І. Кіріспе фонетика туралы т‡сінік
жүктеу/скачать 51.97 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- “Кел, балалар, оқылық”
- Василий Васильевич Радлов
- (а, ә, е, о, ө)‚
| Н. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстардың айтылуына‚ өзара ‰ндесуіне‚ дыбыс алмасуларына да назар аударады. Екпін туралы айтуды да ұмытпайды. Ата сөзіне еке жалғанып‚ әтеке одан әке пайда болатыны‚ тұрған сөзі -тұғын‚ одан -тын жұрнағына айналатыны‚ ем‚ ек‚ қап‚ кеп‚ ап сияқты айтулар да елеусіз қалмаған.
Н. И. Ильминскийдің сөздігі – тұңғыш қазақша-орысша сөздік. Бұл – фонетика ‰шін де құнды еңбек. Біз бұдан қазіргі орыс графикасына негізделген жазуымыздың тәй-тәй басқан алғашқы адымын көреміз‚ орфоэпия‚ орфографиямыздың даму жолын зерделейміз. Сөздердің бірыңғай жуан немесе жіңішке болып келуі т‰ркі тілдерінің бәріне‚ оның ішінде қазақ тіліне де тән екенін айтып қана қоймайды‚ сөздігі арқылы дәлелдейді. Қазіргі қазақ емлесі еріндік дауыстыларды тек бас (бірінші) буында ғана жазып‚ айтуымыз да сонымен шектеліп ж‰р. Тіпті қазақ тілінде ерін ‰ндестігі жоқ деудің алдында тұрмыз. Араб жазуымен жазылған текстен айтудың жай-к‰йін парықтау қиын. Ал орыс графикасымен жазылған сөздерде айтудың ізі сайрап тұр. Мәселен‚ Н. Ильминский сөздігінен: ауұтқу‚ б‰гөлөк‚ б‰лд‰ргө‚ б‰лд‰ргөн‚ бөлт‰р‰к‚ к‰лд‰рөу‰ш‚ мұрұндұқ‚ өм‰лд‰р‰к‚ өт‰р‰к‚ с‰ңг‰у‰р‚ т‰гөндө‚ ‰й‰р‰м‚ ‰р‰птөс (сроду родившиеся двое) деген сияқты қазіргілерге өрескел көрінетін жазуды көреміз. Ал екінші буында еркіндікпен жазылған сөздер тіпті көп. Тек еріндік дауыстылардан соң ғана емес‚ дауыссыз у-дан соң да еріндік әріптер жазылады: ауұл‚ ауұз‚ ауұс‚ ауұтқұ‚ бауұр‚ дауұс‚ сәур‰к т.б. Алайда автор ұстанған берік ж‰йе жоқ. Сөздікте: бөпе‚ бөрі‚ бөле‚ бөге‚ бөдене‚ бөбешік‚ бөтен‚ өзен‚ өзек‚ өкпе‚ өрле‚ өркеш‚ өлше сияқты біраз сөзде еркіндіктер бас буыннан әрі бармаған. Кейінгі жазу осы жағын қуалап кеткен деуге болады. Сөздікте ылақ‚ ылай сөздері ы-дан басталып жазылған. Осы к‰ні палуан-балуан‚ айқай- айғай т‰рде жарысып ж‰ретін сөздердің алдыңғысы ғана кездеседі. ‡ндестік заңына сәйкес келмейтін аралас буында бійдай‚ ұяң-‰нді дыбыстары тіркескен бағлан сөздерінің тұсауын кескен де Н. Ильминский деуге болады. Қазақ сөздерінде кейбір дыбыстардың қайталанып келмейтінін дұрыс аңғарған. Мәселен‚ алда(осы к‰нгі алла)‚ ділдә‚ молда; Мақамбет‚ ‰мбөт т.б. Дыбыстар ‰ндестігінен де азын-аулақ мағлұмат бар: Ақперді (Ақберді)‚ Есемберді (Есенберді)‚ Қазаңғап (Қазан қап)‚ дошшан (дос жан)‚ ашшеді (ас жеді)‚ жетіғара (жеті қара) қызғуады (қыз қуады) т.б. Қысқасы‚ миссионерлік‚ отаршылдық ниеттегі Н. Ильминскийдің қазақ тіліне де жап-жақсы қызмет еткенін аңғарсақ керек. Лазарь Захарович Будаговтың (1812 – 1878) “Сравнительный словарь турецко-татарских наречий”1 деп аталатын екі томдық көлемді сөздігінде де қазақ сөздері мол қамтылған. Қазақ лексикографиясы тарихы ‰шін маңызы бар бұл еңбекте сөздер араб әрпімен жазылған. Тек екінші томында ғана сөздердің орыс тіліндегі транскрипциясы берілген. Қазақ сөздерінде орфографиялық ақаулар көп кездеседі. 1 Áóäàãîâ Ë. Ç. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òóðåöêî-òàòàðñêèõ íàðå÷èé. Ò. 1. ÑÏá.‚ 1869; Ò. 2. ÑÏá.‚ 1871. Дегенмен оның сөздігінен бізге өрескел көрінетін мынадай айтуды ұшыратамыз: б‰ркөнд‰р‚ дөңбөкш‰‚ д‰рс‰лдө‚ көгөрш‰н‚ к‰лтөлөнгөн‚ көр‰мд‰к‚ көсөмс‰п‚ к‰рмөттөп‚ к‰д‰рет‚ к‰мөн䉂 төң‰рөк‚ алда (алла) т.б. 1875 жылы әскери қызметкер‚ тарихшы М. А. Терентьевтің “Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская” деп аталатын кітабы шықты. 209 беттік кітаптың 45 беті қазақ тіліне арналған және оны жазуда Н. Ильминскийдің өзімізге таныс еңбегін пайдаланған. Сондықтан да мұнда ауыз толтырып айтарлық фонетикалық жаңалық жоқ. Кітаптан саулұқ (122- бет)‚ өз‰м‰зд‰ (132-бет) деген сияқты жазуды кездестіруге болады. 1878 жылы А. В. Старчевскийдің “Спутник русского человека в Средней Азии” деген кітабы жарық көрді. Кітаптың алғашқы 64 беті өзбек‚ қазақ‚ татар‚ тәжік тілдерінің грамматикасына арналған. 26-39- беттерде қазақ тіліне орын берген. Оның көрсетуінде‚ қазақ тілінде тоғыз дауысты‚ 17 дауыссыз бар. Алайда кейбір дыбыстардың таңбасы айқын емес. Мәселен‚ ә‚ е дауыстылары э‚ и т‰рінде таңбаланған. Ал дауыссыз й, у м‰лде жоқ, оның есесіне в, һ әріптері тұр. Кітаптың сөздігінде бұлдұрұқ‚ б‰л‰нд‰р‚ құйқұлжұған‚ к‰лтөлөнгөн‚ к‰л‰мдө‚ к‰лтөктөн‚ к‰ңк‰лдө‚ дауұл‚ жауұн сияқты жазу ұшырайды. Мұны көңілге т‰йіп қойған жөн. 1879 жылы Ы. Алтынсарин “Киргизская Хрестоматия” деп аталатын оқу құралын орыс графикасы негізінде өзі жасаған қазақ алфавитімен шығарды. Кітап “Кел, балалар, оқылық” өлеңімен басталады: Бр кудайга сыйнып, Кель балалар окылык. Окыганды кунгулъге Иклас пен токылык! Истин болыр каиры Бастасангыз алдалап. Окымаған журеди Каранғыны қармалап. Осыдан-ақ Ыбырай жазуының дәрежесін аңғаруға болады. Бұған қарағанда, Н. Ильминский қазақ тілінің дыбыс ж‰йесін әлдеқайда дұрыс берген. Тек өз досының бастамасын жалғастырмағанын т‰сіну қиын. Осындағы алдалап деген сөздің айтылуын көңілге т‰йіп қойған жөн. Т‰ркі тілдерін зерттеудің жаңа кезеңі Василий Васильевич Радлов (1837-1918) еңбектерінен басталады. Ол тюркология ғылымының барлық салалары бойынша жол салып, қажырлы еңбек етті, “тюркологияның атасы” аталды. Оның “Солт‰стік т‰ркі тілдерінің фонетикасы” деп аталатын еңбегі 1882 жылы Лейпциг даласында неміс тілінде жарық көрді. Мұнда қазақ тілінің дыбыстық ж‰йесі біршама шешімін тапқан. Ол қазақ тіліндегі дауыстылардың санын 9 (а, ә, е, о, ө, ы, і, у, у), дауыссыздар 20 деп анықтаған. Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө)‚ қысаң (ы, і, у, у), жуан (а, о, у, ы)‚ жіңішке (ә, е, ө, у, , і), еріндік (о, ө, у, у)‚ езулік (а, ә, е, ы) деп жіктейді. Ал дауыссыздарды да іштей қатаң (қ, к, т, п, с, ш), ұяң (г, г, д, б, з, ж), ‰нді (н, ң, м, р, л) және аралық немесе жарты дауысты (у, й) дыбыстар деп бөлген. Кейінгі жарты дауысты дейтін пікірді біраз зерттеуші қайталады. жүктеу/скачать 51.97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|