І сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері

Үйірме жұмысын ұйымдастыруға байланысты жазылған Л.Ф. Мельчаков, А.В. Михеев, М.Н. Скаткин, Г.С. Орынбаева, Т.А. Бабанова, К. Бұзаубақова және т.б. еңбектерін атап өтеуге болады.«Жасыл желкен» үйірме жұмысының мақсаты - мектепте сыныптан тыс жұмыстарда көрініс алатын халықтың экологиялық тәжірибесі негізінде экологиялық білімді, табиғат қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлығын қалпына келтіруді өзінің борышы санайтын жеке тұлға тәрбиелеу. Бұл мақсат мынадай міндеттер арқылы жүзеге асырылады:

- бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстарындағы

экологиялық тәжірибеге жағымды қарым - қатынасын қалыптастыру;

- сыныптан тыс жұмыстарында экологиялық білімдерінің көлемділігі мен

жүйелілігін қамтамасыз ету;

- экологиялық дағды, іскерліктерін қалыптастыру;

- табиғатпен қарым-қатынас нәтижелері бойынша рефлексия жасауға

үйрету.

Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту принциптері оның мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері, ұйымдастыру формаларының негізін құрайтын бастапқы қағидалар ретінде түсіндіріледі. Біздер ұғынған тәрбие процесінің принциптерін басшылыққа ала отырып, педагог оқу-тәрбие процесін ғылыми негіздеуге, басқаруға өз бетімен педагогикалық міндеттерді шешуге қол жеткізе алады.

Сонымен, тәжірибелі-эксперименттік жұмыстар мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие берудің құрылымдық моделінің, оның өлшемдері мен көрсеткіштерінің, деңгейлерінің жоғарылағанын, біздің ұғынған әдістемелеріміздің тиімділігін дәлелдейді.

Зерттеу жұмысының барысында жасалған теориялық талдау, тәжірибелі-эксперимент жұмысының нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу, бізге төмендегі қорытынды жасауғамүмкіндік берді.

1) Философиялық, психологиялық-педагогикалық, фольклорлық әдебиеттерді зерттеу қазақ ауыз әдебиетінің бүгінгі қоғам мен мектептен тыс ұйымдардағы көкейкесті мәселені шешуде мүмкіндігінің жоғары екендігін дәлелдейді.

2) Сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің тиімді түрі болып табылады. Экологиялық тәжірибе, табиғат қорғау, табиғат ресурстарды үнемді пайдалану, табиғат байлықтарын аялаудағы ой-пікір, идеялар, көзқарастар.

3) Қазақ ауыз әдебиетін педагогикалық жіктемеге келтірілуі (мақал-мәтел, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш, эпостық жырлар т.б.), олардың құрылымдық-функционалдық ерекшеліктерінің анықталуы (реттеушілік, мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық т.б.) және белгіленген сұрыптау өлшемдері арқылы экологиялық ой- санасын, дүниетанымын, табиғатқа қамқорлықты қарым- қатынасын қалыптастыруды, экологиялық іс- әрекетін белсендіреді.

4) Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытудың негізін оқушылардың экологиялық ойлауы, экологиялық санасы, экологиялық білімі, экологиялық сенімі, экологиялық қарым-қатынасы, экологиялық іс-әрекеті құрайды.

5) Оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамыту саласындағы зерттеу еңбектерін талдау және жіктемеге келтіру. Солардың ішінде мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту проблемасының ғалымдардың назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді.

6) Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту нақты педагогикалық шарттар арқылы жүзеге асырылады (ұйымдастырушылық, мазмұндық, ғылыми-әдістемелік, моральдық-психологиялық, әлеуметтік-мәдени).

7) Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуда мынандай принциптер ұсынылады: жүйелілік, ізгіліктілік, табиғатқа сәйкестік, мәдениетке сәйкестік, өлкетанушылық, проблемалық және тарихилық, пәнаралық байланыс, үздіксіздік және сабақтастық, жаңашылдық, еріктілік, ынтымақтастық..

Мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту проблемасы өте күрделі болғандықтан толық шешімін тапты деуге болмайды.

Келешекте мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамытуда, тек бастауыш сынып қана емес орта және жоғары сынып оқушыларын да қамту мәселелері және оны жүзеге асырушы болашақ қосымша білім беру педагогын даярлау проблемасы арнайы зерттеуді қажет етеді.

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына

Жолдауы». Егемен Қазақстан №194, 1994.

2. Қазақстан Республикасының «Қоршаган ортаны қорғау туралы Заңы».

Егемен Қазақстан. №151, 1997.

3. Леопольд О. Календаръ песчаного графства. М., 1983, 20 б

4. Экологиялық білім бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындагы Қазақстан

Білім академиясының республикалық баспа кабинеті. 1999, 127 б.

5. Кішібеков Д, Сыдықов Ү. Философия. А., 1994, 202 б «Қазақ ССР

экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті

туралы Ереже», 1991, 117 б.

6. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Экология

және табиғат қорғау. А., 2002, 321 б

7. Кант И. Метафизика нравов в двух частях //Антология мировой

политической мысли. М., 1997. Т.2, 478 б.

8. Гумилев Л.Н. Черная легенда: друзъя и недруги Великой cтeпи. M., 1994.

9. Философия. Ред.басқ. Кішібеков Д.А., 1991, 199 б

10.Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық. 2-3 том. А., 1996, 223 б, 243 б

11.Выготский Л.С. Собрание сочинений в 2-х томах. Т.1. М.,1982, 251 б

12.МашановА. Әлъ-Фараби және Абай. А.,1994, 75 б

13.Скалон В.Н. Формирование экологической культуры младших

школъников во внеучебной деятельности): автореф. дисс. канд. пед.

наук:. 13.00.01. - Саратов, 2001. - 190 с.

14.Сидельковский А.П. Критерии, методы и методика изучения

формирования отношении школъникое к природе. - Ставрополъ:

ПГПМИЯ, 1988.-201 с.

15.Соколов В.. Сердцем постигнуть мудрое устройство природы...

//Воспитание школъников, 1990. -№3. - С. 28-30.

16.Зверев И.Д. О формировании ответственного отношения учащихся к

природе. //Сов. Педагогика. -1975. -№11. -Б. 21-30.

17. Кудрявцева Б.М. Природоохранителъная краеведческая работа с

младшими школьниками. -В кн.: Развитие младших школьников в

процессе обучения и воспитания. - Свердловск, 1978. - С. 88-104.

18. Захлебный А.Н. На экологической тропе: Опыт экологического

воспитания. - М.: Знание, 1986. - 80 с.

19. ЛихачевБ.Т. Педагогика. -М, 1999. -127с.

20. Зелесский Г.Е. Сердцем постигнутъ мудрое устройство природы.

//Воспитание школьников, 1990. - №3. - С. 28-30.

21. Дозонов Б.И. Психологические основы отношении школъников

к природе: Учеб. Пособие. -М., 1987.-86 с.22. Мясищев В.И.

22.Социальная психология и психология отношений //Проблемы обгцей

психологии. -М.: Педагогика, 1965. - С. 270-280.

23. Люблинская А.А. Учителю о псшологш младшего школъника: Пособие

дляучителя. - М.: Просвещение, 1977. - 224 с.

24. Полинчак Ф.Я., Платонов Г.В. Экологические отношения, сознание,

деятелъность//Вест. Моск. ун-та - Серия 7, Философия, 1987. С. 74-82.

25. Суравегина И.Т. О методах формирования ответственного

отношения к природе //Биология в школе. 1988. №3. - С. 32-39.

26. Каган М.С. Человеческая деятелъность: Опыт системного анализа. -

М.: Политиздат, 1975. - 328 с.

27. Кирьянов М.А. Реализация принципа экологического гуманизма

в системе личностно-ориетированного воспитания): автореф. дисс. ...

канд. пед. наук:. 13.00.01. -Ростов-на-Дону, 2001. - 187 с.

28. Скалон В.Н. Формирование экологической кулътуры младших

школьников во внеучебной деятелъности): автореф. дисс. ... канд. пед.

наук:. 13.00.01. - Саратов, 2001. - 190 с.

29. Гончаров Н.Г. Формирование экологической культуры школъников при

изучении проблем взаимоотношения человека и природы): автореф.

дисс. ... канд. пед. наук:. 13.00.01. -Башкирыя, 2002. - 208 с.

30. Сидельковский А.П. Критерии, методы и методика изучения

формирования отношении школъников к природе. - Ставрополъ:

ПГПМИЯ, 1988.-201 с.

31. Рыков Н.А. Охрана природы и школа. -Л., 1961. - 56 с.

32. Иоганзен Б.Г. Средняя школа и охрана природы. -Томск.: Изд-eo Томск.

Ун-та, 1971. - 222 с.

33. Омар Е.О. Қазақстандагы мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы мен

дамуы (1917-1990жж):дис.... докт. пед. наук: 3.00.01.-Алматы, 2002.

215б

В четырех томах. Т.З. -Астана. -2006. -Б 304-307.

35. Законодателъство об образовании а Республике Казахстан. -Алматы:

ЮРИСТ, 2006-с 210

36. Мектептен тыс ұйымдар туралы ереже. - Алматы, 2002.

37. Педагогический энциклопедический словаръ. -М., 1989. -421 с.

38. Қазақстан Республикасының экологиялық білім беру тұжырымдамасы.

- Алматы.: Қазақ университеті, 2003. -Б. 19-18; -Б 26-28.

39. Добрецова Н.В. Педагогическое проектирование в дополнительном

экологическом образовании //экологическое образование в школе.

1999.№1. - С 57-61.

40. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. -М., 1984.

41. Краевский В.В. Проблемы научного обоснования

(методологический анализ). - М., 1977.

42. Леднев B.C. Содержание образовании. -М., 1989.

43. Бабанский Ю.К. Педагогика. -М.: Просвещение, 1988.44. Лернер И.Я.

Философия дидактики и дидактика как философия. -М., 1995.

45. Дүниетану (1-4 сынып) бағдарламалары. -Алматы.: РОНД, 2003. - 28 б.

46. Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 1-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, Н.Нұрахметов. -Алматы.:

Атамұра, 1997. -144 б.

47.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 2-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, З.Ф.Олейник. -Алматы.:

Атамұра, 1998. -152 б.

48.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 3-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, Ә.Бірмағамбетов. -Алматы.:

Атамұра, 1999.-176 6.

49.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 4-ші сыныбына арналған

оқулық /К. Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, И.Нұғыманов, Қ.Жүкешов.

-Алматы.: Атамұра, 2000. -176 6.

50. Чумакова М.Н.Система дополнительного экологического образования

школьников в условиях эколого-курортного региона): автореф. дисс. ...

канд. пед. наук: 13.00.01. - Институт общего образования, 2002- 170с.

Қосымша А

Пәннің мазмұны

№ р/с	Тақырыптың аты және оның мазмұны	Сағат саны
		Дәріс	Семинар	СӨЖ	Сынап
1	2	3	4	5	6
1.	I. Кіріспе Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудегі этнопедагогикалық негіздердің жүйесі.	2
2.	Экологиялық тәрбие мәселесінің бастауыш мектеп бағдарламалары мен құлықтарындағы көрініс алу жайы.	2	2	2
1.	II.Ұлы ғұламалардың экологиялық білімдері Ата дәстүр-тәрбие көзі. Ғұлама ғалымдар зерттеулері.	2
2.	Қазақ халқының әтнопсихологиясының зерттелу жайы,оның ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы./Ә.Диваев,М.Ж.Көпеев, Ш.Уалиханов, Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Ахмет Иугінеки, Өтебодақ Тлеуқабылұлы/.	2	2	2
	III. Бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика мұралары арқылы экологиялық тәрбие берудің жолдары. Оқушылардың экологиялық тәрбие-лігінің деңгейін анықтау	2 2
1. 2.	Сабақ үстінде және сабақтан тыс уақыттарда экологиялық тәрбие берудің мазмұны. Оқушылардың бойында адамгершілік, еңбекқорлық,ел сүйгіштік,әстетикалық сезімдерді этнопедагогика үлгілері негізінде қалыптастыру.	2 2		2
1. 2.	IV. Туған жер -алтын бесік. Жер байлығы -ел байлығы. Болашақ бүгіннен басталады.	2	2	2	2
	Барлығы -36	16	10	8	2

Қосымша Б
Бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика үлгісінде экологиялық тәрбие беру атты арнайы курс бағдарламасың мазмұны
Экологиялық тәрбие - бүкіл адамзат баласының әрбір іс-әрекетіне келешекте қоятын, оның тыныс-тіршіліген тығыз араластын жаңа ғылым саласы: айнала қоршаған ортаны қиып жағдайлардан, кейбір көлденең оқиғалардан сақтауға, табиғатпен арадағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге бағытталған маңызды мемлекеттік және әлеуметтік мәселе. Болашақ мұғалімдерді экологиялық тәрбие беруге дайындаудың негізі - экологиялық сауаттылықпен ұштасып келеді. Қазіргі кезде «табиғат қорғау білімі», «Табиғат қорғау тәрбиесі», «Ұлттық педагогика» деген терминдердің орнына «Экологиялық тәрбие», «Этнопедагогика» деген терминдерді жиі қолданып жүрміз. Экологиялық білім берудің басты міндеті экологиялық сананы қалыптастыру. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру болашақ мұғалімдергі, мамандықтарының профиліне қарамай, жалпы /базистік/ этнопедагогикалық білім беру қажеттілігінен туындайды. Сондықтан біз қазақ халқының салт-дәстүрлері мен этнопедагогика әлементері арқылы оқу процесі кезінде экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуді мақсат еттік. Арнайы курстың мақсаты: педагогикаылқ процесс барысында бастауыш сынып оқушыларына этнопедагогика үлгілері негізінде экологиялық тәрбие беруге болашақ мұғалімдердің әзірлігін жетілдіру.

Осы мақсатты көздей отырып, төмендегі міндеттерді шешуді ұйғардық:

а/ бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық тәрбиесін тұтас

педагогикалық процестің мақсаты етіп алу;

ә/ экологиялық тәрбиені этнопедагогика әлементтері үлгісінде жүргізу;

б/ оқушылардың бойында экологиялық сауаттылықты, экологиялық сананы

қалыптастыру үшін сабақтармен қатар сыныптан тыс жүргізілетін

жұмыстардың да мағынасын тереңдету;

в/ этнопедагогика ілімін тереңдете ұғындыру мақсатымен қазақ халқының

этнопсихологиялық ерекшеліктерін, ұлтымыздың зияларының мәдени

мұраларын пайдалану.

Арнайы курс 36 сағатқа лайықталған, оның 16 сағат дәрістерге, 10 сағаты семинарларға, 10 сағат практикалық-лабораториялық сабақтарға арналды, 2 сағат сынаққа бөлінді.

қ/с	Жұмыстың мазмұны	Жауаптылар	Орындалу
1.	Үйірме жұмысының жоспарын бекіту, үйірме мүшелерін сайлау, жұмыстың мазмұнын талқылау	Тәрбиеші, ата-ана, педагогикалық ұжым, оқушы	Қыркүйек
2.	Төменгі сынып оқушылары экологиялық бақылауды үнемі жүргізу үшін тұрғылықты жерді даярлау	Үйірме мүшелері	Қыркүйек
3.	Мектеп маңын, шағын аудандарды және территориялардың көгалдандыру	Үйірме мүшелері	Ақпан
4.	Бағалы жануарлар түрлерін қорғау, барлық қорғау, құстар мен аңдарды қоректендіру, жергілікті тұрғын жер бойынша	Атан-ана, оқушы, мұғалім	Үнемі
5.	Табиғатқа экскурсия: 1."Күздің ерекшеліктері". 2.Оңтүстік Қазақстан облысы дәрі шөптерінің түрлері	Үйірме мүшелері	Мамыр
6.	Пікірталас: 1.Үйдегі экология 2.Тірі табиғатты аялайық 3.Өлкеміздің байлығы	Үйірме мүшелері	Наурыз
7	Төменгі сынып оқушыларының арасында конкурс ұйымдастыру. "Экологиялық күнделік", "Сөзжұмбақтар шешу". "Табиғи құрастырылған заттар"	Мектеп оқушылары	Сәуір

Табиғатты қорғау жэне экологиялық тәрбие беру мақсатында жергілікті жер материалдары негізіне сүйенсе, неғұрлым тиімді болады. Соның бір жолы - экскурсия.

Экскурсия - әлеуметтік, этикалық, эстетикалық, дене шынықтыру, еңбекке баулу, экологиялық және өлкетанулық тәрбие берумен қатар, халықтық педагогика негіздерін дамытуда үлкен роль атқаруы сөзсіз. Экскурсияның негізгі объектісі табиғат компоненттері болып саналмақ. Экскурсия өлкетану негізінде экология мен табиғатгы қорғау проблемаларын оқып үйренуге, зерттеуге ұлттық, аймақтық тұрғыдан қорғауға мүмкіндіктер береді. Сонымен қатар, оқушылардың табиғат жағдайында мінез-құлық дағдыларын қалыптастырады. Табиғатты қорғау жұмысын ұйымдастыра отырып экологиялық ортада практикалық іс-әрекеттер жасауда да экскурсияның ролі ерекше орын алады.

Жіберген кей қателерін дер кезінде түзетіп, Жер-Ана қадірін біртіндеп де тереңірек түсініп, оны күтіп - баптау арқылы берекелі мол табиғат байлығын кеңінен игеру, қадірін білген жанға алатыннан да қымбат. Оның үстіне ұға білген адамға мына айналанды қоршаған орман-тоғай, өзен-көл, оның сәнін келтірген аң-құс, әрбір тал, өсімдіктеріне дейін баға жетпес тұнған мол байлық емес пе.

Қорыта айтқанда, еліміздің бай-болуы, құт берекенің молдығы табиғат анамен тікелей байланысты. Қай-қайсымыз да табиғатты оның аясындағы түрлі аң - құсты, жан-жануарды аялап, байлығының жоғалмауына қамқорлық көрсетсек, табиғаттың адамзаттың құрымауына, ұзақ ғасыр жасауына септігін тигізетінімізді түсінсек болғаны.