«Абай жолы» раманындағы қос сөздердің жасалуы

Тіл-тілдегі күрделі сөздердің, атап айтатын болсақ қос сөздердің пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес. Тілдегі қос сөздердің жасалуына қатысты заңдылықтарды қос сөздердің түрлеріне байланысты нақтылы материалдарға сүйене, соған талдау жасай отырып айқындауды жөн санадық.

Жалпы айтқанда, романдағы қос сөздер өзіне тән бірнеше заңдылықтар арқылы жасалған. Туындыда қос сөздердің сыңарлары кез-келген сөзден бола бермей, екі сыңары да бір сөз табынан жасалған. Мысалы, Сол көштің алдында ұзаңқырап кеткен мынау бір топ аттылар – Абай мен оның жас достары, кей ақын-әншілер, [3-кітап, 4-бет]. Бұл отырғандар өз шаңырақтарына немесе іні-туысқандарына шығынды салмайды [сонда, 30-б]. Құзғындар таласы боп кеткен айла-тәсілдерінің сойыл-шоқпары етпек болады Базаралыны [сонда, 43-б]. Ішінен осы сияқты зәр аралас қошемет-құрметті ұнатқан да жоқ [сонда, 45-б]. Бұл шақта сақал-шашы ғана емес, қабақ түгіне шейін ақ араласып, тікие сояуланған Дәркембай насыбайын иіскеп, ауыр ойлы есті басын изей түсіп отыр [сонда, 54-б]. «Қарғаның көзін қарға шоқымас» деп, ел атаулыны өзінің жемі көретін қарға-құзғындар бірін-бірі екілендіріп жүр [сонда, 95-б]. Алыс жолдан келген өнерлі, оқымысты қонақпен сағынысқан аға, бауыр, құрбы-құрдас, дос-жарандар ең алғаш осылай кездесті [сонда, 112-б]. Абайдың үй-жайын, ауыл-аймақ, ел-жұртының амандығын байыптап сұрады [ 4-кітап, 4-бет]. Ол өзгенің, достарының құрбылас қыз-келіншектің араларындағы достыққа, ынтазарлық махаббатқа барынша тілеулес [сонда, 74-б].

Осы жоғарыда келтілірген сөйлемдердегі ақын-әнші, іні-туысқан, сойыл-шоқпар, айла-тәсіл, қошамет-құрмет, сақал-шаш, қарға-құзғын, құрбы-құрдас, дос-жаран, ауыл-аймақ, ел-жұрт, үй-жай, қыз-келіншек деген қос сөздердің екі сыңары да бір сөз табынан, яғни зат есімнен жасалған. Туындыда ең көп ұшырайтын сөз таптарының бірі – зат есімдер.

«Қазақ грамматикасында» қосарлы зат есімдерді қазақ тіліне тән айрықша құбылыс және заттың, ұғымның, құбылыстың, түсініктің атауларын жинақтап беру үшін қолданылатын сөзжасам амалының бірі дей отырып қосарлы зат есімдерді: а) Көне замандардан қалыптасқан тілдік бірліктер. ә) Тілдің даяр нұсқасы. б) Сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жасалатын құнарлы түрі деп көрсетеді.

Романда зат есімдерден басқа да сөз таптарынан жасалған қос сөздер кездеседі. Бірақ бұл сөз таптардың саны зат есімдерден жасалған сөздерге қарағанда айтарлықтай көп емес. Туындыда сын есімдерден жасалған қос сөздердің мағыналарының көпшілігі, бір-біріне қарама-қарсы болып келеді. Мысалы, Кәрі-жасынан тегіс бір адамгершілік дос көмекті көресің. [3-кітап, 52-бет]. Ол әлеумет азаматы болған ақын Абайдың өзіне де, алыс-жақынға да сынмен, әділ талаппен қарайтын ойынан туады [сонда, 172-б]. Бұл кеште намазға келген адамдар көбінше шала оқыған, намазға ден қойған боп жүрген қаланың алыпсатары, әр түрлі ауқаты бар, осы мешітке жақын жерде үлкенді-кішілі үйлері бар қазақ саудагерлері [4 кітап, 17-б]. Бірақ сонымен қатар Әбіш әкесінің жүзіне қараса, оның ақ-қарасы әлі де айқын шошақтау біткен көздерінде салқын күлкі ащы бір мысқыл аралас отырғанын байқайды [сонда, 97-б]. Бұдан былайғы тірлікте Дәрмен мен Мәкеннің қолында тұрса, олармен тату-тәтті болмақтан бөтен ой, басқа мінез өзінен шықпайтынын саналы әйел жақсы аңғарды [сонда, 116-б]. Ат кекіліне, жал құйрығына, қызыл-жасыл әлем байлаған, кең шанаға кілем орнаған жүргіншілер [сонда, 136-б]. «Бата оқи келген әр алуан алыс-жақын ауылдың басты-еркектері болмаған соң, әр түрлі жаңағыдай ірік-шірік сөздер тастап кететін көрінеді» деп отырып, Ақылбай Абайға және бір удай ауыр сөзді айтты [сонда, 148-б]. Бірдеме айтқысы келсе, тек ұйқылы-ояу адамның қалпындай ақырын сыбырмен айтып та қояды [сонда, 146-б]. Ескіден келе жатқан ақ-қараны өзінше таныған түсінігі бар халық [сонда, 255-б]. Осы мысалдардағы қос сөздердің біразының жеке мағыналары бір-біріне қайшы болып келеді. Туындыдағы қайшы мағыналы сын есімнен жасалған қос сөздерге мыналар жатады: кәрі-жас, алыс-жақын, үлкен-кіші, ақ-қара, ұйқылы-ояу. Ал, мағыналас қос сөздерге: тату-тәтті, қызыл-жасыл, ірік-шірік жатады.

Сонымен қатар романда күшейтпелі шырай формасын беретін қосарлы сын есімдер де көптеп кездеседі. Мысалы мына сөйлемдерді қарайық: Арық құп-қу беттерінде аштық тағы да бар. [3-кітап, 60-бет]. Бойы да ұзын тіп-тік сұңғақ біткен [сонда, 114-бет]. Тұп-тұнық, таза шыныдай мөп-мөлдір мол су жатыр [сонда, 152-б]. Қап-қара боп түтігіп кеткен жүзінде түгінің бәрі сояулап, үдірейіп кеткен жүзінде түгінің бәрі сояулап, үдірейіп шыққан-ды [сонда, 162-б]. Ақ қызғылт мұрнында, ұялы келген үлкендеу қой көздеріне, сопақтау бетінде әр тұқымның араласынан туғандай келбет бар [сонда, 251-б]. Көкбараздаған аппақ, тап-таза кимешек-шаршысын аса сәнді етіп тартқан Дәмежан үлкен таза самауырдың қасына отырды [4-кітап, 6-б]. Әбіштің қоңырқай қызыл тартқан, тотыққан жүзі қып-қызыл боп кетті [сонда, 31-б]. Қазір Өтегелді жап-жалғыз, басшысыз кіріп келгенге, оның осал сырын біліп, бұрын күліп қалған әйелдер мен Әбіш енді таңданып отыр [сонда, 46-б]. Абайды бұлайша оп-оңай, дәл осылай жуасиды деп ойласқан жоқ еді [сонда, 62-б]. Сырманов маңайдағы ноғай көршілерден де қатынастан тыйылып, айналасын тап-тұйнақтай қымтай жүретін [сонда, 94-б]. Оның жұп-жұқа, сұлу майда жүзінен ауыр қайғы, улы жас көріп тұрса да: «Жұбата алмаймын, қымбаттым, жалған айта алмаймын сізге көгершінім! Ғабдрахимның саушылығы қуантпайды, не шара, не шара!?” – дейді [сонда, 135-б]. Ұзын бойлы, ұзын қара сақалды шұбар қазір сұп-сұр болып алыпты [сонда, 205-б]. Абайдың үлкен алақанын екі бірдей ап-арық, құп-құрғақ, сұп-суық қолдарымен ұстап сипап жатып өз сөздерін сыбырлап, баяу сөйлеп жеткізген [сона, 301-б]. Осындағы құп-қу, тіп-тік, тұп-тұнық, мөп-мөлдір, қап-қара, түп-түзу, тап-таза, қып-қызыл, жап-жалғыз, оп-оңай, тап-тұйнақтай, жұп-жұқа, жіп-жіңішке, сұп-сұр, ап-арық, құп-құрғақ, сұп-суық сияқтылар сын есімнің шырай формасынан жасалып тұр. Мұндай қос сөздерді профессор А.Ысқақов бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздер қатарына жатқызып, қос сөздердің бұл түрін үстеме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп атайды. Сонымен қоса бұл сөздің үстеме буындары сын есімнің әуелгі толық компонентінің әрі ықшамдалып, әрі соңына «п» дыбысын жамап алып, бір тұйық, бір бітеу буынға айналуынан пайда болған дейді.

Романдағы қос сөздер сан есімдерден де жасалған. Алты-жеті кісі боп, жаңағы оқшау отырған елу басылардың екінші жағынан Құнанбай балалары отырған жақтың қарсы қанатынан келіп орын алысты [ 3-кітап, 37-б]. Бірақ ендігі дауыс елу басы ішінен жалғыз Омарбектен шыққан жоқ, қатар отырған жігітек, Бөкеншінің үшеу-төртеуі бірауыздан бір-ақ кісіні атады [сонда, 38-б]. Қораның сол жағында, аласа кірпіш оттықта шөп жеп тұрған екі-үш ат көкшіл бау шөпті күтірлетіп шайнай түсіп, пысқырып қойысады [ 4-кітап, 4-бет]. Әр бөлменің легені, құмғаны, майлық-орамалы әзірленіп, осы байдың приказнигі, тілхаты малайы есебінде жүретін жеті-сегіз жігіт күтушілері де әр бөлмеде қонақ тосумен болды [сонда, 27-б]. Осыдан әрі Сейіт Айсаның үйіне жетіп, атын ұстатып алғанша, кедей ауылға жиырма-отыз сойыл, шоқпар, арқан, шылбыр алған қызба бос, құтырған жігіттер шауып келді [сонда, 218-б]. Осы сөйлемдердегі алты-жеті, үшеу-төртеу, екі-үш, жеті-сегіз, жиырма-отыз деген қос сөздер есептік және жинақтау сан есімдерінен жасалып тұр.

Туындыда қос сөздердің біразы етістіктен де жасалған. Мысалы, Ол төрттік жырды төрт ақын болып, іліп-қағып айтатын бір дәстүр [3-кітап, 4-б]. Әзімбай тағы қатты боқтап кеп, қамшымен тартып-тартып жіберді [сонда, 15-б]. Таңертеңгі шайдан бері кіріп-шығып жүрген Зылиқадан екі рет: - Күн қалай? Бұл қалай?

- Күн ашылатын реңі бар ма? – деп сұрай берген [сонда, 19-б]. Сұлу жүзді, қиылған қара мұртты, ақ сұр жігіт домбыраны шешен сарнатып отырып-отырып барып, жортып бастап кетті [сонда, 50-б].

- Кедей жорығының жолы болсын тарт! Ұрып таста! Ұрып таста! – деді де, ақ боз атқа қамшыны басып-басып жіберді, «кеу-кеу!» деп, жауға тиердегі қайратты ерлер сүренін салып, жосыта жөнелді [3-кітап, 72-б]. Үлкен қойды алып соққан өлекшін тыпырлаған қойлардың тамағын орып-орып жіберіп жайратып тастап, енді басын көтере беріп еді, дәл осы шақта үнсіз жеткен Иса шоқпарын құлаштап көтеріп ап ақ қасқырды дәл қара тұмсықтан періп кеп кетті [сонда, 81-б].

- Әй, шырағым-ай, ата кәсіп аздырып-тоздырып болды ғой [сона, 158-б].

Осындағы қос сөздер тек етістіктерден жасалған. Туындыда негізінен етістіктерден жасалған қос сөздердің саны өте көп кездеседі. Романдағы етістіктен жасалған қос сөздерге мыналар жатады: іліп-қағып, тартып-тартып, кіріп-шығып, отырып-отырып, басып-басып, орып-орып, азып-тозып, көрген-білген т.б.

Абай кітап оқыса да тыстағы күннің райын анда-санда шаңыраққа қарап, жиі барлайды [3-кітап, 19-б]. Ал дұрыстығына келгенде, осы жайларға құран беретін жауап, бұрынғы-соңғы ойшылдар айтқан жауаптардан кем соққаны қалай? [сонда, 25-б]. Қазіргі шақта Базаралы келгелі бір жұмадай болса да, оны қала ішінде қарсы алған көңілдес ағайын күндіз-түн қонақ етеді [сонда, 41-б]. Арада оқта-текте ғана кездескен топ үйлер бар [сонда, 67-б]. Мұндағы қос сөздер үстеуден жасалып тұр. Туындыда үстеуден жасалған қос сөздер мыналар: анда-санда, бұрынғы-соңғы, күндіз-түні, оқта-текте, бірен-саран, әрлі-берлі, қысы-жазы т.б.

Сондай-ақ романда екі сыңары да еліктеуіш сөзден болған қос сөздер де кездеседі. Мысалы, Енді Шұбарға қарап қарқ-қарқ күледі [3-кітап, 11-б]. Жай кірмей, секіріп кірген тұсаулы аттар маңдайшаға биік ерлерінің алдыңғы қостарымен сарт-сарт ұрып кіріп жатыр [сонда, 32-б]. Бірде қызумен, бір көңілді әзілмен айқын ашылып, жалт-жұлт етіп отыратын шошақтау үлкен көздері де әсерлі [сонда, 36-б]. Ырғызбай Құнанбайды бөктіріп, бұрқ-сарқ еткізіп, тулатып жатқан тартысқа Ақшоқыдағы ауыл қатысқан жоқ [сонда, 90-б]. Жаяу базардың оқшау бір белгісі: ең әуелі, тынымсыз балдыр-бұлдыр, дабыр-дұбыр, саңғыр-сұңғыр, үздіксіз сөйленіп жатқан үндер, сөздер естіледі [4-кітап, 47-б]. Ол есікті бір қолымен баса тұрып, сол шоқпарды сырттағы арс-ұрс еткен қанды ауыз қасқырларға сілтемек те болады [сонда, 79-б]. Бұл мысалдардағы қарқ-қарқ, сарт-сарт, жалт-жұлт, бұрқ-сарқ, саңғыр-сұңғыр, арс-ұрс деген қос сөздер еліктеуіш сөздерден болып тұр. Еліктеуіш сөздердің қатарына мына қос сөздерді де енгіземіз: шарт-шарт, сылқ-сылқ, тақ-тұқ, тарс-тұрс, қарш-қарш т.б.

Туындыда бір қатар қос сөздер есімдіктерден жасалған. Мысалы, Бір күнде топ баласының ішінен оққа ұшқандай үш баласы мұрттай түскенде ол ес-түсінен айырылып, анау-мынау ыстық істеп беруге де жарамай қалыпты [4-кітап, 322-б]. Таңертеңгі астарын өзді-өз отауларында ішкен Мағаш, Ақылбайлар мен қонақтар енді ғана Абайдың үстіне келіп, кірісіп жатыр [3-кітап, 19-б]. Романда есімдіктің бір түрі өздік есімдігі өте көп қолданылған.

Сонымен романдағы қос сөздер барлық сөз таптарының құрамында кездеседі. Бірақ бір айта кететін жайт, романда одағай мен шылаудан жасалған қос сөздер мүлдем жоқ.

Романда қос сөздердің жасалуындағы тағы бір заңдылық-ол қос сөздердің сыңарларының буын саны жағынан үндесіп келуі. Романдағы қос сөздердің 80% буын саны жағынан тең буынды сөздерден жасалған. Мысалы мына сөйлемдерді қарайық: Әлді ауқаттыны қорғап қалып, қайда момын, жалғыз-жәутік, қайратсыз, қорғансыз шаңырақтар болса, соларды атап, бір де түңілігін тастамастан үлес береді [3-кітап, 30-бет]. Қысы-жазы мұның қолын Қаражан сондай үздіксіз істен босатқан емес [сонда, 85-б]. Жаз шыға бергенде Тәкежен жылқыларына екі бестіден айып-жаза тартып, зорға құтылды [сонда, 104-б]. Бұнда талас-тартыстың жиыны болмақ емес [сонда, 105-б]. Екеуінің де беттері, аяқ-қолы күнге мейлінше күйген [185-б]. Қазіргі әскерлік оқу тек жалаң құрал болатын, патшалықтың қатал құдіретін, таж-тахтын ғана қорғайтын топас жандар әзірлейді [сонда, 220-б]. Осы мысалдардағы жалғыз-жәутік, қысы-жазы, айып-жаза, талас-тартыс, аяқ-қол, таж-тах деген қос сөздер буын саны жағынан тең болып келген (жал-ғыз – жәу-тік, қы- сы – жа-зы, ай-ып – жа-за, та-лас – тар-тыс екі сыңары да екі буынды; аяқ-қол, таж-тах бір буынды сөздерден жасалған). Романда жалпы қос сөздердің бір буынды, екі буынды, үш буынды сөздерден жасалғанын көруімізге болады. Бір буынды қос сөздерге: жым-жырт, көп-көп, арс-ұрс, жер-су, мән-жай, қол-аяқ, сарт-сұрт, ұл-қыз, дір-дір, тіп-тік, мең-зең, дос-жар, шаң-шұң; екі буынды қос сөздерге: бала-шаға, сүйек-сорпа, үлкен-кіші, сырлас-мұңдас, қысы-жазы, қуғын-сүргін, көрпе-жастық, ата-ана, оқта-текте, бөліп-жарып т.б; үш буынды қос сөздерге: үзілді-кесілді, ерсілі-қарсылы, қызылды-жасылды, үлкенді-кішілі, таршылық-тапшылық, аздырып-тоздырып деген қос сөздер жатады. Бір буынды және екі буынды сөздерден жасалған қос сөздер туындыда өте көп қолданылған. Ал үш буынды сөздерден жасалған қос сөздер аз қолданылған, төрт буынды сөздерден жасалған қос сөздер тіпті кездеспейді.

Буын саны тең сыңарлы қос сөздердің жасалуы, олардың айтылуы да үндесімділігін көздеуден туған деуге болады. Өйткені романдағы қос сөздердің басым көпшілігінде буын үндестігі яғни сингорманизм заңы сақталған. Мысалы, Дәл қазір екі абысынды оңаша қалдырып, ендігі тың сөзді емін-еркін сөйлеттіруге де сырттан үйшік құрып жүрген Әзімбайдың өзі [сонда, 232-б]. Қылмыстардың атын санасақ: ұрлық, өтірік, куәлік, талан-тараж, кісі өлтіру, үлкен шайкалар жасап, бір елден шығып екінші елге барып, мал талап қайту [сонда, 280-б]. Тілмаштарға берген паралары арқылы қыбыр-сыбырды алдын ала біліп жүрген сақ, пысық болыстар мына жаңалықты елден бұрын аңғарыпты [284-б]. Осындағы емін-еркін, пішін-бітім, талан-тараж, қыбыр-сыбыр деген қос сөздер не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке сөздерден жасалған. Романда мұндай қос сөздердің саны көптеп кездеседі. Олар: ауыл-аймақ, айна-тарақ, азын-аулақ, тамыр-таныс, үзілді-кесілді, ерсілі-қарсылы, айқыш-ұйқыш, алыс-жақын, ірік-шірік т.б. Алайда романдағы қос сөздердің жасалуындағы бұл заңдылықтарда қайшылықтар жоқ емес, бірақ олар негізгі заңдылықтарға қарағанда өте аз. Романда қос сөз сыңарларының буын саны жағынан тең болмайтындары да бар. Олардың іштей ерекшеліктері мыналар:

1. Таза мағыналық байланыстан туған сыңарлардың буын соңының теңсіздігі: қыз-келіншек, ер-азамат, ер-тоқым, әл-қуат, би-болыс, бай-бағлан, қыз-бозбала, той-думан, ар-ождан т.б. Мұндай қос сөздер сыңарларының мағына байланысының күштілігі негізінде жасалған сияқты.

2. Романдағы қос сөздердің жасалуындағы келесі бір қайшылық буын үндестігіне байланысты. Әдетте, қос сөздердің екі сыңары да не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке сөздерден жасалған. Осы заңдылықтарда қайшылықтар жоқ емес – бар құбылыс. Мысалы, оқта-текте, ерсілі-қарсылы, қайыр-мейір, асты-үсті, жүзік-сырға, аман-есен, тату-тәтті, күтіну-сақтану, жүріс-тұрыс, арлы-берлі, алқа-жүзік дегендер сингорманизм заңына бағынбай, қосарланып жасалған. Осылай сыңарлары жуан-жіңішке сөздердің аралас келуі арқылы жасалуы мағынаға тікелей байланысты. Қос сөздердің бұл түрлерінің бәрінде олардың сыңарларының арасындағы мағына байланысы өте күшті. Туындыдағы мұндай қос сөздер мағыналық байланыс негізінде жасалған.

3. Романдағы кейбір қос сөздердің бір сыңарының қосымшамен келуі арқылы сыңарларының буын саны теңдігінен айырылған. Мысалы, өзімен-өзі, біріне-бірі, қолма-қол, көзбе-көз, жүзбе-жүз, шаппа-шап, бет-бетімен, тұс-тұстан, бетпе-бет, аз-аздап т.б.

Сондай-ақ М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы кейбір қос сөздер күрделі сөз бен жалаң сөздердің қосарлануынан жасалған. Бала шағынан бері елге келіп жүріп, дәл қазіргідей жүдеу жүз, жадау көңіл ағайын-бауыр аулын да білген жоқты [сонда, 171-б]. Бүгін-ертең келіп қалар [сонда, 194-б]. Осы мысалдардағы ағайын-бауыр дегендегі ағайын-аға іні, бүгін-ертең дегендегі бүгін сөзі бұл күн деген екі сөздің бірігуі арқылы күрделі сөзден жасалған. Мұндай қос сөздердің саны романда өте аз кездеседі.

Сондай-ақ романдағы қос сөздердің көпшілігі араб, парсы тілдерінен енген сөздер арқылы жасалған. Мысалы мына сөйлемдерді алайық: - Сонда бар дүние-мүлік қолыңнан кетіп қалғанда, сенің табатын олжақ қайсы! – деп, бұны да шенеп қояды [3-кітап, 231-б]. Дүние – қазақ тіліне араб тілінен енген бүкіл әлем, бүкіл жер жүзі деген мағынаны береді. Мүлік сөзі де араб тілінен енген. Меншікті бұйым, дүние, дәулет мағынасында жұмсалады. Асауды құлақтан басып мойындатқандай, демді құртқан қауіп-қатер болса да, Мағаш қайтыс болғалы Дәрмен үшін дәл осы жалғанның бір үлкен жарымы көшіп, өшіп кеткендей болды [4-кітап, 304-б]. Мұндағы қос сөздер сыңары араб тілінен енген. Қауіп – (арабша хәуіор) – қорқыныш, қатер, құт қашу, зәре ұшу. Қатер (арабша-хәтар) – қауіп, қорқыныш, бақытсыздық, төніп келе жатқан пәле. Ендігәрі кісілерің өлсе жайшылықтай емес, молла-қожаны шақырмаңдар, көп жұртты жиып ас бермеңдер [сонда, 36-б]. Молла (мулла) сөзі – араб тілінен енген. Ислам дінінің рухани қызметкері. Қожа (худжә, хадже) – парсы тілінен енген. 1). Бас, басшы, бастық. 2). Ұстаз, тәрбиеші, дін иелері. 3). Төре нәсілі, ақ-сүйек. 4). Дін ұғымы бойынша Мухамбет пайғамбардан кейінгі төрт халипалардан тараған ұрпақтардың атағы. 5).Кісі аттарында кездеседі, құрметтеу мағынасын білдіреді. Қолымнан келсе, ақыл-парасатым жетсе өз кеудеме ақ көрінген әділетті айтқым келеді [4-кітап, 194-б].

Бұл қос сөздер араб тілінен енген сөздер арқылы жасалған. Ақыл (ғәқыл) – адамның ойлау қабілеті. Парасат (фәрасәт) – ақыл-ой, ес, сана-сезім, көрегендік.

Жын-пері араласып кетсе, молда береке болмайды, - деген [3-кітап, 71-б]. Осы мысалдағы жын (джен) – сөзі араб тілінен енген. Адам санасындағы еріктен тыс күш, дию, пері, шайтан. Пері (пәри) – парсы тілінен енген. 1. Ертегілер мен аңыз, қиссаларда сиқырлы сұлу әйел түрінде қос сөздер араб-парсы тілдерінен енген сөздер арқылы жасалып тұр.

Қылмыстардың атын санасақ: ұлық, өтірік, куәлік, талан-тараж, кісі өлтіру, үлкен шайкалар жасап, бір елден шығып екінші елге барып, мал талап қайту [3-кітап, 280-б]. «Талан-тараж» деген қос сөзі де парсы тілінен (талан-тарадж) енген. Мағынасы: талаушылық, бүлінушілік деген мағынаны білдіреді.

Қазіргі әскерлік оқу тек жалаң құрал болатын, патшалықтың қатал құдіретін, таж-тақтын ғана қорғайтын топас жандар әзірлейді [сонда, 220-б]. Бұл қос сөз парсы тілінен енген. Таж (тадж) – 1) Өкімет белгісін көрсететін патшалардың қымбатты бас киімі. 2) Айдар, кекіл; 3) Дәруіштердің басына киетін сопақ киіз қалпағы. 4) Кісі аттары ретінде кездеседі (Тәжібай, Тәжігүл). Тақ (тәхт) – 1) Патшалардың отыратын салтанатты орны, орындығы. 2) ауыспалы мағынасы: Мәртебесі биік, шоқтығы биік.

Сол себепті: «Жігітек масайрап, шат-шадыман боп жатыр [1-кітап, 167-б]. Мысалдағы қос сөздің бірінші сыңары шат –араб тілінен енген, көңілді, қуанышты, шадыман деген ұғымда жұмсалады. Екінші сыңары шадман – парсы тілінен енген. Көңілденген, қуанған, масайраған деген ұғымын береді. Бұл қос сөздер арап және парсы сөздерінің қосарлануынан жасалып тұр. Осы сияқты араб-парсы тілдерінен енген сөздер романда көптеп кездеседі. Осы сөйлемдердегі араб және парсы элементтерінің қатысуымен жасалған қос сөздердің құрамдас компоненттері: араб-араб, араб-парсы, парсы-парсы, парсы-араб, арабша-қазақша болып жұптасып келген.

М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы қос сөздер қолданылу сипаты жағынан әртүрлі болып келеді. Олардың көбі халықтың сипаттағы, ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін ашып көрсететін қос сөздер. Мысалы, Олардың ат көрпелеріне, ер-тұрмандарына қарағанда дағдылы еркек ер-тоқымдарынан көрі, әйел мінетін қоқан ерлер молырақ, қастарын жалпақ күміспен, неше түрлі ақық тастармен безендірген қыз-келіншек ерлері көп сияқты [2-кітап, 49-б]. Осындағы «ер-тоқым» - ер-тұрман жабдықтарының бірі болып саналады. Тоқым киізден екі қабаттап пішіліп тебінгілігі төзімді мата немесе былғарымен қапталып, өрнектеле сырылып айнала шеті көмкеріліп жасалады. Бір уақыттары тоқымның қаптал тоқым, күміс тоқым, ойма тоқым, желдік тоқым, кестелі тоқым және Дулат тоқым Арғын тоқым, Найман тоқым, қырғыз тоқым деп аталатын түрлері болған екен. Ерте заманда қазақ халқы қыз-келіншектеріне арнап тоқымды былғарымен тұтас қаптап, қақ күміс бүркеншікті мықтарымен әшекейлеген, кейде түрлі-түсті жіптермен кестелеген. Солар тобы қалың күшпен еңсере қайрат еткенде, ауыз үйдің уық-керегесі шықырлай сынды, сығылысып, ішке қарай жапырылды [сонда, 127-б]. Осы сөйлемдегі «уық-керегі» қос сөзі халқымыздың дәстүрлі тұрмыс-тіршілігіне байланысты қолданылған киіз үй жабдықтарының бірі.

Бұл әнді қой шетінде күзетші, ат үстінде жылқышы, ойын-сауық, той-думанда қыз-келін, жігіт-желең, балаға шейін айтатын болады [сонда, 283-б]. Осы сөйлемдегі «той-думан» деген қос сөзі қазақ халқының ұлттық дүниетанымына байланысты өзіндік әдет-ғұрып дәстүрі болып саналады. Қазақ халқының өмірінде той ежелгі заманнан үлкен орын алады. Адамның дүниеге келуі, үй болуы, неше түрлі қуанышты кезеңдерін атап өтетін дәстүрлі той аталып келеді. Мысалы, шілдехана, наурыз, бесік той, үйлену, қыз ұзату, ұрын бару тойлары. Бұл тойлардың бүгінде мүлдем ұмыт болған түрі – ұрын тойы. Күйеудің алғаш рет ресми түрде қалықдықты көру мақсатымен қайын жұртына баруын «ұрын бару», қайын жұрты оның бұл сапарын «ұрын келу» деп атаған. Қазақ халқының бір ерекшелігі – қыз ұзату, үйлену, сүндет тойларында: ат шаптыру, жамбы ату, қыз қуу, айгөлек, ақсүйек, қыз кәде, балуан күрес, сайыс, көкпар т.б. көптеген ойындар өткізілген. Тойдың жақсы дәстүрлері бүгін де сақталған. Мысалы, үйлену тойында жар-жар айтылып, түрлі ұлттық ойындар ұйымдастырылады.

Сонымен қатар романдағы қос сөздердің көбі тақырыптық жағынан да әр алуан: ұғым-түсініктің, тұрмыс-тіршілікке қатысты жабдықтың, қажетті бұйымдардың жинақтық атауларын білдіреді. Мысалы мына сөйлемдерге назар аударайық: Азықтар көрпе-жастықтар, әлденеше қабат жазғы, қысқы киімдер болсын, барлығы да күймеге түгел салынып болғанды [2-кітап, 13-б]. Қора-жай мен той үйлердің салыс үлгісін берген Абайдың өзі еді [сонда, 163-б]. Сонымен Абай қайта қайтқанда, отаудағы қонақтардың аттары ерттеліп, кермелердің бәріне байланыпты, жарау жүйріктер, найқалған құр аттар, күдір бел жорғалар күлік ер-тұрмандарымен, қызылды-жасылды ат көрпелерімен ауыл үстін жаңғыртып тұр еді [сонда, 64-б]. Шағын үйдің ортасын қазан-ошақ алғандықтан бұл күнде Абай кітабын дөңгелек үстел үстіне салып оқымайды [сонда, 184-б]. Осы келтірілген мысалдардағы көрпе-жастық, қора-жай, ер-тұрман, қазан-ошақ деген қос сөздер тұрмыс-тіршілікке қажетті бұйымдар. Дүние ойран болсын, ата-ана, ағайын-туған жат көрсін. Абай осы байлауға бекіп отыр [сонда, 37-б]. Сыбаға әкелген қадірлес абысын-ажын, бәйбіше-келін Ұлжан аулын басып жатқан болу керек [сонда, 40-б]. Абай осы бүгінгідей етіп өз аулына Тобықтының әнші, күйші жасынан жігіт-желең, қыз-келіншегінен талайын талай рет жинаған [сонда, 56-б]. Манас ағайын-туыстың Абайды көп ойлайтынын айтты [сонда, 145-б]. Бұл уақыттарда ол абақтыдан шығып келгендіктен, аға-іні, шеше-жеңге, жанкүйер жақын - барлығына ыстық болған [сонда, 162-б]. Оспан өзінің аға-бауырларының бақ-дәреже қуанышын, сол аңқылдақтық бойынша Абайдан аулақ демейді [сонда, 252-б]. Осындағы ата-ана, ағайын-туған, абысын-ажын, қыз-келіншек, жігіт-желең, ағайын-туыс, аға-іні, аға-бауыр сияқты қос сөздер жалпы туыстық қатынасты білдіріп тұр. Осындай қос сөздерді М.Әуезов өзінің туындысында өте шебер қолданған.

М.Әуезов өзінің туындысында қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің барлық түрлерін өте шеберлікпен қолданған. Енді осы жайында айта кетейік.

Қайталама қос сөздер бір сөздің я қосымшасыз, я қосымшалы түрінің екі рет қайталануы арқылы, я сол сөздің не бір я бірнеше дыбысының немесе бір буынының өзгеріп қайталануы арқылы жасалады. Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшеліктеріне сәйкес, қалыптасқан дыбыстық және морфологиялық формаларының өзгешеліктеріне қарай, төрт түрлі болады.

1. 
   Қосымшасыз түбірдің қайталауынан құралатын қос сөздер.
   
2. 
   Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатын қос сөздер.
   
3. 
   Түбірдің бір дыбысы өзгеріліп құралатын қос сөздер.
   
4. 
   Түбір ықшамдалып құралатын қос сөздер.
   

1. 
   Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір түбір екі рет қайталау
   

2) Қосымшалы түбірдің қайталануы арқылы жасалатын қос сөздерге түбірге жұрнақтар да, жалғаулар да жалғанып қосарланатын сөздер жатады. Мысалы, Аттың екпінімен кеп сойылды соққанда, ат үстіндегілер жаяуларды қағып жығып, домалатып-домалатып кетті [сонда, 67-б]. Сүйіндік пен Асылбек Абайды қайта-қайта:

- Же шырағым.

- Жесеңші Абай! Алмадың ғой! – деп әлденеше қозғап көріп еді, Абай жей алған жоқ [сонда, 117-б]. Шапқа түрте-түрте барып, ақыры бір күн «өлермен бол да, отқа түс, соныңды көрмей тоқтаймын!» дегені ғой мұнысы [сонда, 126-б]. Осындағы қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне бір түрлі жұрнақ (-ып, -а, -е) жалғанып тұр. Қосымшалар жалғанып қосарланған бұл сөздердің де лексикалық мағыналары өзгермей, тек семантикалық мағынасы мен стилистикалық қызметтеріне ғана қосымша реңктер ғана жамалады. Бұл қос сөздер қайталанатын түбірдің я біреуіне, я екеуіне де бірдей қосымша жалғанып жасала беретіндіктен, оларды қосымшалы қос сөз деп атауға болады. Қайталанып жасалатын түбірге қосылатын қосымшалардың формаларына қарай, бұл топ мына төмендегідей салаларға жіктеледі:

а) Екі компонентіне де қосымша қосылатын қос сөздер іштей екеуіне де бір түрлі жұрнақ жалғанатын және екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топқа бөлінеді: Мысалы: - А, құрыған құдай, нең бар еді? – деп беріп, қасына бұрын барған екі жігітті қойып-қойып жібергенде, біреуі мұрнын басып ұшып түсті [сонда, 26-б]. Абай енді Смағұлдың ақымақтығына ыза боп, Оспанды қол беріп, ананы тартайын деп еді, Оспан дәл осы кезде Абайдан босай сала қымыз бетіне үңіліп тұрған Смағұлды желкесінен түйіп-түйіп қалып, қымыздың ішіне бет-аузы мен құлағына шейін батырып жіберді [сонда, 73-б].

- Бұны кім үйретті доңыз? – деп кеп, Смағұлды жақтан тартып-тартып жіберді [сонда, 73-б]. Сол тақиясының екі самайдағы жиегінен ойдым-ойдым боп түскен ақ құйқа көрінеді [сонда, 81-б]. Бірақ күндізгі уақыттар Құнанбай асығып, сауыт жүргенмен, жолдағы белгілі-белгілі ауылдарға кеп түскенде үнемі тез аттана алмай қалады [сонда, 102-б]. Енді сен маған осыны айтқызып-айтқызып, ертең әкеңмен екеумізді тағы араз қыласың-ау сығыр! – деп Сүйіндік күліп қойды [сонда, 131-б]. Бөжейдей азаматтарының ыстық көзіндей болған екі серік аты келгенде барлық үлкендердің өздері де еңіреп-еңіреп жіберісті [сонда, 141-б].

ә) Қосымша екі компонентіне де қосылатын қос сөздер іштей екі сыңары екі түрлі жұрнақты, бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы немесе әр сыңары әр түрлі жалғаулы бола береді. Осы сөздерге сай туындыдағы мына сөйлемдегі қос сөздерге назар аударайық: Абай бұған жетер-жетпестен:

- Ой, Жиренше, жаңағы осы Қодар кім? О не қылған? Айтшы, - деді [сонда, 30-б]. Кішілеу көздері ашылар-ашылмастай сәл ғана сығырайып, төмендеген [4-кітап, 111-б]. Абай науқастың тамырын ұстады, сәл өте сирек, болар-болмас қана соққан қыбыр бар [сонда, 116-б]. Таңертеңнен, таң білінер-білінбестен барып, ел орнына отыра, зорға қайтқанда, күні бойы істейтіні тек ішек аршу [сонда, 127-б]. Барды төгіп, ойран-топанын шығарып, лезде құдықтан басы ғана көрінер-көрінбес боп тұрған Сейітті анық тірідей көмдіріп салды [сонда, 218-б]. Осындағы қос сөздердің сыңары екі түрлі жұрнақтан жасалған. Бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы қос сөздерге: Көп ауылдар түн бойы қотандарын күзетіп, ауыл-ауылдың шеттеріне үзбестен лапылдатып оттар жағып отырып айғай-шумен таңды-таңға ұратын [1-кітап, 39-б]. Бірнеше көштерді сайма-саймен өз жолдарымен жіберсе де Сүйіндік, Жексендер бастаған еркектер тобы жұбын жазған жоқ [сонда, 50-б]. Осы балалардың бәрі үйді-үйлеріне Сармолланың қоанды қазасын айтып жылап-еңіреп келіскен [4-кітап, 55-б].

Мына сөйлемдердегі қос сөздер: Сөйтіп Базаралыға көмек етер деген болыс көрден-көрге тығылғандай [3-кітап, 90-б]. Топ алдында сол сөзді түгел айтқызса, өзінен-өзі соққы тигізгендей болатынын сезіп, Дәркембай мен баланы ықсыра, қалың топтан шет бөлініп шықты [2-кітап, 15-б]. Тыйым салған тағдыр салмағының астында қатар келе жатқан екеуі біріне-бірі ашыла алмай, іштерін толық тани алмай үздігеді [сонда, 66-б]. Осындағы көрден-көрге дегенде бірінші сыңарына (-ден) да екінші сыңарына да (-ге) екі түрлі жалғау жалғанып тұр, өзінен-өзі (-нен, -і), біріне-бірі (-не, -і). б) Қосымшалы қайталама қос сөздердің бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы да болып келеді. Мысалы; Содан әрі қазіретпен не деп жауаптасудың бабын таба алмаған және тіпті, шүлдіреген, кітапшылаған тілін ұға алмаған Жұмабай тағы бір ойдағы әңгімесін тұпа-тура, қолма-қол бастап еді [1-кітап, 20-б]. Жалғыз-ақ Бөжей ғана Сүйіндік, Қаратаймен бірге үшеуден-үшеу боп оқшау кетіп бара жатып күрсініп:

- Ер өлтіргенге құн сұраушы ең. Өлтірген өзіңсің — деді [сонда, 31-б]. Бірталайдан бері ел-елдің үлкендері шаруа иелері «Жайлаудың тоңы жібіді ме екен? Көгі жетілді ме екен?» деп өткен-кеткеннен ылғи сұрау салумен болған [сонда, 38-б].

- Бара көрейік. Жүзбе-жүз көрісейік жауабын өз аузынан естиік? – деді [сонда, 50-б]. Жалғыз-ақ бұрынғы майырларды бір-ақ белгімен «сұлу майыр», «семіз майыр» деп немесе бетінің секпіліне қарап, «тарғақ майыр» десе, мынаның сыртқы түсі, түгі талай ат атауға өз өзінен сұранып тұрушы еді [сонда, 83-б]. Абай қонақ үйлердің есік-есігінен бір-бір қарағаны болмаса ешқайсысына кірген жоқ [сонда, 96-б]. Жұмысы жоқ болса да қаланың шетіне бір шығып кетіп, базарын бір кезіп, тобықтылар жатқан пәтер-пәтерді аралап жүрді [сонда, 99-б]. Ол емес, тысқа шығып өз-өзімен қалғанда, жұлдызы аспанға, аса бір рақат қуанышпен қарап тұрып, кең тыныс алды [сонда, 117-б]. «Пәле осылардан шықты» деп өшіге түседі де, өз қыстауына өз малын бастырмай ұдайы кедей ауылдардың қыстау-қыстауының үстіне бар малын қаптатып, талап жеп отырды [3-кітап, 78-б]. Аз уақытта қамыс тегенеге құйылған қымыз келіп сапырылып таралғанда, ауыл иесі мен қонақтар әр жайдан тұс-тұстан жан сұрасып, сөйлесіп кетті [сонда, 141-б]. Осы келтірілген мысалдардағы қолма-қол, үшеуден-үшеу, ел-елдің, жүзбе-жүз, өз-өзінен, есік-есігінен, пәтер-пәтерді, өз-өзімен деген қос сөздердің бір ғана сыңары жұрнақты және біразының бір ғана сыңары жалғаулы болып келген.

3. 
   Бір сыңарының дыбысы өзгеріп (трансформацияланып) құралатын
   

Бұндай қос сөздердің жасалу заңдылықтары мынадай: а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса, ол дыбыс қайталанғанда көбінесе м, с, п, дыбыстарына ауысады. Мысалы, романдағы мынандай сөйлемдерге назар аударайық: Егер жеке бақса, отыз шақты ауылдың аз-маз, бөлек-бөлек шоғыр жылқылары тырым-тырақай жайылар еді де, солардың қайсысына кеп соқтықса да, жаудың алдынан шығар, басы бір жерге құрылған көп бақташы сойыл соғар болмас еді [7-кітап, 172-б]. Жақсының ең алдымен адамға, әсіресе, біздей олпы-солпысы көп адамға, тілеуі жақсы болады! – деп Дәркембай қолағашты аудара қарап, әлі де қағаздай мін қалдырмай мүсіндеп отыр [3-кітап, 175-б].

ә) Егер сөздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыссыз дыбыс қосылады. Мысалы: Абылғазының үрдіс ұрған қара шоқпар зілінен бұл кезде үш жылқышы ұмар-жұмар түскен-ді [3-кітап, 73-б]. Оспанның жылын берер алдында Қнанбай ауылдарын осындай бір үлкен қақтығыс ұйды-тұйды еткен еді [сонда, 207-б].

- Турасын айтса біреу ат-шапан ала ма? Мысалы, несі? Тағы әрі-сәрі, тағы әуре-сарсаң [223-б]. Және Тәкежан мен Ысқақ сені сонда кіргізуді ұйғарған соң, сен орнықпай, тағы маған еріп кетсең ыбыр-жыбыр қоздана береді [сонда, 257-б].

б) Егер қайталанатын бірінші түбірде ашық дауысты дыбыс болса, қайталанатын екінші жаңғырық сөзде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы, мына сөйлемдерге назар аударайық: Ырғызбай Құнанбайды бөктіріп, бұрқ-сарқ еткізіп, тулатып жатқан тартысқа Ақшоқыдағы ауыл қатысқен жоқ [3-кітап, 90-б]. Осымен келесі күннің екінді шағында ауыл үстінде бір шаң-шұң шығып қалды [сонда, 204-б]. Дәл осы кезде бұлардың қасына үсті-басы шылдырлап, аяғын сарт-сұрт басқан біреу келіп қалды [сонда, 259-б]. Аттылар бұрылып келіп, дөңгелене отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берісіп, амандасып қалды [2-кітап, 271-б]. Қайталама қос сөздердің осы үшінші топқа жататын түрі туындыда өте сирек қолданылған. Жазушы ондай қос сөздерді өте шебер пайдаланған.

4) Бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздер туындыда көптеп кездеседі. Қос сөздердің бұл түрі үстеме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме (я күшейтпе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонентінің әрі ықшамдалып, әрі соңына «п» дыбысын жамап алып бір тұйық я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бұндай күшейтпе сын есімнің негізіне мынадай екі түрлі жолмен үстелетін болып қалыптасқан: а) Егер қайталанатын негіздің бірінші буыны ашық болса, алғашқы буынына қатаң еріндік «п» дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу, я тұйық буынға айналады. Мысалы: Дәркембайдың көзі Абайға түскенде, оның жүзі боп-боз боп, екі көзі қанталап, Майбасар мен Тәкежанды жарып өткендей, алдына тып-тыныш тұрған апан суға кесек атып толқытқан әрекет елестейді [сонда, 17-б]. Абайдың екі көзі қып-қызыл екен, ісініңкіреп тұр [сонда, 30-б]. Оң жақ бетіндегі әдемі қап-қара меңі айқындап сілкіп тастап, кегі қайтқандай рақаттанып, сақ-сақ күлді [сонда, 71-б]. Романда мұндай қос сөздерге тап-таза, сап-сары, қып-қызыл, қап-қара, оп-оңай, тып-тыныш, боп-боз жатады.

ә) Егер қайталанатын негіздің бірінші буыны жабық я бітеу болса, сол алғашқы бітеу буынның соңғы дауыссыз түсіп қалады да, оның орнына «п» дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша – я тұйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы;

— Жаным, жарығым! – деп, жігіттің бетіне ып-ыстық бетін басты [сонда, 77-б]. Кәмшат бөркінің үкісі мен қозасының, маржаны мен шоғынан бастап, кішкентай аяғындағы тұмсығы үп-үшкір, жылтырауық әміркен кебісіне шейін бөлек сәнді Үмітей келеді [сонда, 173-б]. Өңі сұп-сұр, дырау қамшысын қымтып ұстап алған салалы саусақтарында сабырсыз діріл бар [2-кітап, 65-б]. Дәл осы Балқыбек жиынының үстінде ақ адал малын түп-түгел алдарына салыңдар! [сонда, 278-б].

Қос сөздердің екінші түрі қосарлама қос сөздерге тоқтала кетейік.

Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден құралады. Қосарлама қос сөздер мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады Бұл аталған еркшеліктер қосарлама сөздердің күрделі сөз болып жасалуына негізгі таяныш болумен қатар, олардың өзге күрделі сөздерден ажырауына да негізгі белгі есебінде қызмет етеді.

Компоненттері морфологиялық жағынан бір тектес, синтаксистік жағынан өзара тең болғандықтан, қосарлама қос сөздің мағынасын құрамындағы екі компоненттің де мағынасын бірдей қамтиды да, жалпылау, жинақтау, топшылау, болжаудау, мөлшерлеу тәрізді ұғымдарды білдіреді. Қосарлама қос сөздердің құрамындағы компоненттер дыбыс, буын және реті жақтарынан да үлес, үндес болып құралады.

Біріншіден, қосарлама сөздердің құрамындағы компоненттер рифма жағынан өзара үйлесіп отырады. Синтаксистік жағынан бір-бірімен тең екі компоненттің екеуіне де бір түрлі қосымша қосылуы арқылы да, осымен байланысты, буын саны мен екпіннің орны ауысуы арқылы да өзара орайласып отырады. Оған мысал ретінде романда мынадай қос сөздер кездеседі: әке-шеше, бала-шаға, көрмей-білмей, көшіп-қону, азан-қазан, сақал-шашы, зар-нала т.б.

Екіншіден, қосарлама сөздердің құрамдарындағы компоненттердің дауысты және дауыссыз дыбыстары үйлесіп, үндесіп отырады. Мысалы; қауіп-қатер, сай-сала, тамыр-таныс, қатын-қалаш, балдыр-бұлдыр, тиын-тебен, салдыр-сұлдыр, кедей-кепшік т.б. сияқты қос сөздер сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы үндескен аллитерациялық үйлесімдер.

Ал, азын-аулақ, аш-арық, анда-санда, абысын-ажын, ығы-жығы, айла-амал, ым-жым, ұмар-жұмар, ауыл-аймақ т.б. сияқты қосарлама қос сөздер дауысты дыбыстардың қайталануы ассоннанс жолымен үйлесіп романда қолданылған.

Қос сөздердің қай-қайсысы болмасын бір-бірімен белгілі бір формалары арқылы байланысады. Олар әртүрлі тұлғада жасалады. Қайталама қос сөздердің жасалуына келетін болсақ, “бір” сөзінің әртүрлі тұлғада қайталанып келуінен жасалған қос сөздерді үш түрлі мағыналық топқа бөлуге болады. Мәсалы: мына төмендегі сөйлемдерге назар аударайық. Бүгінгі әнші, өнерлі жастардың біріне-бірі көрсетіп жатқан құрмет ғыззат, сый-сұхбат арасындағы нәзік жарастық күй болды [4-кітап 53-б]. Қазіргі уақытта бұл ауылда бірде-бір бөгде кісі болмауы керек [сонда, 131-б]. Бір-біріне қонаққа барысу «ақсарбас, көкқасқа» айтысып, баталасу, тамырласып достасу көп. [сонда, 164-б]. Осындағы бірде-бір — ешбір деген ұғымды берсе, біріне-бірі, бір-біріне дегендер – екеуара, өзара деген ұғымды беріп, жаңа мәнде қолданып тұр. «Бірде-бір» сөзі бір және де шылауына тіркесінен қалыптасқан. Енді «өз» сөзінің әртүрлі тұлғада қайталанып келуінен жасалған қос сөздерге тоқталайық. Бұл күнге дейін арылмай келген көңіл кірбеңі түннен бері, дәл осы сәтте, өз-өзінен көзеліп жадырап кеткендей [сонда, 34-б]. Өзінен-өзі суық тартып, сұлық түсіп жүдеңдеп барады [сонда, 164-б]. Бірақ сонымен қатар, өзін-өзі күдіктенбей құптаған мақтаған сағыныш сезеді [сонда, 182-б]. Топ алдында сөзді түгел айтқызса өзіне-өзі соққы тигізгендей болатынын сезіп, Дәркембай мен баланы ықсыра қалың топтан шеттелініп шықты [сонда, 11-б]. Мұнда өз сөзіне әртүрлі жұрнақтардың жалғануы арқылы сөздің мағынасы бірде өзгеріп, бір сол қалпында мағына үстеп қолданылып тұр.

Қайталанатын сөздердің алдыңғы сыңарына –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы қосылу арқылы жасалған сөздердің семантикасы тіпті бөлек. Мысалы, әкесіне күнбе-күн оқып білген дерегін бүгін ғана емес, бұдан бұрын да айтқан-ды [сонда, 9-б]. Тай бұдан құтылмақ боп, нелер қиястық жасаса, соның бәріне де сол секундта Оспан қолма-қол тәсіл жасайды [сонда, 146-б]. Ыңғайлы шапшаң табақшылар ат үстінен көсіліп кеп, табақтарының сорпа-тұздығын төкпестен ұсынып, қонақ үйлердің алды-алдына тұра-тұра қалысады [сонда, 189-б]. Көзбе-көз айтып кеткен қияссөзі әлі есімнен кеткен жоқ [сонда, 282-б]. Мен сіздің ауызба-ауыз сөзіңізді бұл шаққа қатар естімеп-ем [сонда, 142-б]. Бұндай тұлғалар грамматикаларда синтаксистік тәсілі ретінде көрсетілген. “Қазіргі қазақ тілінің сөз жасам жүйесінде” де –ма, -ме үстеу жасаудың бір жолы. Бұл жұрнақ үстеулердің алғашқы сыңарына жалғанып, оқиға әрекеттің орындалуындағы дәлдікті, жедел болған істі айқындап көрсетіп тұрады. Үстеулердің негізі көбіне зат есімді сөздерден болады: ауызба-ауыз, қолма-қол, бетпе-бет, көзбе-көз т.б. Мұндай құрылыстағы үстеу сөздер әруақытта да етістіктермен тіркесе жұмсалып, оқиға әрекеттер арасындағы тығыз байланыстылықты білдіреді. Жоғарыдағы келтірілген мысалдардағы қайталама қос сөздердің мағыналары (қолма-қол, көзбе-көз, күнбе-күн, ауызба-ауыз) жеке сыңарларының мағыналарынан мүлде бөлек, жаңа мағыналар. Осындай қайталама қос сөздердің түрлері туындыда кездесіп отырады.

Ал енді туындыдағы қосарлама қос сөздерді байланыстырушы формаларға тоқталайық. Компоненттерінің морфологиялық құрылымына қарай, қосарлама сөздерді екі салаға бөлуге болады:

а) Негізгі түбірден құралған қсарлама сөздер. Оған бала-шаға, ата-ана, үй-жай, телан-тараж, аяқ-қол, дос-жар, күш-қуат, ләм-мим, күш-қуат, ас-су, нан-тұз, тай-құлын, оқу-білім, іні-бала, құлын-тай, дау-шар, дос-жар, көш-қон, ойын-сауық, той-думан т.б.

ә) Туынды формалардан құралған қосарлама сөздер екі түрлі болады. Бірінші – екі сыңарына да бірдей жұрнақ жалғанып жасалады, екіншісі – бір сыңарына ғана жұрнақ жалғау арқылы қосарланған қос сөздер. Мысалы, туындыда мынандай қос сөздер кездеседі: атарман-шабарман, онша-мұнда, әлді-малды, көрген-күздеу, қашқын-қуғын, есітіп-білген, келген-кеткен, көрінер-көрінбес, үзіп-жұлып, ерлі-зайып, алым-салық, ішіп-жемі, жүріс-тұрыс, бірен-саран, лім-жітім, өштік-қастық т.б. Қосарлама сөздің екі компонентіне де бірдей жалғанатын жұрнақтар көбінесе бір ғана түрлі болып қосылады, кей-кейде ғана екі түрлі болады. Мысалы, мына төмендегі сөйлемдерге назар аударайық: Жас қыз кезінде Абай мен Тоғжан арасындағы жалынды сырдың азды-көпті куәсіндей болған [сонда, 53-б]. Жолды-жолсыз жердің барлығында суыққа қарсы қасқарып-ап топты бастап келе жатқан себебі де сол [сонда, 102-б].

- Балам-ай , алды-артымды орап алдың-ау осы сен ә? – деп, Сүйіндік ақырын күле түсіп, екі ойлы болып қалды да Асылбекке қарап:

- Ей, менің балаларым мына бала қонағың артымда жатыр-ау өзі, ойлаймысыңдар?-деп, жақсы жадырап, шын бейілденді [сонда, 114-б]. Құнанбайдың алдында мысықтай үндемей отырып, былай шыға бере, бала-шаға, малшы-жалшыны сықпыртып, боқтап жүру оның дағдысы болған [сонда, 114-б].Кешегі төбелес, алыс-жұлыс атаулының ор жырасының ар жағында қалып қойған, алысып тұрған – Тоғжан [сонда, 168-б]. Сол шығын өскен сайын іші ауырып, ең ақыры осы кездерде Ұлжанды абысын-ажынға да ағайын-жақын, үлкенге де, тіпті бала-шағаға да жамандай бергіш боп еді [сонда, 169-б]. Өзенді құлдап селдір тоғай ішіне кіріп, арлы-берлі жүріп көрді [сонда, 178-б]. Көрпе-жастығы қызылды-жасылды жаңа төсек тәрізді [2-кітап, 25-б]. Келісімен Әділбек суық сөз есітіп, сезіктенген бе? Жаман бүлініп жеңгелерін де, малшы-көршілерін де қатты бүріпті [сонда, 221-б]. Әсіресі Ұлжанның айналасындағы үбірлі-шүбірлі молдықты, кеңдікті сүймейтін [сонда, 241-б]. Осы келтірілген мысалдардағы қосарлама қос сөздер бір-бірімен әр түрлі формалар арқылы байланысып жасалған. Осындағы қолданылған жұрнақтар мыналар: -лы, -лі,-ды, -ді, -ты, -ті (арлы-берлі, қызылды-жасылды), -шы, -ші (малшы-жалшы), -н, -ын, -ін, -қан, -кен, -ған, -ген (ішкен-жеген, жиған-терген), -ыс, -іс (алыс-жұлыс), -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік (өштік-қастық). Мұндай қос сөздер романда сирек қолданылған.

Сонымен, жалпы туындыдағы қос сөздер–қазақ тіліне айрықша тән құбылыстың, заттың және ұғым, түсініктің атауларын жинақтап беру үшін қолданылатын сөзжасам амалының бір түрі.

Қорытынды.

Қос сөздер түркі тілдің бәрінде бар тілдік құбылыс. Қос сөздер ең көне Орхон жазба ескерткіштерінің тілінде де болған. Содан бері қарай қос сөздер түркі тілдерінің бәрінің сөздік қорынан мол орын алып, тілде жиі қолданылатын лексикалық бірліктер қатарында келе жатыр. Қос сөздер мәселесі зерттелмеді дей алмаймыз.Ол жайында құнды пікірлер мен тұжырымдар да аз еместігін жоғарыда айтып өттік. Соған қарамастан, оны лексикалық тұрғыдан егжей-текжейлі зерттеп, тілдің әр саласына жататын жақтарын анықтап алмай, оны бір ғана құбылыс деп қарай алмаймыз. Қос сөздер мәселесі ғылымда әбден танылған, тілдік құбылыс.

Тарихи шығу төркінін, қалыптасу заңдарын топшылағанда, қос сөздер мынадай екі түрлі жолмен дами келіп, үлкен бір арнаға сыйған.

1. Қайталама қос сөздер айтылатын ойға әртүрлі экспрессиялық, эмоциялық және басқа қосымша мән беру мақсатымен әуелде бір сөзді екі рет қайталап қолдану машығынан пайда болған.

Ал, сөздің ықшамдалып келіп, бір буын түрінде қайталануы сондай-ақ, сөздің я дауысты дыбыстың қайталануы кейінгі заманда қалыптасқан формалар.

2. Қосарлама қос сөздер мынадай екі түрлі жолмен дамып қалыптасқан:

а) Қосарлама қос сөздердің бір алуаны сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің, айқындауыш мүшелердің логикалық, интонациялық, формалық райға қарай бірте-бірте орын жағынан өзара орайласып, бір-бірімен үнемі жұпталып қолданылуына сәйкес, бірде күрделі, бір бүтін тұрақты сөз ретінде, бірде бір-бірінен ажырасатын бірыңғай мүшелер ретінде жұмсалынуының нәтижесінде қалыптасқан. Практикада әрі байлаулы, әрі еркін қолданылатын қасиет мағыналы қосарлама сөздерге тән. Сондықтан ондай қосарлама сөздердің компоненттері ауыспалы болады, бірде қос сөз құрамында қолданылса, бірде олар бір-бірінен ажырап дербес, жеке дара сөз ретінде қолданыла береді. Қос сөздердің екі сыңары да бірыңғай, яғни бір ғана сөз тобына тән сөздерден құралатын себебінің бір негізі олардың бірыңғай мүшелермен ұштастығында да болуға тиіс.

б) Қосарлама қос сөздердің бір алуаны белгілі бір төл сөзге бір рудың не тайпаның тіліндегі пар-пар я мәндес сөзді немесе көшірме, айлас-күлес отырған, я бұрынғы-соңды белгілі қарым-қатынаста болған басқа халықтардың тіліндегі балама сөзді жарыстыра, қосарлап қолдану нәтижесінде туып қалыптасқан.

Бірақ бұлардың ішінен кейбіреулерінің жеке, я екі компаненті әуелгі өз мағынасын не солғындатып, не жоғалтып, тек қосарлама сөздің құрамында ғана қолданылатын көне формаға айналған. Бұл процесте тиісті фонетикалық құбылыстардың маңызы болғаны күмәнсіз.Осыған көз жеткізу үшін романдағы мына қос сөздерді алып салыстырамыз: бала-шаға, жора-жолдас, некен-саяқ, тоқты-торым, дос-жар.

Халқымыздың классик жазушысы, қарымды қаламгер Мұхтар Әуезов өзінің төл туындысы – «Абай жолы» романында қос сөздерді орынды қолдануда түрлі әдеби тәсілдерге сүйене отырып, туындының негізгі тақырыбын аша білген.

М.Әуезов романды жазу барысында 500-ден астам қос сөздерді қолданған. Туындыдағы қос сөздерді талдау барысында байқағанымыз қайталама қос сөздерге қарағанда, қосарлама қос сөздердің саны өте көп қолданылған.

Романдағы қос сөздердің тұлғалық түрлерінің қаншалықты бай болуына байланысты, мағыналық ерекшіліктері де соншалықты бай болып келеді.

Жалпы туындыдағы қос сөздерді мағынасына қарай мынадай негізгі топтарға бөліп қарастырдық:

1. Жинақтық я жалпылық мағынаны білдіретін қос сөздер: бала-шаға, әке-шеше, қыз-келіншек т.б.

2. Жіктеу, даралау мағынаны білдіретін қос сөздер: мая-мая, қора-қора, топ-топ, қос-қос т.б.

3. Болжау мағынасын білдіретін қос сөздерге: бүгін-ертең, екі-үш, төрт-бес.

4. Белгілі амалдың бір рет емес, әлденеше рет қайталанғанын білдіретін қос сөздер: сарт-сұрт, бара-бара, қайта-қайта, қағып-қағып, мұңдап-мұңдап т.б.

5. Екі субъектінің арасындағы әрекеттің немесе қарым-қатынастың

тікелей болатынын білдіретін қос сөздер: бетпе-бет, ауызба-ауыз, қолма-қол, көзбе-көз т.б.

6. Қимылдың я көріністің бірқалыпты емес, бірде олай, бірде бұлай құбылып отыратынын білдіретін қос сөздер: жалт-жұлт, сарт-сұрт, тарс-тұрс, сақыр-сұқыр т.б.

7. Аталатын затты кемсіну-қомсыну мағынасын білдіретін қос сөздер: ат-мат, ақсақ-тоқсақ т.б.

8. Заттың түсін, көлемін я болмаса сапасын күшейту мағынасын беретін қос сөздер: сап-сары, үп-үшкір, кіп-кішкене, ып-ыстық, жұп-жұмсақ, түп-түгел, жіп-жіңішке т.б.

9. Мезгіл мағынасын білдіретін қос сөздер: бүгін-ертең, анда-санда, күндіз-түні, күнбе-күн т.б.

Сонымен қоса туындыдағы қос сөздер атауының бәрі мынадай заңдылықтар арқылы жасалады:

1. 
   Қос сөздер сыңарлары кез-келген сөздерден бола бермей екі сыңары да бір сөз табынан болады: қарға-құзғын, төрт-бес, ақ-қара, кәрі-жас т.б.
   
2. 
   Қос сөз сыңарлары мағыналас, синоним, антоним сөздерден жасалады: аяқ-қол, күш-қуат, қазан-ошақ, пішін-мүсін, еркек-әйел т.б.
   
3. 
   Сыңарлары буын саны жағынан үндесіп келеді, яғни сингорманизм заңы сақталған: қару-жарақ, талан-тараж, у-шу, сүйек-сорпа т.б.
   

Туындыда қолданылған қос сөздер тек өзіміздің ұлттық тілімізде ғана емес, басқа түркі тілдерінен енген сөздер арқылы да жасалған. М.Әуезов төл туындысын жазу барысында қос сөздерді сол кездегі кезеңге сай қолданған. Мысалы; көші-қон қазақ халқының көшіп қонуына байланысты: жайлау-қыстау, қару-жарақ, әдет-ғұрып, салт-дәстүр т.б. сияқты сөздерді көп қолданып, айтпақшы болған ойын әсерлі жеткізген. Романда қос сөз сыңарлары, тұрақты сөз тізбектерінде көненің сарқытындай сақталып қалған құпия сөздер де кездеседі. Тіл мамандары көне сөздерге арнайы зерттеу жасап, көзін ашып отырса, бір кездегі болмыстан сыр аңғарып қана қоймай, бүгінгі тіл қолданысымызда «бұл қалай» деген сұраққа жауап табар едік.

Жалпы М. Әуезов туындының негізгі тақырыбын айқын аша білген және әдеби қазынамыздың дамуына өз үлесін қосты. Қазақ халқының қалыптасу, бағзы замандағы тұрмыс тіршілігі жайында баяндайтын туындыны оқыған кез-келген оқырман қазақтың бай тілінің тарихы тереңде жатқандығына көз жеткізеді. М.Әуезов туындысы қазақ әдебиетіндегі баға жетпес қазынаның бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. 
   Аханов К. «Грамматика теориясының негіздері» Алматы, «Мектеп» 1972 ж.
   
2. 
   Әзімжанова Г. «Көркем проза тіліндегі етістіктердің стилистикасы». Кандидаттық диссертациялық қолжазбасы. Алматы, 1988 ж.
   
3. 
   Байтурсынов А. «Тіл тағлымы» Алматы «Ана тілі» 1992 ж.
   

5. Есенғұлов А. «Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қос сөздер және олардың қазақ әдеби тіліне қатысы жайында» «Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары» Алматы, 1981 ж.

6. Жұбанов Қ. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» Алматы. «Ғылым» 1999 ж.

7. Жаркешова Г. «Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі» Алматы, «Жалын» 1960 ж.

8. Жұбанов Қ. «Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер» Алматы, 1975 ж.

9. 
   Кононов А. «Грамматика современного узбекского литературного языка» Москва, 1960 ж.
   

11. 
    Қожабергенова З. «Транскрипциялы қос сөздер» Бастауыш мектеп 1984 №4.
    
12. 
    Қайдаров «Парные слова в современном уйгурском языке» Алматы 1956 ж.
    
13. 
    Қалабаева Т., «Қайталама қос сөздердің кейбір мәселелері» Қазақстан мектебі. Алматы, 1980 ж. №3.
    
14. 
    Мұсабекова Ф. «Қазақ тілінің практикалық стилистикасы» Алматы, «Мектеп» 1982 ж.
    
15. 
    Нұрмағамбетов Қ. «Қос сөздердің құпия сырлары» Алматы, «Жалын» 1991 ж.
    
16. 
    Отарбаева А. «Сөзжасам жүйесі» Алматы, 2003 ж.
    
17. 
    Сауранбаев Н. «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» Алматы, «Мектеп» 1948 ж.
    

1953 ж.

20. 
    Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар» Алматы,
    

20. 
    Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» А. «Ана тілі» 1991 ж.
    
21. 
    Хасанова С. «Қос сөздердің стилдік қисындары», «Қазақ тілі мен әдебиеті мәселелері бойынша мақалалар жинағы» Алматы, 1977 ж.
    
22. 
    «Қазақ тілі мен әдебиеті» - Алматы, 1999 ж. №5
    
23. 
    «Қазақ әдебиеті» 1982 ж., №2.
    
24. 
    «Қазақ тілі мен әдебиеті» Алматы, 2003, №10
    
25. 
    «Древнетюркский словарь» Ленинград 1968 ж.
    

Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ

филология факультетін қазақ тілі

мен әдебиеті мамандығы бойынша

бітіруші 31-11 оқу тобының студенті

Қ. Назарбаеваның “М.Әуезовтің

“Абай жолы” романындағы қос сөздер” атты диплом жұмысына

П і к і р

Қ. Назарбаеваның диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде жұмыстың мақсаты мен міндеттері, зерттелу тарихы талданады.

Күрделі сөздер олардың түрлері, қос сөздер, олардың ерекшелігі құралу тәсілдерінде ғана емес, дыбыстық және морфологиялық нұсқаларында да, семантикалық мағыналары мен қолданылу ерекшеліктерінде де үнемі көрініп отыратындығы баяндалады. Қос сөздердің түр – сыңарларына ғылыми тұрғыдан классификация жасалып, олардың әрқайсысы морфологиялық құрамы жағынан жан-жақты талданған.

Диплом жұмысында М. Әуезовтің “Абай жолы” роман-эпопеясындағы қос сөздер пайдаланылған. Романда кездесетін қос сөздердің сыңарлары қайталанып та, басқа синонимдес сөздермен қосарланып та жасалатындығы дәлелденген.

Қос сөздердің семантикалық жағы, сөз таптарына қатысы тілдік материалдармен баяндалады. Кейбір қос сөздер сыңарларының этимологиясы анықталады, морфологиялық табиғаты ашылады. Қос сөздерді есім қос сөздер, етістік, үстеу, еліктеу қос сөздер деп тілдік фактілерге қарай жіктеп зерттеген. Жұмысқа өзінше қорытынды жасаған. М. Әуезовтің “Абай жолы” романындағы кездесетін қос сөздердің санын анықтап, оларды жік-жікке бөліп талдаған.

Жұмыс диплом жұмысына қойылатын талапқа сай орындалған.

Жұмысты мемлекеттік аттестациялау комиссиясына қорғауға ұсынуға болады. Жұмыс “өте жақсы” деген бағаға лайықты деп есептеймін.

Ф. ғ. к, аға оқытушы: А. Ақкөзов.

Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ ШИ

филология факультетін қазақ тілі

мен әдебиеті мамандығы бойынша

бітіруші 31-11 тобының студенті

Назарбаева Қарлығаштың “М. Әуезовтің

“Абай жолы” романындағы қос сөздер”

атты тақырыптағы диплом жұмысына

П і к і р

Сөз - күрделі құбылыс, сондықтан оның түрлі қасиеті, мағынасы мен тұлғасы, тіпті сөздердің өзара тіркесуі де жеке-жеке тіл саласының объектісі болып жүр. Олар жеке-жеке қолданылуымен бірге, бір бірлікте, бір категорияда қолданылады. Демек, жеке тұлға ретінде өмір сүрмейді. Мағынасымен байланыспаса, тұлға өздері сөз бола алмайды. Сондықтан жалаң формалармен байланыспаған жинақ мағына өмір сүрмейді.

Сөз тұлғасын зерттейтін тіл саласы–морфология саласы. Сөз тұлғасы дегеніміз сөздің мағынасымен байланысып барып қана сөздің бір элементі болады. Сондықтан сөз мағынасына сүйене отырып, сөздерді тұлғалық негізде екіге бөледі.

Дипломдық жұмыста осы қасиетке негізделіп, жалаң сөздер мен күрделі сөздер деп екіге бөлінеді. Ал күрделі сөздерді беске бөледі:

1. 
   Қос сөздер.
   
2. 
   Қысқарған сөздер.
   
3. 
   Біріккен сөздер.
   
4. 
   Кіріккен сөздер.
   
5. 
   Тіркескен сөздер.
   

Олардың әрқайсысы анықталып “Абай жолы” романынан терілген мысалдар келтіріледі.

Жұмыстың сәтті шығуы мынада:

1. Жай сөздер мен күрделі сөздерді ажыратып, лексика-семантикалық, грамматикалық белгілерін дұрыс көрсете білген.

2. Күрделі сөздердің ХІ ғасырдан бастап жиі қолданылғандығын көрсетеді.

3. Тарихта күрделі сөздер жай сөздерден бастау алғандығын дұрыс көрсеткен.

4. Еркін сөздердің күрделі сөздерге дейін дамуына әрі мағыналық, әрі морфологиялық жағынан дамуын десемантизация, деформацияға түсуін дұрыс көрсеткен.

6. 
   Күрделі сөздердің мағынасын дұрыс ажыратқан.
   

Зерттеу жұмысы диплом жұмысына қойылатын талапқа сай орындалған. Диплом жұмысын мемлекеттік емтихан комиссиясына қорғауға ұсынуға болады.

Ғылыми жетекші ф. ғ. к.

ХҚТУ ШИ профессоры: З. К. Керімбаева.

жүктеу/скачать 0.72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: