал доирада;
  
• 
  тармоқ ичида;
  
• 
  корхона рисклари.
  

Тизимли ва тизимсиз рисклар мазмунини мавжуд адабиётдан³⁶ чуқурроқ ўрганиш тавсия этилади.

Рискларни миқдорий ва сифатий таҳлил қилиш мумкин (таҳлил усуллари ва моделлари тегишли адабиётларда кенг ёритилган).

1. Риск муаммоси қандай тавсифланади?

2. Рискнинг табиати қандай бўлади?

3. Ҳаркатлар рисксизлиги нима?

4. МКД, РМ ва РР нимани англатади?

5. БР ва ташқи омиллар орасидаги қандай боғлиқлик бор?

6. Рискларни бошқариш қандай моделда ташкиллаштирилади?

7. Информация тўлиқлигининг нечта даражаси бор?

8.Рискларнинг қайси турларини биласиз?

Топшириқлар

1. Молия бозори рисклари тўғрисида электрон презентация тайёрланг.

2. Терминлар луғатини тузинг.