Кәсіпорынның айналым капиталының классификациясы

Жоспарлау, есеп және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі белгілер бойынша жіктеледі:⁹

- өндіріс процесінде функционалдық роліне байланысты: өндірістік

айналым қорлары және айналыс қорлары;

- бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты:

нормаланатын айналым қорлары және нормаланбайтын айналым

қорлары;

- айналым капиталдарының қалыптасу көздеріне байланысты: жеке

меншік айналым капиталы және қарыздық айналым капиталы;

- өтімділікке байланысты: абсолютті өтімді айналым капиталы: тез

өтімді айналым капиталы, баяу өтімді айналым капиталы;

- капитал салымының тәуекел деңгейіне байланысты: салымның

минималды деңгейімен айналым капиталы, салымның аз тәуекелімен

айналым капиталы, салымның орташа тәуекелімен айналым капиталы,

салымның жоғары тәуекелімен айналым капиталы;

- кәсіпорынның балансындағы көрінісі мен есеп стандарттарына

байланысты: запастардағы айналым қорлары, есеп айырысуларжәне басқа

да активтер;

- материалды-заттық мазмұнына байланысты: еңбек заттары (шикізат,

материалдар, аяқталмаған өндіріс және т.б.), дайын өнім мен тауарлар,

ақша қаражаттары және есеп айырысу қорлары.

Функционалдық белгісі бойынша айналым капиталдарын айналым қорлары мен айналыс қорларына бөлу айналым каипталының өндіріс және айналыс процесінде келу уақытын бөлек есептеу мен талдау үшін қажет.

Нормаланбайтын айналым қорларында айналыс қорының қалған элементтері жатады, яғни тұтынушыларға жіберілген, бірақ әлі де төленбеген өнімдер және де ақша қаражаттары мен есеп айырысудың барлық түрлері.

Айналым капиталының жеке меншік қарыздық болып бөлінуі олардың қалыптасу көзі мен кәсіпорындарға айналым капиталдарын тұрақты және уақытша қолданысқа беру формаларынан көрінеді.

Жеке меншік айналым капиталы кәсіпорынның меншік капиталы есебінен қалыптасады (жарғы капиталы, резервтік капитал, жинақталған пайда және т.б.) Шаруашылық қызметтің айналым капиталымен қамтамасыз етілуі үшін олардың көлемі меншік капитал көлемінің шегінде бекітіледі. Меншік айналым капиталы тұрақты түрде пайдаланып отырады.

Кәсіпорынның меншік айналым капиталына қажеттілігі жоспарлау объектісі болып табылады және оның қаржылық жоспарында көрініс табады. Бұл қаражаттар запастартарды, яғни нормаланатын айналым қаражаттарын жабудың көзі ретінде қызмет етеді. Олардың алғашқы қалыптасуы компанияның құрылуы кезінде және оның жарғы капиталының жасалуы кезінде болады.

Қарыздық айналым капиталдарының қалыптасу көздеріндегі маңызды және негізгі мән-мағынаға ие. Қарыз қаражаттары кәсіпорынның ақша қаражаттарына уақытша қосымша қажеттілігін жабады. Қарыз қаражаттарын тарту өндіріс сипатымен, нарықтық экономикаға өту кезінде пайда болған қиые есеп айырысу қатынастарымен, меншікті айналым қаражаттарының жеткіліксіз мөлшерін толтыру қажеттілігімен және басқа да объективті және субъективті себептермен шарттасқан. Қарыздық айналым капиталдары банктік несие формасында, сонымен қатар кредиторлық қарыз ретінде қалыптасады. Олар кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі. Олардың бір бөлігі ақылы (несиелер мен қарыздар), екінші бөлігі – ақысыз (кредиторлық қарыз). Кәсіпорынның қарыздық айналым капиталдарына қажеттілігі де жоспарлау объектісі болып, бизнес – жоспарда көрініс табады.

Кәсіпорын балансында көрсету әдісі бойынша айналым капиталдары келесі топтарға бөлінеді:

• 
  Запас түріндегі материалды ақша қаражаттары Е³. Бұл жерге баланс активінің ІІ бөлімінің барлық баптары кіреді. Өндірістік запастар аз құнды және тез тозатын заттар, аяқталмаған өдіріс, болашақ кезең шығындары, дайын өнім, тауар, басқа да запастар.
  
• 
  Дебиторлық қарыз – Е^ДҚ. Дебиторлық қарыз құрамына баланс акитивінің ІІІ бөлімінің келесі баптары кіреді. тиелген тауарлар, дебиторлармен есеп айырысу (тауарлар, қызмет пен жұмыс үшін алынған вексельдер бойынша, еншілес кәсіпорындармен, бюджетттен басқа да операциялр бойынша ұжыммен, басқа да дебиторлармен), жабдықтаушылар мен мердігерлермен берілген аванстар, басқа да айналым активтері.
  
• 
  Ақша қаражаттары Е^А.Ақаш қаражаттары құрамына баланс активінің ІІІ бөлімінің келесі баптары кіреді: касса, есеп айырысу шоты, ваоюталық шот,басқа да ақша қаражаттары, қысқа мерзімд қаржылық салымдар.
  

Өтімділік және қаржылық тәуекел бойынша айналым капиталының классификациясы кәсіпорынның айналымдағы құралдарының сапасын сипаттайды. Мұндағы классификациясының міндеті өткізу мүмкіндігі аз мөлшерде болатын ағымдағы активтерді көрсету. Кәсіпорынның айналым капиталдарын тиімді басқару тек қаржыландырудың қосымша көздерін табу мен тартды ғана емес, сонымен қатар оларды кәсіпорын активтеріне, әсіресе ағымдағы активтерге дұрыс орналастыруды қарастырады.

Ағымдағы активтердің өтімділігі айналым қаржаттарына салынған капиталының салымының тәуекел деңгейін анықтайтын басты фактор болып табылады. Ұзақ уақыт кезеңінде қандай да бір айналым қаражатының өткізілімінің жинақталған бағалары бұл активтерге салымның мүмкін тәуекелін анықтауға мүмкіндік береді.

Кесте 3.

Өтімділік деңгейі бойынша айналым капиталының

классификациясы

Айналым капиталының топтары	Баланс активінің баптары
1. Ең өтімді активтер	1.1. Ақша қаражаттары - касса - есеп айырысу шоты - валюталық шот
	1.2. Қысқа мерзмді қаржылық салымдар
2. Тез өтімді активтер	2.1. Тиелген тауарлар
	2.2. Дебиторлық қарыз - тауарлар, қызметтер, жұмыс үшін - алынған вексельдер бойынша - еншілес кәсіпорындармен - бюджетпен - басқа да операциялар бойынша ұжыммен
	2.3. Басқа да айналым активтері
3. Баяу өтімді активтер	3.1. Запастар – болашақ кезең шығындары мен алынған құндылықтар бойынша ҚҚС-ты алып тастағадағы баланс активінің ІІ бөлімінің нәтижесі
4. Айналым капиталының жалпы сомасы	п.1+п.2+п.3

* И.А.Бланк «Основы финансового менеджмента» Киев,2000,стр.306
4 кестеде айналым капиталының капитал салымының тәуекел деңгейі бойынша классификациясы көрсетілген. Мұндағы айналым капиталының классификациясы капиталды ағымдағы активтерге дұрыс орналастыруға бақылау жасау негізгі міндет болып табылатын қаржы менеджеріне өте қажет болып табылады. Өтімділікті тиімді басқару – жоғары және орта деңгейлі тәуекелді актив үлесінің жоғарылауын болдырмау.

Кесте 4.

Капитал салымының тәуекел деңгейі бойынша айналым капиталының классификациясы

Айналым капиталының топтары	Баланс активінің бөлімдері
1. Салымның минималды тәуекелімен айналым капиталдары	1.1. Ақша қаражаттары - касса - есеп айырысу шоттары - валюталық шот - басқа да ақша қаражаттары
	1.2. қысқа мерзімді қаржылық салымдар
2. Салымның аз тәуекелімен айналым капиталдары	2.1. Дебиторлық қарыз
	2.2. Өндірісті запастар
	2.3. Дайын өнім мен тауарлар
3. Салымның орташа тәуеклімен айналым капиталдары	3.1. Аз құнды және тез тозатын заттар (қалдық құны бойынша)
	3.2. Аяқталмаған өндіріс
	3.3. Болашақ шығын кезеңдері
4. Салымың жоғары тәуекелімен айналым капиталдары	4.1. Үмітсіз дебиторлық қарыз
	4.2. Жатып қалған өндірістік запастар
	4.3. Жоғары нормативті аяқталмаған өн-діріс
	4.4. Сұранысы жоқ дайын өнім мен тауарлар

Кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда басқа да қиындық көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер, несиегерлік берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.

Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражатына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы болып саналады.

Айналым капиталының қалыптасу көздері маңызды дәрежеде олардың тиімділігі қолданылуын анықтайды. Шаруашылық субъектідегі қордың айналымының арналымды ерекшеліктермен шарттасқан меншікті және тартылған қаражаттардың оптималды сәйкес келуі басқарушы жүйесінің маңызды мәселесі болып табылады. Айналым капиталдарын қалыптастыруды басқару процесінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттарды рационалды және тиімді пайдалану жауапкершілігімен бірге құқықтары қамтамасыз етілуі қажет. Меншікті және қарыз қаражаттарының жеткілікті минимумы айналымның барлық кезеңіндегі айналым капиталының қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуі қажет, бұл өндірістің ақша және материалды қаражаттарға қажеттілігін қанағаттандырады, сонымен қатар жабдықтаушылармен, бюджетпен банктермен және басқалармен уақтылы және толық есеп айырысуды қамтамасыз етеді.

Қалыптасу көздерінің құрамындағы маңызды рөлді меншікті айналым қаражаттары ойнайды. Олар рентабельді кәсіпкерлік қызмет үшін қажетті кәсіпорынның мүліктік және оперативті өзіндігін қамтамасыз ету қажет. Меншікті айналым қаражаттары кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының дәрежесін, оның қаржы нарығындағы деңгейін куәландырады.

Меншікті айналым қаражаттары запастарды, яғни нормаланатын айналым қаражаттарын жабудың көзі ретінде қызмет етеді. Олардың бастапқы қалыптасуы компанияның құрылуы кезінде және оның жарғы капиталының жасалуы кезінде болады. Бұл кездегі меншікті айналым капиталының көзі құрылтайшылардың инвестициялық салымдары болып табылады. Кейіннен кәсіпкерлік қызметтің дамуымен меншікті айналым қаражаттары алынатын пайда, бағалы қағаздарды шығару мен қаржы нарығындағы операциялар, қосымша тартылатын қаражаттардың есебінен толықтырады.

Қазіргі кездегі шарттармен қарыз қаражаттары айналым капиталының қалыптасу көздеріндегі маңызды және негізгі мән-мағынаға ие болуда. Қарыз қаражаттары кәсіпорынның ақша қаражаттарына уақытша қосымша қажеттілігін жабады. Қарыз қаражаттарын тарту өндіріс сипатымен, нарықтық экономикаға өту кезінде пайда болған қиын есеп айырысу қатынастарымен, меншікті айналым қаражаттарының жеткіліксіз мөлшерін толтыру қажеттілігімен және басқа да объективті және субъективті себептермен шарттасқан.¹⁰

Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған жатпайды.

- жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,

зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға

жәрдемдесу қорына аударым жарнасы;

- ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ

жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша

жеткізушіге берешегі;

- аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;

- салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.

Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.

Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:

- өндірістің маусымдылығы;

- тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;

- қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.

Нарықтық экономиканың негізгі шегі – кәсіпорындарда айналым қорлардың жетіспеушілігі. Осы мақсатта кәсіпорындарда өндіріс қажет ететіндей мөлшерде өндірістік босалқы қорлар жасаған дұрыс. Оларда материалдардың артық қоры болмауы керек.

Айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірісін тоқтаусыз қозғалыста ұстап тұруға, өндірісті ақша және материал ресурстарымен уақытында қажеттігін қамтамасыз етуге және айналым қаражатының пайдалану тиімділігін арттыру үшін қажет.

Кәсіпорынның меншікті қаражаты басты роль атқарады, өйткені коммерциялық есеппен жұмыс істейтін кәсіпорындардың белгілі мөлшерде рентабельді жұмыс істеуі үшін меншік мүлікті бөлу керек.

Айналым қаражатын қалыптастырудың тағыда бір көзі – қарыз қаражатын алу ( қысқа мерзімді – банктен несие алу, арқылы кәсіпорын уақытша қосымша айналым қаражатына қажеттілікті қанағаттандырады). Әміршіл экономиканы басқару жүйесінде айналым қаражатын қанағаттандыруда қарыз қаражат үлкен үлесте болды.

Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған пайданы ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым қаражатының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді.

Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімде шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы және көмекші өндірістер, тұрғын үй, коммуналдық және т.б. шаруашылықтар және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.

Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөніндегі мәселелерді жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақ та, кез келген жағдайда алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. Олай болмаған күнде шығарылған өнімдер қоймада ұзақ жатып қалады және ақшалай қаржыларының едәуір бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның қаржы жағдайының орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін.

Қор қайтарымының өсу факторлары

Жабдықтардың маусымдық жұмыстарындағы коэфиценттерінің артуы

Техникамен қайта жабдықтаудың, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру және жаңадан салынатындардың нәтижесінде жабдықтардың өнімділігін арттыру

Жаңадан қосылатын кәсіпорындардың қуат өлшемінің құнын азайту

Қол еңбегін машинамен алмастыру

Жаңадан қатарға қосылатын қуаттарды игеруді жеделдету

Уақыт пен қуатты пайдалануды жақсарту

1 – сызба. Қор қайтарымының өсу факторы. ¹¹

Кәсіпорын қызметін анықтайтын көрсеткіштер мына төмендегі талдау мақсаттарына байланысты болады:

- стратегиялық мақсат. Осы кәсіпорын қызметі нәтижелілігінің өзімен бәсекелестік басқа кәсіпорынның қызметімен салыстыру қажет. Осыған орай, қорытындылау көрсеткіштерін және қызметін қандай бір элементтерінің көрсеткіштерін таңдаған жөн.

- тактикалық мақсат. Басшылық кәсіпорын қызметін бақылайды. Кейбір бөлімшелердің немесе қандай бір болмасын өнімнің жұмыс істеу тиімділігінің көрсеткіштері есептелінеді.

- жоспарлау міндеті. Түрлі ресурстардың немесе осы ресурстардың түрліше ұштастырылуының пайдалылығын салыстыру қажет.

- басшылықтың басқадай мақсаттары. Кәсіподақ пен ұжымдық шарт жасасу жөнінде келіссөздер жүргізу.

Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және коммерциялық қызметі қасиетінің әр түрлілігі және түрлі белгідегі көрсеткіштердің көптеген түрлеріне ықпал етеді. Сонымен, оларды пайдалану проблемасы мынадан тұрады: олардың бірде-бірі әмбебап көрсеткіштерін орындамайды, бір мағынада, бизнесте қол жеткен табыстар немесе сәтсіздік туралы пікір алысу мүмкіндігі туады. Сондықтан да, практикада әр уақытта бір-бірімен байланысты көрсеткіштер жүйесі пайдаланылады, бағаланады немесе кәсіпорын қызметінің түрлі жақтарын көрсетеді.

Көрсеткіштер жеке, топтық және жалпы болып бөлінеді. Талдау мақсатына байланысты көрсеткіштер: абсолюттік, салыстырмалық және орта мөлшерлік нысаны түрінде білдіруі мүмкін. Әрбір нақты экономикалық көрсеткіш сапалық анықтықта (кеңістік, уақыты және мөлшері) болады.

Нарықтық қатынастарға өтуде экономикалық, қаржылық және статистикалық көрсеткіштер жүйесі олардың есеп айырысу бөлігі және есеп жүргізуі қалай болса, шешімдерді негіздеу ролі солай төтеп береді және түрлі өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, шаруашылық жүргізудегі жоспарлы жүйе жағдайында кәсіпорын қызметін бағалағанда мынадай көрсеткіштер маңызды роль атқарады: жоспарлы орындау, тауарлы өнімнің мөлшері, жалпы өнім мөлшері, ал нарықтық жағдайда: бірінші кезекте сату мөлшері, пайда, пайдалылығы және толып жатқан оңтайландырулар.

Нарық талабына сай барлық көрсеткіштерді мына төмендегілерге бөлуге болады:

- бағалылық, қол жеткен немесе даму деңгейінің мүмкіншілігі немесе

не ол, не бұл қызмет нәтижесін сипаттайды;

- жұмсалмалық, қызметтің көптеген түрлерін іске асыруға байланысты

жұмсалатын шығындар деңгейі.

Мұндай болу өте шартты. Ол жүргізілетін талдаудың мақсатына байланысты болады.

Практика жүзінде кеңінен қолданылып жүрген ең маңызды бағалық көрсеткіштерге мыналар жатады:

• 
  кәсіпорынның сатудағы жалпы мөлшері;
  
• 
  жалпы табыс;
  
• 
  шартты таза пайда;
  
• 
  шартты таза өнім;
  
• 
  процент төленгеннен кейінгі пайда;
  
• 
  салық төленгеннен кейінгі пайда;
  
• 
  барлық қосымша төлемдерден кейінгі пайда;
  
• 
  өндірістің дамуына жұмсалған жаңа күрделі қаржыдан кейінгі өтімділігі;
  
• 
  дивиденд төленгеннен кейінгі өтімділік.
  

Сатудың жалпы мөлшері – бұл тауарлар және қызмет көрсетудің құны, тұтынушыларға сатылғанын мына формуламен анықтайды: