II тарау. 2.1. «Өмір, өлім» макрокоцептісі

Жан күйлеріне анықтама, түсініктеме беру сапасын жеке адамның ішкі психикалық тәжірибесі шешеді. Осы біз беретін анықтамалар екінші бір адамның ішкі тәжірибесіне орай басқа мағыналық реңктер алуы мүмкін. Дегенмен, біз объективтілікті сақтау үшін жан күйлерін белгілі бір бір концептіге – объективті құрылымға бағындырып отырмыз.

Жоғарғы аталған жан күйлерінің ішінде мұң концептісінде қаралмайтын, бірақ мағынасы іргелес (сондықтан концепт іргесінде қалады) жан күйлерінің атаулары бар: олар мұң мен зар, мұң мен шер, уайым-қасірет, күдік пен күмән. Бұлар өз алдына жеке топ құрайды.

“Мұң концептісі” де “әлемдік мұң” теориясының қайталамасы болған жоқ. Мұң концептісін жаңа негізде құрастыру үшін мұң үлгісіндегі ең жоғарғы эстетикалық құндылыққа ие болған әлемдік шығармалар зерттелді, сопылар лирикасының, философиясының бастаулары анықталады. Осының негізінде мұң үлгісі ең алғаш сопылар поэзиясында өмірге келді және мұң үлгісін тудырушы тылсым – діни түйсік: мұң болмысының өзі – жоғарғы негіздегі түйсік формасы деген түйіндер ұсындық. Зерттеуде мәтінді құрап тұрған терең негіздер – объективті құрылымдардың мазмұны да осы әдіспен белгіленді. Мәтінді семиотикалық қағида бойынша талдау үлгісін қолға алдық. Семиотика ғылымында соңғы кездерде көрініс берген идеялар Абайдың, Мағжанның, Әуезовтың, Кекілбаеватың шығармалары талдауда қолданылды.

Жалғыздық. Дарашылдық. Жапа-жалғыз қалу. Дүниеден, әлемнен бөліну. Өзінің жанын аластау. Оған жеру, безу, жатсыну тән. Философиялық мәнде алар болсақ, жанның әлдебір абсолютті күшке ұмтылуы.

Ескере кететін бір жағдай: атаулардың ноэмасын идеалды мәнде берудің өте қиындығы. Оның себебі ішкі жан дүние процестерінің, құбылыстарының өте күрделігінде, жан күйлерінің бір-біріне ұласып, тоғысып жататын сипатында.

Мұндағы “өкініш”, “қапалық”, “құса болу” – семаларының актуалдануы “Жалғыздық” концептісін объективтейді.

Жалғызым жөнелдің бе, бір құдай деп,

Атыңның басын бұрма, ел бұлай деп.

Қалды шешең, артыңда қалың жұртың,

Қандай жауап айтасың немене деп?

- Жалғызың көрмегенін көрді деп айт,

Құдайым сұрағанын берді деп айт.

Басымды көп қаңғыртпай халқыңа қайт,

Отқа түсіп балаңыз өлді деп айт!
Уайым-қасірет. Бірінші сыңары жан күйзелуіне немесе жан дүниенің дертке ұласқан күйзелісті күйі, екінші сыңары – жан дүниені қопарып, ішкі процестерді бұзып күл-талқан ететін ауыр күй.

Ызалы уайым. Ішті билеген кернеу күшті босатуды аңсау күйі.

Аңсау. Түсіндірме сөздікте: “бір нәрсені не біреуді армандап көксеу, сағыну, іздеу”. Ой аңсары, жан аңсары дегендер айтылған. Концепт бойынша: жанның беймәлім, тылсым күштерге үміт артуы, соларды көксеуі. Мұңның ұлан аңсау, құдайды аңсау, тылсымды аңсау, өлімді аңсау, тұңғиықта аңсау секілді ішкі сырлары болады. Аңсаудың барлық формасы – жанның ішкі дүние бірлігін жасауды қажетсінуі.

2.4. «Батыр» макроконцептісі.

«Тұлпар»

«Батырдың киімі»

Р.Сыздықтың “Адырна” сөзіне қатысты пікірінен үзінді келтіргенді жөн көрдік: “... адырна деп жаугершілікте, аңшылықта қолданылған сыбызғы сияқты көне үрмелі музыкалық аспапты да атаған дейді. Соған қарағанда, адырна сөзі садақтың кермесінен гөрі, дыбыс шығаратын аспапқа жуық келмес пе екен деген ой туады” [87. 18-б].

“Батыр” концептісінің мазмұнын неғұрлым толығырақ ашу үшін оның сыртқы маңызды атрибуттарының бірі – атына (әдетте асыл тұқымды тұлпар) арнайы тоқталу қажет.

Жаугершілік заманда батырдың ажырамас, сенімді серігі болған атқа бұл роль қазақтың халық ауыз әдебиетінде, кең мағынада алғанда мифологиялық санасында-ақ кеңінен орын берілген. Мәселен, ертегілердегі және эпостық жырлардағы: Байшұбар, Қара қасқа ат, Ақ боз ат т.б. тұлпар бейнелерін еске түсіріңіз. Бұл концептіге қатысты мәселелер қазақ эпостық жырларының материалдары негізінде С.Жапақовтың кандидаттық диссертациясында [88], Г.Сағидолланның монографиясында [89] жан-жақты қарастырылған.

Мысалы,

Тұлпардан туған көк жорға ат,

Ор қояндай секірді.

Қаршығаменен ілесіп,

Атқа қылды өкімді,

Көк жорға тұлпар кәрленді,

Екі көзі жалтылдап

Өмілдірік сом алтын,

Омырауда алқылдап.

Солқылдады қара жер,

Көк жорға ат басса былқылдатып,

Ұршықтай саны бұлтылдап,

Құйыңдай шаңы бұрқылдап.

Алмас қылыш белінде,

Қолында найза қылтылдап.

Төрт тұяқтан шыққан от.

Шақпақ тастай жылтылдап,

Құлақ салсаң дауысы,

Тау суындай сыңқылдап.

Тіліміздің сөздік қорында аса ауқымды семантикалық өріс құрайтын “жылқы” геперонимі лингвокогнитивтік зерттеуде де айырықша көңіл бөлуді қажет етеді. Өйткені көшпелі халықтың тұрмысында маңызды роль атқарған Тілдік тұлғасын танытуда оның концетілік өрісін құрайтын негізгі компоненттерінің бірі – қазақ этносы ұғымындағы “ер қанаты – ат ”. “Жылқы” геперонимінен таралатын гиперонимдердің ішінде ақынның бізге жеткен мәтіндерінде ең жиі (30 рет) қолданылғаны - “Ат” лексемасы. Бұл атау концептуалдық құрылымда актив қолданылатыны және “Батыр”, “Соғыс”, “Ерлік”, “Мінез”, “Туған жер”, “Бейбіт өмір”, “Өлім” концептілерін объективтендіруде алуан түрлі эпитеттермен тіркесе жұмсалатыны, сөйтіп ұлттық ғалам бейнесінің ақын когнитивтік санасындағы үзігін, оның аялық білімдері қорын анықтауға, сол арқылы Тілдік Тұлғаның ішкі менталдық лексиконына жол ашатынына көз жеткізілді. Бір айта кетер жайт, этнос өмірінің тұрмыстық, әлеуметтік саласында айырықша орны болған төрт түлік мал атаулары Махамбет шығармаларында түгелге жуық кездеседі.

Ақын әрбір түлікке тән қасиеттер мен сын-сипаттарды “Адам” немесе “Батыр” макроконцептісіне қатысты “ер - азамат” бейнесін сомдау үшін шебер жұмсай білген. Әсіресе қай түліктің болмасын асыл тұқымды түріне қатысты атаулар мен түрліше сын-сипатын білдіретін тілдік деректердің оның қарабайыр түрімен салыстырғанда анағұрлым жиі қолданылуы заңды. Мысалы, ақын өлеңдерінде “Арғымақ” сөзі – 18 рет, ал “жабы” – бар болғаны 2 рет қолданылған.

Тоқсан мыңды не қылса қандырды тез,

Әдебі жоқ, Қодардан без.

Кәпірдің денесінің бәрі де артық,

Жалпағы жауырының үш жарым кез.

Қодардың өзі дардай, сөзі дардай,

Жүреді жанның бәрін көңіліне алмай

Өзінің денесенің молын қара,

Сыңар ғана жұдырығы қол ағаштай.
Батырдың қаруы.

“Батырдың” соғыстағы әрекетін бейнелі түрде сипаттау мақсатымен қолданылған қару атаулары айырықша көп. “Ер жігіттің бес қаруы” ақын тілінде бір жағынан батырдың сән- салтанатын көрсететін сыртқы атрибуты (аксессуары) ретінде жұмсалса, екінші жағынан “өліспей беріспейтін”, “жандаспай тынбайтын” өрлігін аңғартатын, ерлігін баяндайтын “жансыз бейне” іспеттес. “Қару” концептісінің құрайтын атаулардың лексика-семантикалық қоршауы былайша беруге болады:

Ақынның концептуалды ғалам бейнесінде оқ “жаңбырдай жауады”, “қардай борайды”, “жоғалады” (өте алысқа жетеді - деген сөз), “Еділ мен Жайықты тең өтеді”
Ақынның өлеңдерінде оқтың: сұр жебелі оқ, күшіген жүнді оқ, қозы жауырын оқ, орта белін сырлаған оқ, шал жебе т.б. түрлері аталады.
“Соғыс” концептісінің қару атаулары арқылы вербалдануына ақын тілінен мынадай мысалдар келтіруге болады.
Батырдың киімі. Батырдың соғыстағы ерекше статусы оның киімінен де байқалуы тиіс. Жалпы қазақ танымында “Айт – аттынікі, той - тондінікі” болғаны мәлім, яғни ілгеріде киім барлықтың, дәулеттіліктің де белгісі саналған.

Қазақ халқының ұлттық киімдері ғажап табиғат түсінде ғұмыр кешкен көшпелі бабаларымыздың сұлулық жайлы талғамы дарыған мінезі, сауықшыл өмірінен көрініс береді. Бірқатар киім атаулары тілдің актив қабатында қолданыс тапса, ал кейбірін көне жыр - дастан тілінен ғана кездестіреміз. Осындай сирек қолданыстағы бас киім түріне саналатын, ерекше салтанатқа арнап тігілетін киім “ақбүркеншік”, немесе “ақбүріншік”.

Сөздікте “бүркеншік”сөзі – басқа қабаттың жамылғы деп жұтаң анықталған, атаудың қазақ болмысындағы мәнін ғалым Б.Қыдырбекұлы өз еңбегінде былай тұжырымдайды: “ “ақбүркеншік” немесе “ақноқта” – алғаш түскен келінге сәукеле сыртынан жабатын жамылығы” /67.33/. Ғалым пікірін қостай келе, осы атаулардың құрылымдық тұлғасын былайша сабақтадық: ақ (сын есім), бүркеншік (туынды зат есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған. Ақбүркеншік атаулының өзінде халық дүниетанымының сыры бар. Қазақ ұғымында ол “ақ” киелі, қасиетті түс, әрі жақсы тілектен туындаған жас келіннің жаңа өмірі ақ жолмен, ақ ниетпен басталсын деген ойдың түп қазығы. Ал бүрке етістігі – орау, жабу мағынасын білдіреді. Синонимдік вариантта жұмсалған “ақноқта” этнографизмде ұлттық танымының негізгі “ақ” компонентімен айғақталып, ақ өмірдің белесіне жол ашатын айтылатын сөздің екінші сыңары “ноқта” тілімізде мал баққан қазақ тұрмысындағы атқаратын қызметіне сай төрт түліктің әбзелін білдірумен қатар, “басы байланды”, “бас бостандығы, еркіндігі” деген ұғымдармен ұласқан. Демек, ноқта лексеманың осы мәнге негізделуінен туған “ақноқта” этнографизмі ұзатылған қалыңдықтың енді басы байланды, бір жұрттың келіні, келіншек атанғанын білдіруден туған атау деген этнолингвистикалық түсінік беруге болады. Бүркеншік этнографизмі бүрүчәк //үнчах түрінде азербайжан тілінде екі мағынада қолданылған. 1) наименование всего, во что можно одеваться, шаль, пелерина, бурк. 2) плащ, накидка. Сөз түбірінің ғылымын Е.Шипова былайша түсіндіреді: “бүрүнчәк” сөзінің түбірі бүрінмәк түбірінен тараған, мағынасы “жабу”, “орану”. Түркі тілдерінің бірқатарында кездеседі, ал орыс тілінде “бурк” сөзі “кошемный, овечий круглый плащ” деген мағына береді.

Ақын өлеңдерінде ер – тұрман атауларына да біршама орын берілген. Қазақ ұғымында “аса құнды” деген мағынаны білдіреді.

2.5. «Ару» макроконцептісі.

«Арудың киімі»

«Сұлу жар»

Қазақ танымында марал – киелі жануар және де сұлулықтың символы. Мысалы, “Қозы-Көрпеш – Баян-сұлу” жырында, Қозының әкесі Сарыбай маралды атқаннан кейін “кие ұрып” өледі. Қозы анасымен елінің тілегін тыңдамай кетіп бара жатқанда қара жер сілкінеді. Талай рет жауларынан қашқандарға пана болған Шоқ терек те, басына ақ сәлде орап келген, бабасының аруағы да Қозыға көмектесе алмайды, себебі Қозы анасының құрсағында жатқанда әкесі Сарыбай киелі аңды атып кесірге ұшырыған, оның кесірі өзінен кейінгі өмірге келген ұрпағын да шарпығандықтан, жат жерде жалғыздықтың азабын тартып, ақыры Қодардың қолынан қаза табады./157,37/. Маралды тағы басқа кейбір адамдарадың киелілігін адам рухы, аруағы аңдар, құс, жылан кейпінде көріне алады деген ұғымдармен түсіндіруге болады. “Өліктің рухы мен қой арасындағы сакральды байланыс нәтижесінде белгілі уақыт өткен соң адамның қайта жанданған рухы арқар, бұғы, тау ешкі, елік қатарлы тағыларға көшетіндіктен, кез келген аңды жөн-жосықсыз көп ату аңшыға қатер, қайғы әкеледі деп ырымдаған” /161, 174/ Сондықтан да болуы керек киелі аңдарды қазақтар “қоңыр аң”, “құдайдың малы” деп түсінген /185, 13, 16/. Киелілігімен қатар марал сұлулықтың символы. “Қыз Жібек жырында” Жібек сұлулығы былай паш етіледі:

Кер маралдай керіліп,

Сары майдай еріліп,

Тәңірі берген екі аяқ,

Бір басарға ерініп,

Үйден шықты Қыз Жібек.

(“Қыз Жібек”) /186,56/.

Адам мінез-құлқының халық танымындағы сипаты тілдік атаулар арқылы көрінеді. Бұл атаулар әр халықтың өзіндік ой-танымымен байланысқа ерекшеленіп тіл арқылы танылатын ұлттық психологияның көрінісін береді. Этнопсихологиялық тұрғыдан ана тілдің табиғатын зерттеу қазақ тіл білімінде жаңа бастау алып жатқанмен, төл топырағымызда адам дүниесін жан ілімі арқылы танудың іздері ғұламалар Әл-Фараби, А.Ясауи, Ж.Баласағұнилардың кемеңгер Абайдың еңбектерінде сөз етіледі, кейіннен Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, м.Жұмабаев, М.Дулатовтардың оқу құралдарында ұлттық психиканы тануға жетелейтін ой-пікірлер тілінің бойында өзінің табиғат сыйлаған мінез-құлқы сайрап жатыр деген қорытындыға жеткізеді. Мысалы, адам баласының жоғарғы қабілет күшіне тән, дара қасиеттерінің бірі – ақыл. Ақылдың ерекше танымдық сипатын, адамның асқақтығын көрсететін ерекше интеллект түрі екендігін көне жырлар мен ауыз әдебиеті үлгілерінен де кездестіреміз. Мәселен, “Қыз Жібек” жырында адамдардың әр түрлі мінез-құлқына байланысты ұлттық таным-қасиеттер былайша сипатталады:

• 
  Кім бар? Деп бұл күймеде дауыстады,
  

Ақылын ашуланып тауыспады.

Төлеген үш қайтара шақырса да,

Қыз Жібек сөйлеуге намыстанды.

/45-б/. - деген жолдардан Төлегеннің ұстамдылығы мен парсаты көрінсе, соңғы тармақтар Жібектің текті жерден өңген тәрбиесін айғақтап тұр, немесе халқымыздың қыз тәрбиелеуде имандылық қасиеттерді ерекше ескеретініне мына жолдар дәлел:

Көрінбей қалсам көкеме,

Бір ұяттық өте ме?

Амандасу үлкен жол,

Көкеме адам жете ме? – деген Жібектің Қаршығаға амндаспас бұрын ойлаған ойы ана сүтімен дарыған адамдық қасиетін танытады. Ендеше халықтың тұрмысымен біте қайнасқан этнотілдік деректер сол жұрттың мінез даралығы мен жан дүниесін танытады деп білеміз. Өмірдің сан алуан құбылысы әр халықтың рухани өміріне сай өрбіп, жалпы адамзаттық мұралардың тууына зор себепші болады.

Батырдың жары.

“Ару - жар” концептісіне қатысты қолданыстар дәлелдейді:

“Ару” ақын үшін ең алдымен Батырдың бейбіт өмірдегі серігі:

Асыл туған ару (“тектілік концептісі”); ақша бет ару, алма мойын ару (“сұлулық концептісі”); басына жібек байлаған ару “Әлпештеген ару”, “жаста қосылған ару”, “алғыншы (алғаш) алған ару” (“Жар” концептісі).

Бұл көркем қолданыстардың контекстуалдық семантикасына назар аударсақ, ақынның индивидуалды-авторлық ғалам бейнесіндегі “Ару” концептісінің аясы кеңейе түседі:

Қыз Жібектің хұрметі,

Жиһаннан асқан сәулеті,

Ләйлі – Мәжнүн болмаса,

Өзгеден артық келбеті.

Үш қызы бар қасында-ай,

Кебісінің өкшесі

Бұхардың гауһар тасындай.

Ақ маңдайы жалтылдап,

Танадай көзі жарқылдап,

Алтын шашбау шашында.

Қыз Жібектің шаштары

Қоғалы көлдің құрағы.

Көз сипатын қарасаң,

Сегіз бейім ішінде,

Хорлардың жақын шырағы

Дүрі – гауһар сырғасын.

Көтере алмай тұр құлағы,

Қыз Жібектің ақтығы

Наурыздың ақша қарындай.

Ақ бетінің қызылы

Ақ тауықтың қанындай.

Екі беттің ажары

Жазғы түскен сағымдай.

Білегінің шырайы

Ай балтаның сабындай.

Төсінде бар қос анар

Нар бураның санындай.

Оймақ ауыз, құмар көз,

Іздеген ерге табылды-ай.

Өткірлігін байқасаң,

Ұсталар соққан кетпендей,

Нұр тұқымын еккендей.