І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық психологиялық негіздері

Мектеп оқушыларының сабақ үлгермеушілігі және соған байланысты бір сыныпта екінші жылға қалушылық күрделі проблема. Бұл проблемамен педагогика ғылымының әр түрлі саласымен айналысатын және аталған мәселеге әртүрлі көз қарастаға мамандар айналысады. Бірақ автордың бәрі де үлгермеушілік проблемасын негізгі екі аспект бойынша

1. 
   Мұғалімнің сабақ беру бойынша саласы және
   
2. 
   Оқытқан кезде баланың дұрыс дамуы деген бағытта жете зерттеуде.
   

Отбасы оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала тәрбиесі жөніндегі мектеппен тығыз байланыста болуды өте жақсы түсінеді. Өйткені, бала тәрбиесінің үйелменде, мектепте нәтижелі болуы осындай ынтымақтастыққа негізделеді.

Отбасыдағы басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыруы. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу - әрекеті, бос уақытын ұйымдастыру жатады.

Ата-аналар балаларын белгілі бір уақытта сабаққа дайындалуға, ұйықтауға, тұруға үйретулері, яғни ырғақ элементтері берік орындалуы тиіс.

Отбасы тәрбиесінде ата-ананың мінез - құлқы шешуші фактордың бірі А. С. Макаренко балалар тәрбиесі жайлы лекцияларында: “Сіз өз балаларыңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын, өзіңіздік жеке мінез-құлқыңызды тексеріңіз… Сіздің жеке мінез - құлқыңыз нағыз шешуші нәрсе… Ата –аналардың өздеріне талап қоюы, өз үйелменің қадірлей білуі, өзінің әрбір қадамын қадағалап отыруы-тәрбиенің ең бірінші және ең басты әдісі”-деді.

Отбасында болатын маскүнемдік, ұрыс-керіс неке бұзушылық сияқты теріс әрекеттердің болуы тікелей әкемен анаға байланысты. Осындай өрескел қалыптардың негізінде ата-ана бір-біріне дөрекілік өкпе сөздер айтады, бірін-бірі кемсітіп абыройларын төгеді, өз қадірін түсіреді. Сөйтіп, олар өзін-өзі бақылауды тохтадады. Кейде олардың ұрыс-керісі төбелеске әкеліп соқтырады. Бұл жағдай балалардың жанын тебірентеді, өз үйінен жеркенеді, ата-аналар үшін олардың сенімі болмайды.

Маскүнемдікке жиі салынатын ата-аналардың нашар қылықтары да өз балаларына әсерін тигізбей қоймайды. Мұндай азғын ата-аналар туралы ұлы педагог А. С. Макаренко “..егер сіз дөреке немесе маскүнем болсаңыз, ал бәрінен жаманы, егер сіз шешесін балағаттасаңыз, онда сізге тәрбие туралы ойлаудың қажетіде жоқ”-деп жазған.

“Егер әке немесе ана ішкілікке салынса, үйелмендегі мектеп жасына дейіңгі және кіші мектеп жасындағы балалар жүйке ауруынан (невроз), қояншық ұстамадан (эпилепция) азап шегеді, олардың ақыл-ойы нашар дамиды” – деп дәрігерлер қорытынды жасайды.

Сонымен, ерле зайыптылардың бір-біріне жасайтын опасыздығы, бала өміріне, оңың келешегіне қалай болса солай жауапсыздықпен қарауы еш бір адамгершілік нормаға симайды.

Кейбір отбасында бала бір қалыпты өсіп жетіле бермейді. Біздің байқауымызша оның себебі әке мен ананың қамқорсыздығынан, қадағалаусыздығынан, мейрімсіздігінен туады. Осының нәтижесінде жеткіншек шақтағы яғни өтпелі жастығы балалардың даму кезеңдерінде кенеттен кейбір өзгерістер болады. Бұл кезеңде олар ерекше назар аударуды қажет етеді. Өйткені балалар әлеуметтік өмірдегі түрлі құбылыстарға жеткілікті түсіне бермейді.

Жоғарыда көрсетілген жағдайлар баланың өміріне тікелей әсер етеді. Оқушының сабаққа деген көз қарасын өзгертеді. Оқушалардың сабақ үлгермеушілігінің негізгі себептерінің бірі болып табылады.

Нашар оқу, үлгермеушілік және екінші жылға қалу оқушыға өте жаман әсер етеді. Ол өз күшіне деген сенімнен айралады, оқуды жиі тастап кетеді. Үлгірмеушілікпен екінші жылға қалып қоюшылық мемлекетке үлкен материалдық нұқсан келтіреді. Сондықтан нашар оқу мен үлгермеушілікті жою мұғалімнің аса маңызды борышы.

Ы. Алтинсарин “Халқ мектебі үшін ең керектісі – білімді мұғалім. Егер оқушының сабаққа қызығуы жоқ болса, онда ол жерде мұғалімнің шеберлігі қажет”-деген болатын.

Мұғалім баланың екінші анасы. әрбір сабақтың қызықты, тартымды болуы – мұғалімнің шеберлігіне және білімділігіне байланысты.

Сухамлинский “Баланың баланың жүрегі неге айналатыны-үлпіреген гүлге не қатып қалған қабаққа айналатыны (педагогика) мұғалімге байланысты”.

Мектеп табалдырығын аттаған және адам заттың камелетке жеткенге дейіңгі тәрбиелеуші ықпалында болытын адамға берілетін білімдер, адам, азамат туралы, оның асыл моральдық биігіне негіз болып қалаңған идеялардың ұлылығы мен ізгілігі туралы білім бірінші қойылу керек. Әліппені үйренбей тұрып оқу қаншалық мүмкін болмаса, мұғалім тұлғасының ролін терең түсінбей тұрып оқу тәрбие процесінің деңгейін білу мүмкін емес.

Жаңа қоғамдағы қазақ ұлттық мектебінде әр шәкірттің білім алуымен бірге психологиялық моральдық бейнесін қалыптастырып дамыта білетін ұстаз тұлғасы оның идеялық сенімі, рухани байлығы, адамгершілігі, биік боғанда ғана қоғам болашағы қалыптасады.

Мұғалім міндеті оқушыны ізденіске құлшындыру, алған ұғымдарын тұрмыс қажеттілігінде тұтына алатындай дербес тұлға тәрбиелеу. Ол үшін мұғалім сынып ұжымындағы әрбір оқушының тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу, тұлғалық даму жағдайын бақылау (білімі, іскерлігі, дағдысы) бағдарламасын жасап зерттеу керек. Мұғалім әр оқушының өзіне тән тұлғалық психологиялық ерекшеліктерімен танысуы, әр оқушыны себъект ретінде қабылдап жұмыс жасауына ықпал етуі тиіс. Мұғалім жеке тұлғаны зерттеу әдістемелер блогын құрып (сауалнама, тест, ойын т.б.) зерттеу нәтижелерін талдауы арқылы оның әлеуметтік психологиялық даму деңгейіне ықпал етуі және жеке тұлғаның қалыптасуына жұмыс тануы міндетті.

Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейін білім беруді дамыту тұжырымдамасындағы, орта білім берудің мақсаты жылдам өзгеріп отыратын дүніе жағдайларында алыңған терең білімнің кәсібі дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге өзін өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жаупты шешімдер қабылдауға қабилетті жеке тұлғаны қалыптастыру міндетін атқару мұғалімнің педагогикалық, психологиялық шеберлігі мен біліктілігін, білімділігі мен әдіскер шығармашылығының болуын талап етеді.

Ұстаздықтың басқа мамандық иелерінен айрымашылығы айналадағы адамдармен жан жақты қарым-қатынас жасап барлық күш құатын, білімін жұмсайды. Дегенмен әр оқушының және басқалардың ерікшеліктеріне сәйкес қарым-қатынас жасаудың өзіндік мән жайы бар.

Әрбір мұғалім өз сабақтарын түрліше өткізедіде бала бір сабақта белсенді отырса бір сабақта ықыласы болмайды. Және осындай жағдайда оқушы мен мұғалім арасында реніш пайда болады. Баланың басқа әрекетпен айналысып сабаққа немқұрайлы қарауының, сабақтарда әр түрлі мінез көрсетуінің өзіндік себептері бар.

Ұстаз үстемдік көрсетіп білік етіп шектен тыс қаталдық жасамай әжепті түрде педагогикалық сабырлықпен қатаң талап қою, оқушыны дер кезінде қадағалау керек.

Ұстаздың қойған талабы қадағаланбаса оқушы салақтыққа, теріс әдеппен дағдыға бейімделіп кетеді. Жұмыстың бәрі аяқсыз қалады. Мұғалім ұстамждылығы, шеберлігі болмаса тәрбиесінде үлкен қәтелік жіберіп алуы мүмкін. Көпшілік жағдайда асығыстық түсінбеушілікке әкеліп соғады. Кейбір оқушы мұғалімнің қойған сұрағына жауапты біліп тұрады. Бірақ жауап бергенде қорқып ойын толық жеткізе алмайды. Осындай жағдайда мұғалімнің әдептілігі мен сабырлығы өте қажет.

Нашар оқуды болдырмау құралдарының бірі оқушлармен қосымша жұмыс жүргізу болып табылады. Қосымша сабақтардан бастаудан бұрын жұмыстың йормасымен оның көлемін дұрыс белгілеп алу үшін оқушының нашар оқуының себебі мен сипатын білудің маңызы зор. Егер оқушы ауру болғандықтан кенжелеп қалса, бірақ жақсы үлгіретін болса онда мұғалімнің басшылығымен жұмысты дербес жұмыс істеумен ұштастырған құлайлы болады. Егерде оқушы жалқауланатын болса, оны онша қамқорлыққа ала бермеген жөн. Оны мұғалімнің және жолдастарының бақылау мен жұмыс істеуге көндіріп, ата-аналар және басқалар тарапынан оның жұмысына бақылау қою керек.

Алдын ала, қосымша жеке-дара жүргізілетін жұмыс өте тиімді келеді. Нашар оқығаны байқалысымен-ақ мұғалім оқушыға қажетті көмек көрсетіге тиіс. Қосымша сабақтар еріктіде, міндетті де сипатта болуы мүмкін.

Нашар оқитын оқушыға көмек беру үшін күшті оқушыларды тарту мүмкін де пайдалы. Бірақ бұл жұмысты мұғалім ұйымдастыруға тиіс. Алайда қосымша сабақтарды шамадан асырып жіберуге болмайды. Әсіресе қосымша сабаққа класты түгел қалдыруға жарамайды. Мұнда сабақ тиісті нәтиже бермейді.

Үлгірмеушілік сабақ барысында қалыптасады және оның алдын алуға, күресуге болады. Нашар бағаға әкеп соқтыратын оқушы үлгірмеушілігінің себетері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырмауда, мектепшілік бақылаудың мерзімді жүрмеуінде, санитарлық-гигиеналық нормаларды бұзылуында жатыр. Бұлардың ішіндегі негізлері мыналар:

• 
  жекелеген мұғалімдердің сабақтарының сапасыздығы, жаңа материалды тиісінше түсіндіре алмауы, бекіту жұмысының әлсіз жүруі, оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі;
  
• 
  үй тапсырмасын орындау жұмысын дұрыс ойластырмау және тыңғылықты тексерудің болмауы;
  
• 
  мұғалімдердің өз оқушыларын дұрыс білмеуі, жеке жұмыстың болмауы, танымдық қызығуын дамыта алмауы;
  
• 
  мектепте үлгермеушіліктің алдын алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы, мектеп әкімшілігі мен сынып жетекшілерінің, әлеуметтік ортақ жұмыс жүргізбеу;
  
• 
  тәрбие жұмысындағы алқылықтар, оқушылардың сабақтағы нашар тәртібі өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігі тарапынан тәртіп бұзушыларға ұзақтылығы және тиісті шара қолданбауы;
  
• 
  бағалаудағы біржақтылық;
  
• 
  оқыту мен тәрбие үрдісінде сабақтастықтың болмауы;
  
• 
  сабақ қалдыру, оқушының аурып қалуы т.б.
  

Тұрақты түрде үлгірімі төмен оқушыларды зерттей отырып басқаша мәліметтер алынды. Бұл жерде дамудың жеке варианттарының көп түрлілігі байқалады. Олар таным компоненттерінің қалыптасуының әр түрлі деңгейіне байланысты, яғни бұл артта қалудың әр түрлі себептері бар екенін көрсетеді.

Үлгерімі төмен оқушылардың ақыл-ой әрекетінің жеке бастық параметрі қалыптаспаған, білім қоры аз, жағымды ақыл сапалары қалыптаспаған.

Нашар оқудың алдын алу үшін артта қалу мен үлгірімінің төмендеуінің себептерін анықтау қажет.

Таным әрекетінің нәтижелігі-ақыл ой әрекетінің даму дәрежесіне байланысты. Оның негізгі компоненттерінің қалыптасуы үлгірімінің төмен болуының басты себебі болып табылады.

Компоненттердің қайсысы үлгірімнің төмендеуіне негізгі себеп болуына байланысты артта қалу түрлі болып бөлінеді: педагогикалық жағынан назардан тыс қалған балалар және нашар оқитын оқушылар.

Педагогикалық жағынан назардан тыс қалған балалармен жұмыс орындау нашар оқитындармен салыстырғанда әлде-қайда тиімді болып табылады.

Нашар оқитын оқушылар оқу-тәрбие үрдісінде көбірек біліктілікті қажет етеді. Бірақ балалардың екі түрінде де жұмыстың жалпы бағыты бірдей.

Педагогикалық жағынан назардан тыс қалған балаларды мектепке дейін қолға алу керек. Мектепке дейіңгі балармен оқу-тәрбие жұмысын жүргізу сапалы білімге, олардың сезімдеріне бағытталуы керек. Осы мақсатпен әр түрі дидактикалық және ролдік ойынды қолдануға болады. Көп назарды балардың сөйлеу қабилетін дамытуға, олардың сөздік қорын белсенді байытуға аудару керек. Сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта ырықты зейн мен ырықты есте сақтауды дамыту қажет.

Психологиялық тұрғыдан алып қарағанда сабақ үлгірмеушілік проблемасы әлі жеткілікті зерттелген жоқ. Бұл өте қажет. Өйткені сабақ үйрену әр баланың жеке басына тән қасиеттеріне, анығырақ айтқанда оңың мектепте өтілетін пәндерге деген көз қарасына байланысты. Оқушылардың сабақ үлгірмеушіліктің психологиялық проблемасына арналған алғашқы еңбек Н. А. Менчинскаяның редакциясымен педагогика ғалымдары институтының авторлар коллективі шығарған кітап болды.

Сабақ үлгермеушіліктерді зерттеу, мұның себептерін және нашар оқитын оқушылардың жекелеген типтерін анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы: А. Гельманд педагогикалық тұрғыдан үлгермеушіліктің ерекше үш категориясын бөліп қарайды. Автор бірініші категорияға оқушының барлық пәнінен бірдей ұзақ уақыт үлгірмей, оқудын жалпы және өте кенжелеп қалып қоюын жатқызады. Екінші категорияға сабақты ішінара негізгі деген пәндермен үнемі үлгермейтін оқушылар жатады. Ал үшінші категорияға кіретін оқушылар сабақты ауық-ауық қана үлгермейді. Психологиялық талдау негізінде Л. Славин сабақ үлгермейтін мектеп оқушыларынын бес топқа бөледі.

1. 
   Оқуға деген көз қарасы дұрыс емес балалар.
   
2. 
   Материалды қиналып ұғатындар.
   
3. 
   Сабаққа дайындалу әдептері мен тәсілдері қалыптаспағандар.
   
4. 
   Еңбектене білмейтіндер.
   
5. 
   Білуге және оқуға құштарлығы жоқ оқушылар.
   

Сабақ үлгермеудің себептері көп. Балалардың дамуына оларды қоршаған ортаның тигізетін әсері өте мол. Оқушының сабақ үлгеруіне кластағы педагогпен балалар коллективі елеулі ықпал етеді.

Республикада бірінші болып, 1-2 сыныптарда сабақ үлгермейтін оқушыларды психологиялық жағынан зерттеу жүргізіле бастады. Мектеп оқушылары педагогика ғылымдары академиясы мақұлдаған психологиялық 10 методика бойынша зерттелді, сондай-ақ педагогикалық мінездеме – анкетаны пайдаланып, кей бір мұғалімдермен әңгімелер өткізілді, оқуға үлгермейтін балаларды бақылау мақсатымен сабақтарға кіріп жеке жұмыстар жүргізді.

Бақылау барысында Алматы мен Шевченко қаласындағы сабақ үлгермейтін мектеп оқушылары арасынан белгілі бір дәрежеде психологиялық дамуы тоқталып қалған 166 баланы тапты. Олар соқыр емес, керең де емес, психологиялық ауруға ұшырамаған да, кемақыл да балалар емес.

Соңғы жылдары мұндай балалар дефектология ғылымы-зерттеу институты қызметкерлері барынша зер сала зерттейтін объектілерге айналды.

Көп жағдайда педагогтардың инфантилизмге ұшыраған балаларға әр түрлі себептермен жеткілікті көңіл бөое бермейтіні бар, сөйтіп олар үнемі сабақ үлгермеушілер қатарында жүреді. Кейбір мұғалімдер өз тарапынан әдепсіздік көрсетіп, психикасы дамып жетілмеген балаларды мазақ қылып, күлкіге айналдырады. Кейде ата-аналардың өздері де баласының мектептегі сәтсіздігін жете түсінбей оны жалқау, жетесіз деп кінәлап, педагогикаға сайымсыз жазалар қолданады. Бұдан психикасы дамып жетілмеген балалар жақсармайды, керісінше оқуға, мектепке деген ынтасы жоғалады, мінез-құлықтары өзгереді, интеллектуалдық дамуы тоқтап қалады, сөйтіп оларды іс жүзінде кемақыл балалардан ажырату қиындық келтіреді. Қазақстанда аталған балалар проблемасы теориялық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да түбегейлі шешілген жоқ. Олар жалпы білім беретін мектептерде оқып, сабаққа үлгермеуші оқушылар санын көбейтумен келеді. Үнемі сабаққа үлгермей мектепті тастап кетушілерде осындай балалардың арасынан шығады. Ал олар үшін арнаулы мектеп ашса, дұрыс тәрбие берсе, онда инфантилизмге ұшырағандар кемақыл балалардай емес, сапалы білім алып, саналы азамат болып шығар еді. Оларды еш уақытта да кемақыл балалар оқитын арнаулы мектептерге беруге болмайды. Өйткені ол мектептерде кемақыл балаларға білім бермейді, тек қарапайым еңбекке ғана машықтандырады, ал инфантилизмге ұшараған балалардың ақыл-естері дұрыс, сондықтан оларға бұл мектептерді білім жеткіліксіз, оның үстіне кемақыл балалармен бірге оқу намыстарына тиіп, психикаларына теріс әсер етеді.

Сабақты қалай үлгіретінше қарамайақ жалпы білім беретін мектепте оқыта беруге болады?-деген аудандық психаневрологтың тұжырым қағазы да бұл балалар үшін, пайдалы деуден аулақпыз. Өйткені дәрігерлердің мұндай тұжырымдары бір –екеу болса, онда онша қауіп те, қиындық та жоқ. Республика көлемінде балаға тек дәрігерлік тұрғыдан қарап, педагогикалық мәселені екінші кезекке ысырып қоятын мұндай фактәлер көбее түсуде. “Оқуға рұқсат ету” правасына сүйенген дәрігерлер айналасы 10 –15 минут ішінде баланы үстірі қарап шығады да, мұғалімнің шағымын тыңдап, “Бұл оқушының сабақ үлгерімін ескермей-ақ оқыта беруге болады”-деп анықтама жазып қоя береді. Сөйтіп мұғалім балаға тиянақты білім беру жауапкершілігінен оңай құтылады, инфантелизмге ұшыраған баланы артқы партаға әкеп отырғыза салады. Ол оқып жүрме, жоқ па онда мұғалімнің шаруасы жоқ. Өйткені ол дәрігердің тұжырымы бойынша үлгермейтін оқушылар санатына қосылмайды.

Балалардың артта қалуы мен нашар болдырмау және алдын алу жұмыстарын көп уақытты, ынта-жігерді қажет етеді.

Осы қиыншылықтардың себебі–баланың ақыл-ой ерекшеліктерінің ақыл-сапаларының қалыптаспағаны, ал бұл ерекшеліктер мидың кейбір органикалық аноманияларымен байланысты, сондықтан олар сыртқы әсерлерге тез көне алмайды.

Бұндай сыртқы әсерлерге өте ерте жаста жағымсыз әлеуметтік-педагогикалық жағдайлардың ықпалынан, назардан тыс қалған балалар тез көңгіш болып келеді.

Мұндай артта қалудың алдын алу үшін жұмыс балалардың ақыл-ой әрекетін белсендіруге, сөйлеу қабилетін дамытуға, практикалық тәжірибесін кеңейтуге бағытталуы керек.

Қазіргі мектептерде балалардың естеу, көру, қозғалыс анализаторларын дамытуға аз ауқыт бөлінуде. Сондақтан практикалық интеллекті балалар өз ерекшеліктерін көрсетіп, өз мүмкіндіктерін дамытуға қоршаған ортаның назарына ие бола алмайды. Қазір мектептерде сөз-логикалық ойлауға үлкен талап қоюда. Ән, сүрет, спорт пәндері арқылы көрнекі амалды, нақтылы-бейнелі және практикалық ойлауға сүйенуді талап ету оқудағы артта қалу мәселелерін шешудің бір жолы болып табылады. Мұғалімдер балалардың қайсысы практиктерге жататынын анықтап, мұндай оқушылардың ерекшелігін ескеру керек. Сабақ үстінде көбірек көрнекіліктерді қолданып, тереңірек талдау жасауды қарастыру қажет.

Баланың айналасындаға адамдармен өзара қарым-қатынас тәсілдері және оның кез келген психикалық іс-әрекетінің


ІІ – тарау. 1-§.

Бастауыш мектеп математикасының негізгі тақырыптарды меңгерту барысында кемшіліктерді түзету.

Бастауыш мектептердегі негізгі пәндер қазақ тілі, математика, ана тілі, дүние тану т.б. пәндер болып саналады. Солардың ішінде бастауыш сыныптарда өтілетін математика пәніде үлкен рол атқарады.

Жалпы оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл - ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтардың жауаптарын табады.

Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру процесіне білімді қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикады қолдану енеді. Бұл бұындар сабақта сан алуан үйлесімен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай алады.

Сабақта білімді игеру процесінің негізгі бұындарының әр алуан комбинациясы оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсатына, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.

Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшеліктері, олардың дербес сабақтарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әліде болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді. Оқушылардың жасына, оқу шеберліктері мен дағдыларының жинақталуына қарай мұғалімнің басшылығымен істелген жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде, сыныптың ерекшеліктерімен оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.

Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту күнделікті өмірде және тұрмыста күнделікті қолданып, метепте басқада пәндерді табысты оқу және білімін жалғастыру үшін қажетті білім, білік, дағдыларын қалыптастыру, оқушыларды тәрбиелеу және жан-жақты дамыту.

Математикалық білім беруде мемлекеттік стандартта жалпы адамзаттың мәдениетті қалыптастыруға, халықтың педагогика элементтерін ендіруге оқуды, өмірмен ұштастыруға көңіл бөлінуде.

Қазақстан Республикасындағы жалпы бастауыш сатысындағы “Математика” оқу пәні бойынша мемлекеттік білім беру стандарты (1998 ж. және Қ.Р.М.Ж. МБС. 2.2003-2002ж.) негізінде дайындалды. Математикалық білім стандарты бойынша бастауыш сынып оқушылары міндетті білім, білік, дағды алуы тиіс. Сонымен бірге математика пәні бойынша бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіншіліктеріне сәйкес білім алуы керек. Осы міндеттерге байланысты қазір көптеген жаңа технологиялар қолданылады. Математика оқулықтарында оқушылардың мүмкіншіліктерін арттыратын, дамытатын күрделі есептер және шығармашылық есептер берілген.

Математиканы оқыту процесінде баланың таным белсенділігі дамиды, тереңдейді. Логикалық ойлауы, ақыл-қабілеті артады. Бастауыш сыныпта математика сабағында әр түрлі көрнекілікті қолдану нәтижесінде сабақ әрі қызықты, әрі жақсы өтеді.

“Математика” пәні бойынша бастауыш білім стандартындағы білім мазмұнын анық құрылымын анықтау төмендегідей ұстанымдарды ескеру арқылы жүзеге асырылады:

• 
  ізгілендіру
  
• 
  интеграция
  
• 
  дидактикалық бірліктерді ірілендіру.
  

Сонымен бірге, “Математика” оқу пәнінің мақсат, міндеттері, зерттеу объектілері, даму болашағы, базистік оқу жоспарындағы орны нақтыланды.

1-4 сыныптар арасындағы “Математика” пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі – 612 сағат.

“Математика” оқу пәнінің базалық мазмұны төмендегідей білімдерден құрылады:

Теріс емес бүтін сандар мен шамалардың арифметикасы.

Алгебраның элементтері.

Геометрияның элементтері.

Сонымен бірге білім мазмұнда білім беру оқыту керектігі анықталды.

Республикадағы білім деңгейін дамыған елдердің деңгейіне көтеру - қазіргі басым бағыттардың бірі.

Ал білімді даралаб, саралаб берудің басты бағыттарының бірі – дарынды, талантты балалар мен жас өспірімдерді оқыту. Негізгі мақсат оқытуды дамушының қызметін іске асыру, оқытуды адамның тәжірибелік іс-әрекетімен қоршаған ортамен байланыстыру, білім мазмұнын ізгілендіру.

Осыған орай “Мектептің бастауыш сатысындағы оқу-тәрбие үрдісінің сапасын жетілдірудің әлемдік тенденцияларына талдау” тақырыбы бойынша мектептің бастауыш сатысындағы білім берудің жаңа бұын оқулықтарын еңізу жағдайында күтілетін нәтижелері айқындалуда. Респубоика мектептерінде жаңа бұын оқулықтарын еңгізу жағдайында бастауыш сатыдағы оқу –тәрбие үрдісінің сапасын жетілдірудің әлемдік, отандық тенденцияларына шолу жасалуда.

Соңғы соңғы жылдары республика мектептерінің мұғалімдері мен ата-аналар, оқушылар және ғалым педагогтер, әдіскерлердің пікірлерін ескере отырып, Қазақстан Республикасында жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары негізінде жалпы бастауыш білім бойынша (қазақ тілінде – 10; орыс тілінде–10, 2002 ж) оқу бағдарламалары (1-4 сыныптар, 2003 ж); 3-сыныпқа арналған жаңа бұын оқулықтары; оқу әдістемелік кешендер жетілдіріліп-толықтырылып, баспадан шығарылуда.

“Математика” пәні бойынша оқу бағдарламасын жетілдіру барысында білім мазмұны бойынша 1-4сыныптар үшін жеке-жеке оқушы дайындығының міндетті деңгейіне қойылатын талаптар түсінігінің болуы тиіс, білуі тиіс, үйренуі тиіс болып анықталады.

Мұның өзі бағдарламада көрсетілген міндетті талаптарына оқушылар білімінің сәйкестігін салыстыруға мүмкіндік туғызады. Бұл білім сапасын жетілдірудің тағы бір кезеңі ретінде қарастырылады.

3-сыныптың “Математика” оқулығы (қазақ, орыс мектептері үшін) мемлекеттік міндеті стандартқа және оқу бағдарламасына сәйкес жетілдіріп, “Атамұра” баспасынан жарық көрді.

Әрбір оқушы осы оқулықтағы білімдерді, ұғымдарды терең меңгеруі тиіс. Мұнда мұғалімнің ролі ерекше.

Бастауыш сыныптарда көбінесе математика пәнінен үлгірмеуші оқушылар кездеседі. Бұл үлгірмеушіліктің себептері әр түрлі болады. Біреуіне отбасы кінәлі болса, біреуіне мұғалім кінәлі болуы мүмкін. Өйткені бастауыш сынып оқушыларына жауапкершілікпен қарау біріншіден отбасы мүшелеріне, яғни ата-аналарына, жәнеде екіншіден сынып жетекшісіне яғни мұғалімге жүктеледі.

Бастауыш сыныптарда математика сабағынан үлгермеушілік негізінен негізгі тақырыптарды дұрыс меңгермеуіненде болуы мүмкін.

3-сынып математикасы мынандай негізгі тақырыптардан тұрады:

Мың көлемдегі сандар;

Қосу және азайту;

Көбейту және бөлу;

Кестелік көбейту және бөлу;

Ауызша көбейту және бөлі;

Жазбаша көбейту және бөлу;

Біз нені үйрендік?

Мың көлемдегі сандар және қосу және азайту тақырыптарында лқушылар 2-сыныпта алған білімдерін қайталап, есіне түсіреді. Яғни сандардың оқылуы, жазылуын, қосудың және азайтудың копоненттерін, олардың қасиеттерін қайталайды. Осы тақырыптарды өтудегі мұғалімнің негізгі міндеті - өткен сыныптардағы білімдерін есіне түсіру, оқушыларға осы тақырыптардағы негізгі ұғымдармен таныстырып, соларды меңгерту, оқушыларға амалдардың бір-бірімен тығыз байланысты екенін түсіндіру. Осы тақырыптарды түсіндіруде мұғалімнің жан-жақты білімді, шеберлігі қажет. Мұғалім осы тақырыптағы ұғымдарды оқушыларға терең түсіндіруі, өмір тәжірибесімен байланыстыруы көрнекілікті мол қолдануды қажет етеді. Өйткені әрбір ұғымның оқушы үшін ерекше маңызы бар.

Оқушылар тақырыптардағы негізгі ұғымдарды меңгерместен кейіңгі өтілетін тақырыптарды түсіне алмайды. Яғни осы жерден математика пәніндегі өтілетін тақырыптар бір-бірімен байланысты, бірін-бірі толықтырып отыратындығын көруге болады.

Математика пәніндегі негізгі ұғымдар-қосу және оның компоненттері, азайту және оның компоненттері, көбейту және оның компоненттері болу амалдары болып табылады.

Оқушылар сандарды қосу және азайту арқылы қосудың және азайтудың компоненттерімен танысады. Қосудың компоненттері:

Қосылғыш + қосылғыш = қосынды.

Азайтудың компоненттері:

Азайғыш – азайғыш = азайтудың мәні.

Бұл ұғымдарды дұрыс меңгеріп алуды – да оқушылардан қажет етеді. Егер оқушылар бұл ұғымдарды дұрыс меңгере алмаса, басқа сыныптарды осы кемшілік қайталанып отырады. Егер дұрыс меңгере алса оқушылар “Бір қосылғыштың мәнін табу үшін қосындының мәніден қосылғышты азайтсақ белгісіз қосылғыштың мәнін табуға болатындығын”, “азайғыш белгісіз болса азайтқышқа азайтудың мәніні қосуға болатындығын” біледі. Оқушылар сандар туралы мағлуматтар алғаннан кейін олар “сан” және “цифр” ұғымдарының мән – мағынасын түсінеді.

Көбейту және бөлу тақырыптарын өткен кезде оқушылар маңызды математикалық ұғымдар мен яғни: көбейткіш, көбейтінді, бөлгіш, бөлінгіш, бөлінді және т.б. ұғымдармен танысады. Оқушылар үшін көбейту және бөлу жаңа ұғымдар болып саналады. Оқушыларға осы ұғымдарды меңгерту барысында мұғалім оқушылардың алдыңғы алған білімдерін қолдануғы тура келеді. Осы жерде оқушылардың өткен тақырыптарды қаншалықты үлгіргендігін байқауға болады. қосуды және азайтуды білмеген оқушы көбейтумен бөлуді қалайша меңгеріп, түсіне алады?

Сонымен қатар оқушылар осы тақырыптарды өту барысында көбейту мен бөлудің компоненттеріне байланысты;

Егер көбейтіндінің мәнін көбейткіштердің біріне бөлсе онда бөліңгіш шығатынын;

Егер бөлгішті бөліндінің мәніне көбейтсе, онда бөліңгіш шығатындығымен танысады.

Бастауыш сыныптарда көбінесе математика пәнінен үлгірмеуші оқушылар кездеседі. Бұл үлгермеушіліктің себептері әртүрлі болады. Біреуіне отбасы кінәлі болса, біреуіне мұғалім кінәлі болуы мүмкін. Өйткені бастауыш сынып оқушыларына жауапкершілікпен қарау біріншіден отбасы мүшелеріне яғни ата-аналарына және екіншіден сынып жетекшісіне яғни мұғалімге жүктеледі.

Бастауыш сыныптарда математика сабағынан үлгермеушілік негізінен негізгі тақырыптарды дұрыс меңгермеуінде болуы мүмкін. Мысалы: 2-сынып математикасына тоқталайық. 2-сыныпта математикадан өтілетін негізгі тақыраптар төмендегідей:

Жүз көлеміндегі сандар;

Сандарды оқу, жазу, салыстыру, қосу және азайту;

Ондықтан аттамай ауызша қосу және азайту;

Кестелік қосу және азайту;

Ондықтан аттап ауызша қосу және азайту;

Ондықтан аттап жазбаша қосу және азайту;

Мың көлеміндегі сандар;

Сандарды оқу, жазу және салыстыру;

Қосу және азайту.

Біз нені үйрендік?

Бұл тақырыптарды оқушыға меңгертуде мұғалім үлкен роль атқарады. Өйткені оқушылар тек мұғалім айтқандарын ғана ұғып отырады.

2-сынып математикасындағы үлкен тақырыптардың бірі жүз көлеміндегі сандар. Оқушыларға бұл ұғым әлі таныс емес. Олар 2-сыныпта ғана “жүз көлеміндегі сандар” ұғымымен танысады. Бұл үлкен тарауды өткен кезде оқушылардан өткен сыныптардағы алған білімдерін еске түсіруді қажет етеді. Өйткені әр сыныпта өтілетін математика пәндері бір бірімен тығыз байланысты. Негізінен бастауыш сыныптарда кемшіліктер оқушылардың негізгі тақырыптарды дұрыс меңгермегендігінен тұындап отырады.

Егер оқушы жүз көлеміндегі сандарды дұрыс меңгере алмаса, кейіңгі сыныптарда да 3-4 сыныптарда да сол кемшілік қайталанып отырады. Яғни осы жерден әрбір сабақ бір – бірімен тығыз байланысты екендігін көруге болады.

Жүз көлеміндегі сандарды өтер кезде мұғалім ондықтарды еске түсіре келе жүз көлеміндегі сандарға көшеді. Бұл тарауды өткен кезде оқушылар жүздік деген жаңа ұғыммен танысады.

Бірліктермен санау және ондықтармен санау, сәйкес бір таңбалы сандар мен толық ондықтарды шығарып алу, сондай – ақ оларды атау, жазу және салыстыру оқушылардың 1-сыныпта оқып үйреңген мәселелері болып табылады. Жеке кіші шаршыны бірліктің сондай он шаршыдан тұратын жолақшаны ондықтың баламасы, он жолақшаны тұратын үлкен шаршыны – жүздіктің баламасы ретінде ала отырып, бірліктерді және ондықтарды, сондай-ақ бірліктерден және ондықтардан құралатын сандарды алуды шығарып алуды көрсетіп берген жөн.

Оқушылар сандарды қосу және азайту арқылы қосудың және азайтудың компоненттері мен танысады. Қосудың компоненттері: қосылғыш + қосылғыш = қосынды. Азайтудың коспонеттері: азайғыш – азайтқыщ = азайтудың мәні. Бұл ұғымдарды дұрыс меңгеріп алуды да оқушылардан қажет етеді. Егер оқушылар бұл ұғымдарды дұрыс меңгере алмаса, басқа сыныптарда осы кемшілік қайталанып отырады. Егер дұрыс меңгере алса оқушылар “бір қосылғыштың мәнін табу үшін қосындының мәніден қосылғышты азайтсақ белгісіз қосылғыштың мәнін табуға болатындығын”, “азайғыш белгісіз болса азайтқышқа азайтудың мәніні қосуға болатындығын” біледі.

Теңдеу тақырыбын өткен кезде қосудың және азайтудың компоненттеріні еске түсіруді қажет етеді. Теңдеу қосудың және азайтудың компоненттерімен тығыз байланысты. Егер оқушылар Қосудың және де азайтудың компоненттерін дұрыс меңгермеген болса теңдеу шешеуде және құруда бір қатар кемшіліктерге жол қояды.

Бастауыш сынып математикасының негізгі тақырыптарды меңгертуде мұғалімнің ролі ерекше.

Бастауыш сынып мұғалімі – адам жанының инженері, мінез - құлық сәулетшісі, аурудың шипагері, ақыл – оймен естің жаттықтырушысы, ой – мен сезім дирежері адамның алғаш қылығының әділ қазысы жас өркенді мәнелеуші бағбан демекші мұғалімдік мамандық жан жақты білімді шынайы, сезімтал болуды, жаңаша қоғамда жаңаша ойлай алатын, баланың ішкі жәй күйі түсіне алатын нағыз маман болуы қажет.

Мұғалім міндеті оқушыны ізденіске құмлындыру, алған ұғымдарын тұрмыс қажеттілігінде тұтына алатындай дербес тұлға тәрбиелеу. Мұғалім әр оқушының өзіне тән тұлғалық психологиялық ерекшеліктермен танысуы әр оқушыны субъект ретінде қабылдап жұмыс жасауына ықпал етуі тиіс. Әр бір мұғалімнің кәсіптік білім дәрежесі жоғары дәрежеде болуы керек.

Бастауыш сынып мұғалімі оқушыларға жаңа тақырыптарды түсіндіруден алдын өтілетін тақырыпты ой елегінен өткізіп, оқушылраға түсінікті тілде, түсінікті ұғымдармен түсіндіру жолдарын іздестіру қажет. Математика сабағында мұғалім жаңа тақырыптарды түсіндіруде көрнекідікті көбірек қолдануы және ойын элементтерін қолдануы қажет. “Мың рет естігеннен, бір рет көрген абзал” демекші бастауыш сынып оқушылары көрген заттарын есіне жақсы көпке сақтайды. Сонымен бірге сабақ барысында мұғалім ойын элементтерін қолданады. Мұғалім сабақ барысында ойын элементтерін қолдана білсе оқушылар сабаққа қызыға қатысады, ойлау қабилеті артады.

Балаларды оқытуда және тәрбиеледе ойынның мәні педагогикалық жүйеде негізгі орын алады.

Мұғалім сабақ бастамас бұрын өзінің бүгіңгі сабақты өтуге, оқушыларға түсіндіре білуіне көз жеткізуі. Оқушылардың психологиялық жағдайын сабаққа дайындығын сынып бөлмесінің сабақ өтуге дайындығын тексеріп барып сабақ бастайды. Көбінесе мұғалім қаншама сабақты жақсы, түсінікті тілмен оқушыға жеткізген күндеде оқушылар арасында сол тақырыпты меңгермеген оқушыларда кездеседі. Мұғалім бұл үлгермеушілікті байқаған сәттен бастап сол оқушымен көбірек жұмыс жүргізуі сол тақырыптағы негізгі ұғымдарды қосымша сабақтарға шақырып түсіндіруі снымен бірге ата-анасымен, қарым - қатынаста болуы қажет.

Мәселен айтайық 3-сыныптарда мынандай негізгі тақырыптар бар:

Мың көлеміндегі сандар

Кестелік көбейту және бөлу

Ауызша көбейту және бөлу

Жазбаша көбейту және бөлу

Осылардың ішінен “мың көлеміндегі сандар” тақырыбын бастайтын болса бұл тарауда мұғалім оқушыларға

• 
  сандарды оқу, жазу, салыстыру
  
• 
  көбейту және бөлу
  
• 
  көбейту және бөлудің дербес жағдайлары
  
• 
  геометриялық фигуралардың аудандарын табу және т.б. тақырыптарды түсіндіреді.
  

Мұғалім оқушылар тақырыптарды алдымен қарапайым тілмен күнделікті тұрмыста қолданылатын заттармен, өмірмен байланыстыра отырып түсіндіру қажет.

Мысалы:

2 төркөзіміз = 1 см, = 1 см
 +  = 
Қарапайым тілмен түсіндірген оқушы есінде біраз уақыт сақталады.

Мұғалім негізгі тақырыптарды өту барысында оқушылардың толық меңгермегендігін байқаса оларға қосымша сабақтар ұйымдастырып қосымша тапсырма беріп отыруы қажет. Бұл жер де мұғалімнің шеберлігі және ұстамдылығы қажет.