Тіл мен мәдениеттің екі жақты біртұтастығы

Тіл мәдениетпен тығыз байланысты, сонымен қатар, тіл мәдениеттің көрініс табар бірден-бір қайнар көзі. “Тілдік ерекшеліктерді зерделеу, рухани мәдениеттің қандай да болмасын құбылысын, ұлттық ерекшеліктернің қайнар көзін, сол ұлттың, жалпы адамзаттың құндылықтар мен әлемдік мәдениет қазынасын құруындағы ұллтық мәдениеттің айырықша белгілері көрініс тапқан реалды формаларды зерттеуге қол жеткізеді” /15. 174/.

Сонымен қатар, тіл мәдениеттің ажырамас құрамдас бір бөлігі, әрі ол лингвомәдениеттануда рухани болмыс ретінде танылады. Яғни тілде ұлттың дүниетанымы, әдет-ғұрпы, дәстүрлер жиынтығы, ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері – рухани өмірі көрініс тапқан.

Қазіргі тіл білімінде В. Фон Гумболдьт, А.А.Потебня, Э.Сепир, К.Леви-Стросс, Е.И.Кукушкина, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысты ғылыми түрде қарастырылған. Алайда бұдан тіл мен мәдениет арақатынасы мәселесінің өткен ғасырларда ғалымдарды ойландырмаған деген тұжырым жасауға болмайды. Осы тұста, М.М.Копыленконың XI-ғасырдың өзінде ұлттың тұрмыс салтының, шаруашылық түрінің, жағрапиялық ерекшеліктерінің тілге өзіндік әсері болатынын айтқан түркітанушы Махмұд Қашқаридың бұл саладағы еңбегі ешбір себепсіз ескерілмей келетінін айтқан көңіл аудартар әділ сын пікірін айтқымыз келеді: “Яркая этнолингвистическая направленность труда Махмуда Кашгари не повторяется более ни в одном лингвистическом сочинении Востока и Запада” /3.5/. М.Қашғари түркі тілдернің сөз төркінін зерттегенде оның этимологиясын алдымен сол халықтың мәдениеті ықпал еткен тұрмыс тіршілігімен байланыстырады /Қар.: 16.17/.

Әдебиеттанушы М.Базарбаев тілде көрініс тапқан қоршаған ортаның ұлттық дүниетанымға әсері туралы былай деп жазады: “... Дала қандай кең болса, оның желі мен бораны қандай дүлей болса, соған лайық адамдардың өмір тіршілігін де, өзарақатынасын да дала табиғатына лайық мінез, әдеттер орнаған. ...Қазақтар “әудем жер” дейді, яғни “әу” деп айқайлағанда естілетін жер, онша алыс емес дегені. ... “шақырым жер” дегенде айқайлап шақырған дауыс естілер жер екенін ұғамыз. Айналып келгенде, қашықтық өлшемінің өзі көшпелі өмір қажетінен туғандығы анық” /18. 137-138/. (Бұл жалпы түркі халықтарына ортақ қашықтық өлшем бірліктері: қырғ.: чакырым; шув.: сухрам).

Тіл білімінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш рет ғылыми теориялық деңгейде В.фон Гумбольдт зерттеді /Қар.: 19/. Оның материалды және рухани мәдениеттің ұлттық сипатының тілде көрініс табатыны, тілдік белгіге ішкі форманың тән екендігі және тілдің адам мен қоршаған орта арасын байланыстыратын дәнекерші қызметі туралы басты ғылыми негіздемелері мен ұстанымдары А.Потебня, Ш.Балли, Ж.Вандриес, Р.Якобсон еңбектерінде өз жалғасын тапты. Бұл сайып келгенде, мәдениеттің ұлттық сипатының тілдегі көрінісін, қоршаған дүниені ерекше танып білу, ұлттық рухтың көрініс табуына, яғни тіл адамдардың рухының табиғатын анықтайды: “...халықтың рухы мен мінез-құлқын танып білуге болатын барлық формалардың көрініс берер жолдарының ішінде – халықтың рухы мен мінез-құлқының ерекшеліктерін бейнелей алатын да, оның құпияларына жол ашатын да тіл ғана” /20.69/. В.Гумбольдт идеясының түпкі мағынасы “болмыс шындықтың рухани қабылдануы ана тілдің ықпалымен, оның концептуалды жүйесі арқылы жүзеге асады. Демек, әр түрлі тілдік қауымдастықтар, концептілер жүйесінің түрлі құралдарын қолдана отырып шын мәнінде ұлттық мәдениеттің негізі саналатын әр түрлі дүние суретін құрайды” /21.39/ дегенге саяды.

Неогумбольдтандық мектептің өкілдері Э.Сепир мен Б.Уорф тілдің ойлауға ықпалын негізге алған “лингвистикалық ықтималдылық болжамын” ұсынды. Бұл болжамның негізгі мәні кез-келген халықтың қоршаған ортаны танып білуі оеың ана тілімен, оның тілдік құрылымымен тікелей байланысты дегенді білдіреді /Қар.: 22/. Қазіргі кезде тіл құрылымының ойлау қабілетіне деген өз әсері жөнінде де түрлі пікірлер айтылады: түркі, яғни аглютинативті құрылымды тіл өкілдерінде шындық болмыс динамикалық детерминантты функционалдық жүйеде көрініс табады (Н.Н.Ефремов) деп айқындайды. А.Мельникова орыс тілінің сөйлем құрылымы мен грамматикалық көптік категориясы негізінде қоршаған шындық болмысты танып-түсінудегі орыстарға тән ұлттық дүние суреті арасында сәйкестіктер табады /Қар.: 23/. Бұл пікірлердің қаншалықты дұрыс немесе бұрыстығын әлі анықтау қажет. Дей тұрғанымен тіл құрылымының танымдық процесте алатын рөлін тым әсірелеу, құрылымдық лингвистикалық парадигмаға қайта оралуымыз десек те болады.

Жоғарыда айтып өткен американдық ғалымдардың пікіріне оралсақ, ол түгелімен идиоэтникалық ғана бағытты көрсетеді, яғни әмбебаптық қағида ескерілмейді. Бірақ бұл ғалымдардың басты кемшілігі – тілге таным процесінде басты роль беруінде: “Шындық болмыстың бейнеленуінің нәтижесі тіл арқылы беріледі. Бұл білімнің тілдік сипаты білімнің жүзеге асуының бір құралы екендігін де ғана емес, сонымен қатар тілдің білімге өз қолтаңбасын қалдыруында”

Бұл болжамды теріске шығарар пікірлер де жеткілікті. Олардың дені мынаған саяды: “Жалпы біздің шындық болмысты қабылдауымызды тіл жүктемейді, керісінше, адамдардың рухани және материалдық өмірлерінің әркелкі жағдайда болуы негізінде шындық болмысы әр түрлі тілдерге бірдей көрініс таппайды” /25. 118/. Тілдің қоршаған ортаны бейнелеудегі қызметі зерттеу нысаны болып отырған дүниенің тілдік суреті құбылысына тікелей қатысты мәселелер болғандықтан, оларды келесі тараушада нақтырақ қарастырамыз.

Тіл мен мәдениет әр түрлі семиотикалық жүйеге жатқанымен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Мәдениет тіл тәрізді халықтың дүниетанымын, оның қоршаған ортаға деген қатынасын бейнелейді. Тіл мен мәдениет өте күрделі қарым-қатынаста болады. Бұл күрделілік, біріншіден, тілдің мәдениеттің құрамдас бір бөлігі болып табылатындығында болса, екіншіден, сол тіл арқылы мәдениеттің өзіндік көрініс табатындығында және бұған қоса, тіл өз алдына дербес жүйе түзейді. Жалпы “мәдениет” ұғымына мәдениеттанушылардың берген анықтамалары баршылық, солардың қорытындысы ретінде және зерттеу бағытына сәйкес ғылыми еңбекте төмендегі ғылыми анықтаманы негізге аламыз: “...белгілі бір өмір салты немесе белгілі бір дәстүрді ұстанатын адамның айырмашылық меже өлшемдері” /26/. Тіл мен мәдениет қоғамдағы тарихи өмір сүру процесінде бір-бірінен ажырағысыз. Өйткені тіл мәдени контексісіз, ал мәдениет өзінің құрылымында тілсіз толыққанды жүйе ретінде қабылдануы мүмкін емес. Бір айтып кететін жайт, қазақ мәдениетін сөз еткенімізде, әрине, оны қазақ ұлтының қалыптасу факторларын және оның даму кезеңдерімен ұштастыруымыз қажет. Өйткені қазақ ұлтының мәдениетін, яғни оның өз алдына дербес ұлт болғанға дейінге кезеңдердегі әр түрлі тайпалардың (сақтар, массагеттер, ежелгі түркі, татар-моңғолдармен) мәдениетімен тығыз байланыста, кең көлемде қарастырған жөн.

Яғни, бұл қазақ ұлттық мәдениетінің басқа түркі халықтары мәдениетімен ұштасып, бірігіп жатқаны, ортақ этникалық генезис факторы ареалды, аймақтық түркі мәдениетін құрайтынын көрсетеді. Әрине, қазақ ұлты өз алдына ұлт болып қалыптасқанда мәдениет белгілі бір трансформацияға (өзгеріске) ұшырап, өзіне ғана тән айырықша сипаттағы ұлттық мәдениет түзгенін де ескеру қажет.

Тілді мәдениет призмасы арқылы қарастырғанда, әдет-ғұрып, салт-дәстүр түрлерін де міндетті түрде қарастырғанымыз белгілі, сондықтан оларды ажырату қажеттігі туындайды: дәстүр дегенімізді “...мінез-құлықтың адамның практикалық маңызы бар іс-әрекетімен байланысты стереотиптенген формалары. Ал ритуал – мінез-құлықтың практикалық маңызы жоқ, таза белгілік сипаттағы ғана формаларын қамтиды...” /27.97/. Ал тіл – тарихи тұрғыдан пайда болған практикалық білім жүйесі. Оның құрамдас бөліктер болып табылатын сөздерде, сөз тіркестерінде, мәтіндерде белгілі бір мәдени сананың семантикалық потенциалы және адамның қоршаған орта туралы таным түсінгі мен білімдер жиынтығының өзіндік ерекшеліктері беркіген. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысын дәлелдейтін тағы бір жайт – дүниетаным, дәстүр және әдет-ғұрып тілдік белгілерде көрініс таба отырып, тілдік дүние суретін ұрайды. Дүниенің тілдік суреті “... белгілі бір ұлттық қауымдастықтың теңдесі жоқ ғажайып тарихи қоғамдық тәжірибесі, заттар мен құбылыстардың, процестердің, белгілі бір халықтың өмір салты мен мәдениет ерекшеліктерімен байланысты, оларға деген айырықша қатынастың ұлттық маңыздылығынан туындайтын ұлттық тілдік ерекшеліктері көрініс тапқан дүниенің (объективті –А.И.) ... айырықша бейнесін... құрайды” /1.66/

Тілдік тұлға мәселесін қарастырғанда тек тілге қатысты деректерді ғана емес, өзге де пәндер бойынша қол жеткізілген нәтижелерді пайдаланудың тиімділігі зор. Осыған орай, соңғы жылдары зерттеушілер назарына жиі ілініп жүрген аса күрделі концепт ұғымын біз де айналып өтпегеніміз жөн деп санаймыз.

Тіл біліміндегі әр түрлі бағыттағы зерттеушілер бұл ұғымды әр алуан мәнде қолданылады. Аталмыш термин, әсіресе, тілді логикалық талдау, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика салалары бойынша жазылған еңбектерде жиі кездеседі. Санамаланған ғылым салаларында бұл терминнің түрліше түсіндірілуі, ең алдымен оған негіз болған латын сөзінің (conceptus) көп мағыналылығына байланысты. Оның жалпы мағынасы “көптеген формалардың мазмұнын қамтитын, оның бастауы болатын, жинақтаушы” дегенді білдіреді /54. 222/.

Кең мағынасында алғанда, концепт ғалам туралы білімдер жүйесінің (ғаламның концептуалды бейнесінің) бір үзіндісі ретінде түсініледі де, индивидтің қоршаған ортадағы, ақиқат болмыстағы бар заттар мен құбылыстар, алуан түрлі объектілер туралы білетінінің, ойларының қиялындағы көріністернің бәрін қамтиды.

Қазіргі тіл ғылымында аталмыш термин түрліше түсіндірілетінін жоғарыда айттық. Осы мәселеге орай, В.С.Ли сол ұғымға берілген анықтамалардың бәрін жинақтап, мазмұны жағынан бір-біріне қарама-қарсы қойылатын екі топқа бөлуге болады дейді:

1) концепт – рухани мәдениеттің кілт сөзі;

2) концепт дегеніміз – сөз туындауына түрткі болатын психоменталдық құбылыс ретінде танылатын бастапқы түсінік /55.91/.

Осымен байланысты концепт, ұғым, сөз терминдерінің арақатынасын проблемасы бой көтереді (актуалданады). Алдымен аталмыш терминдерге қазіргі ғылымда беріліп жүрген анықтамаларға тоқталайық:

“Ұғымдар деп заттардың ойша түсірілген суреттері аталады. Олар сезімдер мен түйсінулер, бір заттардың қасиет-белгілерін дерексіздендіру арқылы екінші біреулеріне телу негізінде пайда болады. Ұғым мазмұны дегеніміз – заттардың сол ұғымда ойша бейнеленетін қасиеттері мен байланыстары, олар сол заттың белгілері ретінде танылады. Ұғым көлемі дегеніміз – заттар тобы, ол заттардың әрбіріне осы ұғымның мазмұнын құрайтын барлық белгілер тән болады” /56.15/.

А.Вежбицкая “әрі қарай бөлшектеуге келмейтін және семантикалық метатілдің әмбебап бірліктері болып табылатын ең кіші, ұсақ мәндерді” бөліп көрсетеді. Олар белгілі бір нақты тілге қатысты, бағынышты болмайды, сондықтан да кез-келген тілде қолданыла береді. Осы бірліктерге индивидуалды, ұлттық мән-мағыналар үстеліп, “жамалады” да, тіл мен мәдениеттің ұлттық спецификасын көрсетеді /25.115/.

М.М.Копыленконың анықтамасы бойынша, “когнцепт” термині “тек ұғымдарды ғана емес, ұғымалды (яғни ұғым болғанға дейінгі) және концептуалдануға дейінгі жасалымдарды да қамтиды. Олар бірігіп біртұтас мәнді құрайды (қалыптастырады). Ал реалийлерді таңбалану (белгілеу) үшін сөздер ғана емес, фразеологиялық тіркестер де қолданылады” /57. 44-45/.

Зерттеуші Е.И.Диброва концептіні “ақиқат болмыстағы құбылыстардың сезімдік, көрнекілік образдары ретіндегі түсініктерге негізделетін айырықша ұғымалды мәнділіктер қатарына” жатқызады (бұл жерде ой түсініктен ұғымға қарай концепт арқылы жылжиды). Сөйтіп осы мәнділіктер біртұтас мәнді (смысл) құрайды /58.133/. Осы жерде М.В.Никитиннің “концептілер дегеніміз – ең алдымен, ұғымдар мен түсініктер” деген тұжырымын еске түсірген жөн /59.85/. Б.С.Жұмағұлова: “Концепт ұғымынан анағұрлым кең, ол ұғымның мазмұнын қамтиды, сондай-ақ оның құрылымын “бастапқы формалар” (этимология), мазмұнның негізгі белгілері сығымдалған тарих, қазіргі заманғы ассоциациялық бағалаулар тағы басқа құрайды. Ұғым ғалам туралы ғылыми білімдерге сүйенеді, олар логикалық қатынастар жүйесіне орнығады. Концепт сөздің сөздіктегі мағынасынан бөлек, адамның эмоциялары мен сезімдеріне негізделген жеке тәрбиесіне сүйенеді”, - деп көрсетеді /60.21/. Жоғарыда келтірілген анықтамалардың бәрінде де концепт ұғымның бүкіл құрылымдық мазмұнымен қоса ұжымдық және индивидуалдық саналарда белгілі бір тілдік формада орныққан, көп қырлы, мәдени маңызды социо-психикалық жасалымдарды да қамтитыны айтылған.

Қазіргі тіл білімінде концептуалды семантиканы зерттеуде “концепт” ұғымын қарастыратын (интерпретациялайтын) екі: семантикалық және логикалық бағыттарды бөліп көрсетуге болады. Бұл бағыттар концепті мен сөзді және концепті мен ұғымды әр түрлі түсіндіруге байланысты қалыптасты.

Семантикалық бағыт өз бастауын С.А.Аскольдов-Алексеевтің “Концепт и слово” деген еңбегіндегі тұжырымдардан алады. Ол бойынша, “концепт біздің ойлау әрекетіміз кезінде бір текті заттардың көпшілігін алмастыратын ойша жасалым (түзілім)” /61.28/. Д.С.Лихачев осы теорияның тұжырымдарын дамыта отырып, әрбір сөздің ғана емес, сөздің әрбір негізгі (сөздік) мағынасының да концепті болатынын айтады. Ғалымның пікірінше, концепт мағынаның біз ауызша және жазбаша сөзжұмсам барысында пайдаланатын жиынтық көрінісін білдіреді. Сөздің көптеген сөздік мағыналарының қайсысын концепт алмастырып отырғаны әдетте контекстен, кейде жалпы ситуациядан түсініледі. Концепт тікелей сөз мағынасынан пайда болмайды, сөздің сөздік мағынасы мен дамуының жеке және халық жинақтаған тәжірибесінің ұштасуы нәтижесінде жасалады /62.4/.

Логикалық бағытты жақтаушылар (Ю.С.Степанов, Р.И.Павиленис тағы басқа) “ұғым” және “концепт” терминдерін ұқсастырады. Концепт ретінде әдетте жинақтаудың аса жоғары дәрежесінде болатын грамматикалық немесе семантикалық категория көрінеді. Ю.Степановтың анықтамасы бойынша, концепті ұғым сияқты, сонымен бір қатарда тұрған құбылыс, оны белгілі бір сөзге қатысты түсініктердің, ұғымдардың, білімдер мен ассоциациялардың, әр түрлі күйлердің “бумасы” деуге болады /63.40/.

Е.С.Кубрякованың пікірінше, “концепт” және “ұғым” терминдері адам санасы мен ойлау жүйесінің әр түрлі қырларын сипаттайды. Ұғым – ақиқат болмыстың белгілі бір логикалық формада бейнеленуінің аса маңызды түрлерінің бірі. Ал, концепт оперативті сананың түсініктер, образдар, ұғымдар сияқты бірліктерін қамтиды. Олар бірге отырып концептуалды жүйені немесе ғаламның концептуалды моделін (ҒҚМ) құрайды /64.143/.

Концептілерді зерттеу (концептуалды талдау) нақ тілдік интроспекцияны көрсетуге мүмкіндік береді. Ол бойынша сөз семантикасы қоршаған ортадағы заттар, яғни денотаттар арқылы емес, олардың (объектілердің) адам санасындағы идеалды образдары, яғни прототиптері арқылы интерпретацияланады. Бұл тұрғыдан алғанда, концептілер - әлемді тіл арқылы көру, тану катергориялары, идеалды әлемдегі “жасаушы”, әрекет етуші және сонымен бір мезгілде сол әрекеттердің нәтижесі де болып табылады. Концептілерді, ең алдымен, ұлттық-мәдени менталдылық жемістері, нәтижелері деуге болады /55.47/.

В.В.Колесов концепт мәнін түсініктен көреді. Концепті мен түсінік арасындағы байланыстың әлсіздігін, тұрақсыздығын С.Аскольдов былайша анықтайды: “Көптеген концептілер схемалық түсініктер сияқты, қандай да бір нақты детальдарсыз, белгі-нышандарсыз қабылданып жүр, мысалы, көшеде келе жатқан адам дегенде көз алдымызға бойы, түрі, жынысы, жасы белгісіз, әйтеуір бір адам елестейді. Көзбен көруге болатын, ұқсас заттардың жиынтығын атайтын концептілерге сызбалылық (схематичность) тән болады. Ал абстрактылы ұғымдарға қатысты алғанда “түсінік” терминін қолдану орынсыз деуге болады. Бұл жерде концептінің, белгілі бір әрекет жасауға қабілеттілік, әлеуметтілікке негізделген алмастыру қасиеті туралы айтқан тиімдірек болар” /65.40/.

Д.С.Лихачев концепт сөздің өзіне емес, біріншіден, сол сөздің әрбір негізгі (сөздік) мағынасына жеке-жеке тән болады деп ойлайды, екіншіден, концептіні мағынаның бір өзіндік ерекшелігі бар “алгебралық мән” (алгебралық таңбалану) деп санауды ұсынады. Зерттеушінің пікірінше, біз ол таңбаны ауызша және жазбаша сөзде ыңғайымызға қарай пайдаланамыз, оның аса күрделі мән-мағынасын түгел қамтуға адам тіпті үлгермейді де, кейде оған шамасы да жетпеуі мүмкін, ал кейде оны өз біліміне, жеке тәжірибесіне, жүрген ортасына мамандығына тағы басқа сәйкес етіп, өз қабілетіне орай түсінеді, саралап ұсынады. Концептінің “орынбасарлық” яғни орын алмастырушылық қызметі бір жағынан тілдік қатынасты жеңілдете алады: “яғни ол адамдардың арасындағы кейбір сөздерді түсінуге, оларды ұғынуға қатысты болатын аздаған айырмашылықтарды байқатпай, білдірмей жібереді” /62.4/. Тілші ғалымдар алдында концептіні сипаттайтын көптеген дұрыс және дәл емес терминдерді өзара салыстырып, сараптап, жүйелеп, солардың ішінен ең дәлелді де дәйектісін таңдап алу міндеті тұр деуге болады. Әзірге зерттеу еңбектерінде аталмыш терминнің мынадай синонимдері қатар қолданылып жүргені белгілі: “кілт сөздер”, “лингвокультурема”, “мәнді сақтаушы қойма, сауыт” (контейнеры смысла), “абстрактылы (дерексізденген) сөздер”, “жалпы семиотикалық сөздер”, “сөздің когнитивтік жады”, “құдыретті сөздің “ұрығы” (зародыш божественного логоса)”, “ойдың түпнегізі” (архетипі). Бұл тізімді осылайша жалғастыра беруге болады. Ол тәжірибе (өзімен өзі әйтеуір емес), белгілі бір адамдар ортасына, адамзат идеосферасына тән болады.

Санамаланған нұсқалардың алғашқысының (“кілт сөздер”) семантикасы анықтама ретінде аса күрделі саналады, онда белгілі бір сөз арқылы таңбаланған ұғымның мәні (философиялық, ғылыми сана деңгейінде де, сонымен бірге қарапайым сана деңгейінде де) алуан түрлі түсіндірілетіні аңғарылады /66.23/. Лингвистикада мұндай термин лексикалық жүйеге қатысты әр алуан аспектіде жүргізілген зерттеулерде қолданылады. Зерттеушілердің кейбірі жекелеген тақырыптық топтарға қатысты кілт сөздерді бөліп көрсетсе (О.Н.Трубачев), О.И.Фонякова деген ғалым көркем сөз стилистикасы мен поэтикадағы кілт сөздерге тән белгілерді анықтаған. Оның пікірінше, кілт сөздерге тән ондай межелеуіштер (критерий) ол сөздердің мәтінде атқаратын семантика-стилистикалық және эстетикалық қызметтерінен келіп шығады /66.24/.

Зерттеуші А.Б.Жуминова “лингвомәдени мәнге ие сөздерді кілт сөздер деп санауға болады” дейді. Автордың пікірінше, кілт сөздер белгілі бір тіл ұстанушының қоршаған әлемге (ғаламға) деген көзқарасын, қатынасын білдіретін ұлттық менталитетін түсіну үшін үлкен маңызға ие болады. Орыс тілді қазақ ақыны О.Сүлейменовтың тілдік тұлғасын зерттеуге арналған еңбегінде лингвист аталмыш сөз зергерінің шығармасында орыс менталдылығын хоровод, баня, печь, блины, балалайка, кафтан сөздері, ал қазақы менталдылықты киіз үй, бәйге, байырсақ, домбыра, сексеуіл, дермене немесе жусан, арғымақ тағы басқа сөздер көрсетеді деген ой түйеді. Яғни О.Сүлейменов шығармашылығындағы кілт сөздер ретінде аталған лексикалық бірліктер танылады /67.50/.

“Концепт” терминінің түсіндірмесімен қатар оның құрылымы туралы мәселеде де зерттеушілер әлі бірізді пікірге тоқтала қоймаған. Р.И.Павиленс концепт құрылымын мағынаның объективті және субъективті мазмұнымен байланыстырады: “Қоршаған болмыстағы заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстар мен қатынастар жүйесі (объективті мазмұн) адам санасында (субъективті мазмұн) мағыналар тіліне аударылған (таңбаланған) болмыс, объективті шындық (ақиқат) ретінде беріледі”. Мұндағы ұғым мен нақ мағына тілдік таңбаның субъективті мазмұнының когнитивтік және коммуникативтік инварианты ретінде өзара байланысады /68.240/.

Кей зерттеулерде концепт құрылымының тізбекті, радиалды және аралас болатыны айтылады /69.73/.

Ю.С.Степанов концепт құрылымы үш компоненттен тұрады дейді:

1. Негізгі, актуалды белгісі;

2. Қосалқы немесе пассив белгілері;

3. Сырттай сөз формасына берілетін ішкі форма. Концептінің негізгі, актуалды “қабатты” бүкіл тіл ұстанушыларға белгілі, ал қосалқы (қосымша) пассив қабат белгілі бір әлеуметтік топтар үшін ғана маңызды болса, ішкі формаға тек арнайы зерттеушілер ғана назар аударады /63.44/.

Жоғарыда айтылған ойларды жинақтай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: концепт – аса күрделі құбылыс. Ол бір жағынан сөз мағынасын сөйлеушінің тәжірибесін қамти, іске қосып отырып ашады, яғни “Тіл мен ойлау” қостағанымен байланысады, екінші жағынан “Өзіндік ассоциациялар шеңбері, мағыналық реңктері бар, сонымен байланысты концептінің әлеуметтік мүмкіндіктеріне қатысты ерекшеліктері бар адамның мәдени тәжірибесі неғұрлым бай да кең, көп болса, ол қолданатын концептінің әлеумет-қуаты да соғұрлым кең және зор, терең болмақ” деген Д.С.Лихачевтің сөзі /62.5/ нақтыланып, дәлелдене түседі. Д.С.Лихачев, Ю.Н.Караулов, Ю.С.Степанов сияқты ғалымдардың еңбектерінде концепт мәдениетпен байланыста алынып түсіндіріледі, яғни мәдени құбылыс ретінде танылған концептінің құрылымы бірнеше қабаттан тұрады және оның әрбір қабаты әр түрлі дәуірлерге тән мәдени өмірдің “қалдықтарын, із-таңбаларын” көрсететін нәтиже болып табылады /70.47/.

Әлі күнге концептіге берілген анықтамалардың әр алуан сипатта болып келе жатқандығын ескере отырып, біз “Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігіндегі” нұсқаны басшылыққа алғанды жөн көрдік: “Концепт дегеніміз – адамның білімі мен тәжірибесін бейнелейтін ақпараттық құрылымның және біздің санамыздағы менталдық психикалық ресурстардың бірліктерін түсіндіру үшін қолданылатын термин; адам жадының менталдық лексиконның, мидағы концептуалды жүйе мен тілдің, сондай-ақ адам психикасында таңбалынып-бейнеленген бүкіл ғалам бейнесінің шұғыл түрде жұмсалатын, әрекет ететін мазмұндық бірлігі”. Концепт ұғымы адамның ойлау әрекеті барысында пайдаланатын және оның тәжірибесі мен білімдерінің мазмұнын көрсететін, адам баласының бүкіл тіршілік әрекеті мен ғаламды тану процесінде қол жеткізген нәтижелерін білдіретін (қандай да бір) білім “кванттары” түрінде болатын мәндер туралы түсініктерге сәйкес келеді /54/.

Адам жадындағы пропозиционалды құрылымдардың әрбір қиылысындағы түйіндерде орналасқан концептінің ұлттық танымдағы күйі бастапқы деп саналады, ақын сол концептілердің этномәдени санадағы негізгі мәнін сақтай отырып, өз ой-елегінен өткізеді де жаңаша сипат береді, яғни түрлендіреді. Ол үшін түрлі тілдік құралдарды, амал-тәсілдерді қиюластыра пайдаланады. Ондай аса тиімді тәсілдер қатарына метафора, символ, теңеу тағы басқа айшықтау амалдарын жатқызамыз. Я.С.Кубрякованың пікірінше, ішкі лексикон – керекті бірлікті іздеп табуды түсіндіру үшін ұйымдастырылған “қойма” ғана емес, әрбір “бірліктің” қолданылуына қатысты “жазылып қойған” нұсқаулығы, іс-жүзінде пайдаланылып келе жатқан жүйе. Осындағы оперативті (шұғыл) когнитивтік құрылым –концепт деп аталса, ол концептіні вербалдайтын тілдік құрылым – кең мағынасында алынған тілдік таңба (сөз, фразеологизм, сөйлем) болмақ.

Концептіні репрезентациялаушы тілдік таңбаларға сөз, фразеологизм, сөйлем жатады. Тілдік таңба семантикасы – репрезентацияланушы концептінің мазмұны туралы білімнің (мәлімет алудың) ең негізгі, басты көзі болып саналады. Сондықтан да тілдік таңба семантикасынан концепті мазмұнына қарай зерттеу –ең дұрыс жол деп танылуы тиіс.

Концепт - әмбебап кодтың бірлігі, яғни индивидуалды сезімдік-заттық бейне (образ) ретінде туындайды. Ол образдың негізінде сезімдік, яғни сезу арқылы жинақталатын тәжірибеде жатады. Ол бейне мейлінше нақты болады. Мысалы: “кітап” деген концептіні бір адам “Әліппе”, екіншісі “Құран”, үшіншісі Абайдың өлеңдер жинағы түрінде елестетеді. Уақыт өте келе ол нақты образ абстракцияаланып, реалды заттан ойдағы (адамның өз ойындағы) бейнеге айналады (Е.С.Кубрякова, З.Д.Попова, И.А.Стернин тағы басқа). Дегенмен адамның жеке тәжірибесіне сүйенетіндіктен ол бейне қашан да индивидуалды болады. Концепт негізінде жатқан бейне (образ) қоғамдық санамен тығыз байланысты. Сондықтан да жеке тұлғаға тән бейнелер этномәдени түсініктермен байланыса отырып, түптеп келгенде, не жалпы этникалық немесе топтық бейнеге айналады, не болмаса жеке күйінде қалады.

Концептінің әр алуан қабаттары бір-бірінен туындап отырады. Осы қасиеттері бойынша концепт ұғымнан принципті түрде ерекшеленеді. Концепт ұғымдардың емес, заттық бейнелердің байланысуынан туындайды.

Ұғым – ойдың құрылымдық бірлігі болса, пайымдау – ойдың құрылымдық формасы. Бұл концепция Л.С.Выготскийдің (1956) сөз арқылы ойлау онтогенезі теориясымен сабақтасады. Осы айтылғандарды жинақтай келе, зерттеуші Н.Ф.Алефиренконың когнитивтік семантика үшін маңызды болатын мынадай тұжырымдарын есте сақтау қажет деп ойлаймыз!

*Пайымдау генетикалық жағынан ұғымнан бұрын пайда болған.

*Ұғым қашан да тек пайымдаудың құрылымында (жұмасалады) болады.

*Пайымдаудың бәрі бірдей ұғымдардан тұра бермейді.

*Ұғым – біршама күрделі когнитивтік құрылым, ол – ойдың құрылымдық бірлігі.

Кәдуілгі қарапайым пайымдауда (ой бірлігі ұғымы болмаған жағдайда) мұндай құрылымдық элемент ретінде, бірінші (бастапқы) немесе екінші (вторичный) образ жұмсалады.

Образ (бейне) – сөз арқылы ойлаудың құрылымдық компоненті, бірақ құрылымдық бірлігі емес. Сонда ойдың құрылымдық бірлігі ұғымды – молекулаға теңесек, образды – оның атомы деуге болады.

Ұғымдардың, образдардың, тілдік мағыналар мен бейтілдік мәндердің күрделі конфигурациялары – концептілер қалыптастыру үшін когнитивтік база бола алады. Концептілерді жалпы ұғымдар, құрылымдық сипаты аса мықты емес менталдық мәнділіктер деуге болады. Сонымен концепт мәселесіне қатысты мынадай қысқаша тұжырымдар жасауға болады:

1.Ұғымнан айырмасы, концепт термині екі когнитивтік мәнділікті білдіру (таңбалау) үшін қолданылады: бір жағынан, ол – инвариантты жинақталған образды қалыптастыратын және сөзді туындатушы – бастапқы (әуелгі) түсінік, ол бірінші концепті (1 к) немесе заттық бейнелік концепті деп аталады, екінші жағынан, ол – этномәдениеттің кілт сөзі немесе концепт атауы (имя), ол екінші концепт (2 к) деп аталады. Ол лингвокреативті ойлау барысында пайда болып, этнотілдік санада оның негізгі базалық элементтерінің бірі болатын концепт.

2. Бірінші концепті мен екінші концепті когитивтік әрекеттің екі фазасын көрсетеді: а) бастапқы фазада сөзтаңба қалыптасады (оның таңбаланушысы мен таңбаланушысының әр түрлі модивикациясы), ә) соңғы фазада белгілі бір этномәдени кеңістікке енгізілген сөз мәдениеттің өзін түсіну және интерпретациялау құралына айналады. Бірінші концептіні де, екінші концептіні де лингвомәдени құбылыстар деп санау керек. Өйткені, біріншіден, сөзтудырым процесі барысында оқиға жинақталып (сығымдалып, шағынданып), заттық-образдық тәжірибе кодталады. Ол тәжірибе сәйкес мәдени-тарихи формация шеңберінде жиналады, екіншіден, белгілі бір лингвомәдени парадигма құрамында (мәдениет атауы ретінде) пайда болған, бұрыннан ьар сөз мағынасы дискурсивтік мәндермен толықтырыла отырып культуремаға айналады. Культуреманың таңбалаушысы барлық тұтастығымен түгел алынған тілдік таңба болса, таңбаланушысы -этнолингвалды мәдениет “пәні” (предмет) болады. Тілдік құбылыс ретінде және культурема ретінде екінші аталым таңбасының қазіргі заманғы және ретроспективті мазмұндарын салыстыру нәтижесінде бірінші концепті мен екінші концептінің лингвомәдени маңыздылығы анықталады: бірінші концепті дүниені (ғаламды) заттық-сезімдік қабылдау арқылы меңгерудің жемістерін, нәтижелерін кодтаушы, ал екінші концепті бірінші концепті мазмұнының кодын ашушы деуге болады.

Бірінші концепті бейнелі сөздің жинақталған тұтас мағынасын қалыптастыруға қатысады. Концепт типтері мен олардың вербалдануы туралы мәселе поэтикалық мәтіндер негізінде А.Әмірбекованың кандидаттық диссертациясында жан-жақты талданған. Зерттеуші концептілерді “санада танылу деңгейіне қарай:

I. метафизикалық; ұлттық-мәдени; эмоционалдық концептілер деп шартты түрде жіктейді /Әмірбекова, 10/.

II. әр түрлі ассоциативтік түсінікте танылу деңгейіне қарай контрастық және калейдоскоптық концептілер деп бөледі /7.11/.

III. тұлға немесе ұжымның концептіні тілдік таңбалармен объективтендіру шеберлігіне қарай эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер деп топтастырады” /7.11/.

Н.Ф.Алефиренко мазмұндық сипатына қарай концептінің мынадай типтерін көрсетеді: “представление, схема, понятие, фрейм, сценарий, гештальт” /187/.

Фрейм –статикалық (қозғалыссыз, тұрақты), сценарий – динамикалық (қозғалмалы) ойлау образы. Фрейм – стереотипті ситуацияға қатысты ойлау образы... /187/. Фрейм мазмұны міндетті (негізгі) және қосалқы (факультативті) белгілерден немесе “түйіндер” мен “терминалдардан” (М.Минский) тұратын құрылымнан тұрады.

а) Міндетті, негізгі белгілер фреймның когнитивтік-пропозиционалды құрылымымен объективтенеді. Олар мәндік элементтер ретінде екінші аталым бірліктерінің семантикалық құрылымына енеді;

ә) қосалқы белгілері фреймнің құрылымында нақтылаушы қызметін атқарады. “ұяшық” түрінде көрінетін олар таным процесі барысында “қажетті, лайықты, сәйкес мысалдармен немесе деректермен толықтырылады”.

Гештальт – бейнеленіп отыпған денотивтік ситуациядағы барлық сезімдік және рационалды элементтерді өзіне шоғырландыра ұстап, жинақтай алатын бейнелі-тұтас құрылым. Тұтастың бөлшектерден құралатына және олардың бүгінге тәуелді, бағынышты болуы гештальт тұтас гештальтқа тәуелді болады. Гештальт психология бөлшектердің қабылдануына тұтастың тигізер әсерін және бөлшектердің тұтасқа бірігу факторын анықтайды. Осыдан келіп дискурсивтік таңбажасамға тән мынадай аса маңызды заңдылықтар шығады:

1.әр түрлі тұтас құрылымдарға енгізілген бір ғана элемент түрліше қабылданады;

2. жекелеген элементтері ауыстырылып, бірақ олардың ара қатынасы сақталса, образдың жалпы құрылымы өзгеріссіз қалады;

3. тұтастың бөлшектерден артықшылығын көрсететін үшінші форма – жекелеген бөліктері түсіп қалғанына қарамастан интегралды құрылымның сақталуы /193/.

Фразеологиялық мағына жасаушы гештальттың мән тудырушы рөлі оның когнитивтік құрылымының идиомалылығына байланысты болады. Гештальт мәнділігін идиомалылығы анықтайды: ол (гештальт) әрі тұтас, әрі бөлшектенетін (талданатын) болады, ол бөліктерден тұрады, бірақ оны сол бөліктредің жиынтығы деп қарауға болмайды (Дж. Лакофф).

Фразеологиялық полисемияның жасалуы гештальттың қасиеттері мен оның бөліктерінің арақатынасына негізделеді. Ол қатынастар басшылыққа алынған көзқарасқа немесе дискурсивтік контекстке қарай әр алуан болады.

Фрейм-құрылым – біртұтас күйінде ойланылатын көпкомпонентті концепті. Ол кең көлемді түсініктер мен барлық тұрақты ассоциацияларды; сәйкес стандарт білімдерді қоса қамтитын клише түріндегі ситуацияларды бейнелейді (тұрақты ассоциациялар – негізінен адгерентті сипатта болады). Дискурсивтік идиомалардың семантикасын сипаттау екі қажеттіліктен туындайды:

1. дискурсивтік идиомалар семантикалық макро және микро өріс құрайды, олар өзара ортақ концептсөзбен байланысады. Ал фрейм номинативтік бірліктерді осындай өзгерістерге, топтарға, қатарларға біріктіруге уәж болған, оларды құрылымдайтын және анықтайтын білімнің әмбебап құрылымы (Ч.Филлмор);

2. идиомаларды коммуникативтік актіге енгізу тәсілдері, олардың мәтіндегі тіркесімділігі ол бірліктердің дискурсивтік-концептуалды табиғатымен анықталады.

Фрейм-құрылымдардың екі маңызды қасиеті бар: а) олар стереотипті ситуацияларды құрылымдау мен сақтау құралы болып табылады (М.Минский); ә) тілдік және бейтілдік білімдердің біріктіріліп, адам санасында бірге өмір сүруінің құралы болып табылады.

Этноэйдемикалық компонент (қай түрінде алынса да) – идиоманың семантикалық құрылымында ұлттық-мәдени концептінің қалыптасуына когнитивтік негіз болады.

Концептінің а) әмбебап (универсалии); ә) бірегей (уникалии) түрлері болады.

А) Әмбебап концептілер когнитивтік санада білімдердің, түсініктердің, ассоциациялардың, басқа да күйлердің “жиынтық” “түйдегі” ретінде өмір сүрсе (Т.А.Фесенко);

Ә) бірегей концептілер когнитивтік (яғни этноэйдемдер мен ономатопоэтикалық түсініктер) ғаламның тілдік бейнесін еске түсіріп, жасап, туындатып қана қоймайды, этномәдени бейнелерді асқан шығармашылықпен (жасампаздықпен) этнотілдік дүниетанымның бір “жанды” фрагменттері ретінде қайта жасайды (Алефиренко, 195). Аталған түрлерді әр алуан ойлау құрылымдары емес, концептінің әр түрлі қырлары, яғни кешенді ойлау бірлігі ретінде қарастырған жөн. Ол кешенді ойлау бірлігі (концепті) сөз арқылы ойлау әрекеті барысында өзінің бір қырынан ұғым, фрейм, схема немесе елестету түрінде көрінеді.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас барысында бұл концептуалды мәнділіктер алуан түрлі комбинацияда құрақтала қолданылады.