I. тауарлы-материалдық Қорлардың есебінің аудитінің теориялық негізі

Егер жақтардың келісімі бойынша тауарлы-материалдық қорлардың бағасын төмендету сұрақтары шешілген болса:

Егер сатып алушылармен төлем жүзеге асырылмаса, қарыздар азайса:

Егер төлем жүзеге асырылса:

Аудитордың жұмысының маңызды бағыттарының бірі -өндіріс қорларына талдау жасап, шаруашылықтың кідіріссіз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті материалдармен қамтамасыз етілуін анықтау.

Шаруашылық операцияларын істің мән-жайы бойынша тексеру шаруашылық операциялары тиісінше санкцияланды ма, олар дұрыс есепке алынған ба және бастапқы құжаттарда жалпыландырылған ба, сонымен қатар синтетикалық тіркеу регистрлеріне және Бас кітапқа дұрыс көшірілген бе деген мәселелерді анықтаудан тұрады.

Шаруашылық операцияларының аудиторлық тесттері 4-кестеде көрсетілген мәселелерді қоса алады.
Ішкі бақылау тәсілдерінің тиімділігін сипаттайтын шаруашылық операцияларының тесттері

Кесте-6

№ р.р.	Тест сұрақтарының мазмұны	Толық-тық	Бар болуы	Дәл- дік	Баға-лау	Көрсе-тілуі және ашы- луы	Құқықтар мен міндет-темелер
1.	Нұсқаулар немесе шарттардың негізінде, сонымен қатар көлік және ілеспе құжаттары (шот-фактура, тізбе, спецификация, орама ярлыктар, техникалық паспорт, сертификат және т.с.) бойынша тауарларды сан, мөлшер, сапа және жинақталуы бойынша қабылдап алуды жүргізудің дұрыстығына көз жеткізу		х	х	х	х	х
2.	Бухгалтерияға келіп түскен бастапқы құжаттардың оларды тексергеннен және таксалағаннан кейін қоймалар мен материалдардың номенклатуралық топтары қимасында келу мен шығыс бойынша жеке-жеке қойылатындығына көз жеткізу үшін осы құжаттарды іріктеп қарап шығу. Бір ай өткен соң картотеканы әр қойма бойынша жеке-жеке сомалық көрсетіліммен топтық айналым ведомосттарын толтыру үшін қолданады.	х	х	х	х	х	х
3.	Материалдарды жеке тұлғалардан нарықтық бағалар бойынша сатып алған кездегі, кассадан қолма қол ақшамен немесе есеп берудегі сомалар бойынша төленген актілердің рәсімделуінің дұрыстығына көз жеткізу.		х	х	х
4.	Барлық өтінімдер мен тапсырыстардың бекітіліп, хронологиялық ретпен тіркелетіндігін іріктеп қарап шығу.	х		х
5.	Мерзімі өтіп кеткендерін анықтау үшін, тауарлардың саны, мөлшері және сапасы бойынша берілген шағым материалдарымен танысып шығу.			х	х		х
6.	Тауарлы - материалдық қорлардың шығындалуы; Ішкі орын ауыстырулар жөніндегі құжаттардың рәсімделуінің дұрыстығын іріктеп қарап шығу		х	х	х	х	х
7.	Осы операциялардың негізділігін растайтын түгендеу актілері, түгендеу комиссиясының хаттамалары, нарықтық бағалар туралы мәліметтер, басшының бұйрықтары негізінде, жекелеген өндірістік қорлардың жүргізілген бағасын арзандату материалдарымен танысып шығу (егер осындай операциялар орын алған болса)		х	х	х

2.3. Тауарлы - материалдық қорлар, оларды жіктеудің, бағалудың және түгендеудің аудиті.
Аудитордан әр түрлі мақсаттарға қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

Аудиттің маңызды сұақтарының бірі өндіріске шығысқа шығарылған материалдар ресурстарының дұрыс бағалануын тексерумен тығыз байланысты.

Өйткені материалдар әр түрлі көздерден келіп түсетіндіктен, оладың бастапқы қалдығын сатып алу бағасымен салыстырғанда арасында айырмашылық болуы мүмкін. Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны қорларды сатып алу, жеткізу, тасымалдау, дайындау, өнімді қайта өңдеу шығындарын қамтиды.

Өз кезегінде тауарлы-материалдық қорларды сатып алу бағасын, ауданнан, аймақтан алып шығу баждарын, жабдықтау, делдалық ұйымдарға төлеген комиссиондық сый ақыларын, тасымалдау-дайындау шығындарын және сатып алуға тікелей байланысты басқа шығындарын қамтиды.

Тауар шегерімдерін, қайтарылған артық төлемдерді және басқадай осындай түзетулерді, сатып алу шығындарын анықтаған кезде шығарып тастайды.

Шикізаттардың және материалдардың ( жұмыс, қызмет) шығындары, өндіріс үрдісінде қолданылатын табиғи ресурстардың, отындардың, энергияның, еңбек ресурстарының, ең негізгі құралдарының тозу құнының, сондай-ақ технологиялық процесстен туындайтын басқа да өнім ( жұмыс, қызмет) өндіруге байланысты шығындарының жиынтығын қамтып, өнімнің ( қызмет, жұмыс) өзіндік құнын құрайды.

Есеп саясатында анықталғандай, өндіріс қорларының өзіндік құнын бағалау, арнайы ( жалпылама) бірыңғай ұқсастық, орташа есептік құны, ФИФО, әдістерінің бірін қолдану арқылы жүргізіледі.

Арнайы ( жалпылама) бірыңғай ұқсастық әдісі бойынша бағалау арнайы жобалар және тапсырыстар үшін өндірілген, өзара айырбастау құралының қызметін атқаратын тауарлы- материалдық қорлардың өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді.

Өндіріс қорларының орташа есептік құнын, есепті кезеңнің басындағы қолда бар және сатып алынған немесе осы кезеңнің ішінде өндірілген ұқсас қорлардың орташа құнын анықтау арқылы есептеп шығарады.

Өндіріс қорларын ФИФО әдісі бойынша бағалаған кезде, бірінші кезекте алғакшқы сатып алыңған немесе өндірілген қорлардың құнын шығысқа шығару көзделеді.

Аудитор материалдық құныдылықтарға аудит жүргізген кезде субъектінің есеп жүргізу саясатында қарастырылған материалдарды бағалау әдістерімен салыстырып тексеруге міндетті.

Материалды аудиттеген кезде тасымалдау-дайындау шығындарының нақты өзіндік құнының олардың есептік бағасы бойынша құннан ауытқудың таратылу тәртібінің дұрыстығына назар аудару қажет.

Материалдардың нақты өзіндік құнының олардың тұрақты есептік бағасы бойынша құннан ауытқудан жұмсалған және қоймада тұрақты бағасы бойынша қалдық материалдардың құндарының арасында пропорционалды таратады. Осы мақсат үшін материалдардың нақты өзіндік құнымен тұрақты есептік бағасының арасындағы ауытқу пайызының қатынасын тұрақты есептік бағасы бойынша босатылған және қалдық материалдарының құнына көбейтеді.

Материалдардың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасынан ауытқуының пайыздық қатынасын формула бойынша анықтайды.

( Аб+Ас)

Тб=----------------------100%

Ат+Ак

Бұнда, Тб материалдың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасына ауытқу пайызы;

Ас - айдың ішінде келіп түскен материалдардың нақты өзіндік құнының тұракты есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуы;

Ат - айдың басындағы материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша құны;

Ак - ай ішінде келіп түскен материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша құны;

Осы пайыз бойынша жүмсалған материалдардың ауытқуын (тиісті шоттарға) шығысқа шығару қажет. Бұл пайызды есептеп шығару мәліметтері материалдардың қозғалысының есебінің ведомостінің бөлігінде келтірілген. Материалдық қорларды бағалау және тасымалдау-дайындау шығындарының (ауытқуы; +, -) сомалары сатылған өнімнің, жүмыстың, қызметтің өзіндік құны арқылы жалпы табыстың көлеміне тікелей әсер етеді, демек заңды тұлғаларға салынатын табыс салығының көлемінде. Сондықтан материалдық қорларды бағалауды және оларды өндіріске шығысқа шығаруды дұрыс қолдану салық органдарының бақылауында болатындықтан, аудитор шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың бухгалтериясының бұл бағыттағы жүмысын өте мүқият тексеруі қажет.

Материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етуде шикізаттарға, материалдарға, отындарға, қосалқы болшектерге және басқа да материалды құндылықтарға дер кезінде сапалы түгендеу жүргізудің маңызы зор. Аудитор, нақты қолда бар материалды құңдылықтарға түгендеу жүргізу тәртібінің және оның мерзімінің сақталғандығына толтырылған түгендеудің көшірмесіне салыстыру ведомостіне түгендеудің нәтижесіне оның шаруашылықтың басшысының қатысуымен жіберген кемшіліктерге қолданылған әкімшілік шараларына тексеру жургізіп жоне танысуға міндетті.

Түгендеу комиссиясының құрамына аудитормен материалды-жауапкершілікті тұлғадан басқа, әдетте, әкімшілік өкілдері мамандар және бухгалтерия қызметкерлері кіреді. Түгендеу жүргізген кезде материалды-жауапкершілікті тұлғаның қатысуы міндетті.

Аудитордан қайтыс болудан басқа да әр түрлі себептермен материалды-жауапкершілікті тұлғаның қатысуынсыз түгендеу жүргізгенде өте сақ болуын талап етеді.

Егер де түгендеу нәтижесінде материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі анықталса, онда материалды-жауапкершілікті тұлға түгендеудің нәтижесіне келіспеуі және кем шығу фактісін мойындамауы мүмкін.

Егер материалды-жауапкершілікті тұлға дәлелді себептермен болмай қалса, онда қойманы жауып пломбирлеп, материалды-жауапкершілікті тұлға жүмысқа шыққаннан кейін ғана түгендеуге кірісуге міндетті. Түгендеу жүргізудің алдында материалды-жауапкершілікті тұлға түгендеу жүргізілетін күнге екі дана кіріске алынған жөне шығыс жасалған материалды құндылықтардың қорытынды есебін жасайды. Бірінші данасы шаруашылықтың бухгалтериясына берілсе, екінші данасы аудиторға қалады. Комиссияның төрағасы материалды-жауапкершілікті тұлғадан «өндіріс қорларына қатысты кіріс және шығыс құжаттарының барлығы түгелдей бухгалтерияға тапсырылды, ешқандай кіріске алынбаған жөне шығыс жасалмаған материалдар жоқ» деген қолхат алуға міндетті. Дәл осындай қолхат сатып алынған материалдар сомасына өлі есеп бермеген немесе оларды алуы сенімхат алып еткізбеген ,есеп беруге тиісті тұлғалардан да алынады. Осыдан кейін комиссия қолда бар материалды құндылықтарды таразыға тарту, өлшеу, санау немесе арнайы сыйымдылықтарға, қаптарға салып елшеу жолымен тексеруге кіріседі. Аудитор материалдық-құндылық-тарды таразыға тартып, өлшеп және санап жатқан уақытта аудитордың көзін ала бере комиссия мүшелерінің бірі немесе материалды-жауапкершілікті тұлға жетіспеушілікті білдірмей жіберетін кездері кездеседі. Аудитор бұндай келеңсіз жағдайларға жол бермеу үшін жүмыстың дұрыс жүргізілуін қадағалап, тексерудің нәтижесін бақылап түруға міндетті.

Келіспеушілік туғызбау үшін материалды-жауапкершілікті тұлға нәтижесін жазып отырады. Аталған жазулар анда-санда салыстырылып отырады. Әрбір материалдың түрі бойынша түгендеудің нәтижесі, материалды-құндылықтардың түрған орны немесе құндылыктарды сақтау жэне олардың сақталуына жауапкершілікті лауазымды тұлғалары бойынша жеке жасала-тын түгендеу көшірмесінде белгіленеді.

Материалды құндылықтарды кошірмеде есептеп қабылданған номенклатурада және бірыңғай өлшем бойынша көрсетеді. Кейде аудитор материалды-жауапкершілікті тұлғаның айтуымен тексерудегі шаруашылықтың меншігіне жатпайтын уақытша сақталуға қойылған материалдық құндылықтарды түгендеу көшірмесіне қоспайтын кездері кездеседі. Бұндай материалдар бойынша комиссия жеке көшірме жасап, содан кейін карама-карсы тексеру жүргізіп, бұл құндылықтар кімнің меншігінде неге басқа шаруашылықтың қоймасына сақталу себебін анықтау қажет. Түгендеу жүргізген кезде материалдардың нөмірлеріне, маркаларына және аталуына ерекше назар аударуды талап етеді. Өйткені төл құжаттарында көрсетілген нөмірлерімен және маркаларымен кіріске алу құжаттарының мәліметтерімен салыстырғанда жаңа жабдықтарды бүрын пайдалануда болған немесе өте қымбат түратын материалдарға алмастыру фактілерінің кездесіп қалуы да ықтимал.

Кейбір материалдық құндылықтарды тексерген кезде сапасын анықтау үшін дәмін тату іріктеу жүргізу ұсынылады. Оларды теңдей екіге бөліп алып қапшыктарға, арнайы ыдыстарға салып мөр басып сақтауы керек. Бір бөлігін (данасын) сәйкес ыдыстарға салып лабораторияға сапасын анықтауға берсе, екінші бөлігін (данасын) қолхат алып тексерушіге береді. Сапасын анықтау үшін іріктеліп алынған бөлігіне акт жасалып субъектінің аталуы, бөліктің салмағы, данасы (көлемі), іріктелген орны, ауаның қызуы және сақталу орны көрсетіледі. Сапасын анықтауға жасалған актіге түгендеу комиссиясының мүшелері және материалды жауапкершілікті тұлға қолдарын қояды.

Түгендеудің мәліметтері бойынша көшірме жасалады, оған түгендеу қомиссиясының мүшелері және материалды жауапкершілікті тұлғалар қолдарын қояды. Материалды-жауапкершілікті тұлға әрбір көшірме бойынша жобамен мынандай мағынада: «осы түгендеу көшірмесінде аталған барлық құндылықтарды комиссия менің қатысуыммен натуралды күйінде көшірмеге ендірілді. Сондықтан түгендеу комиссиясына шағым талабым жоқ. Көшірмеде келтірілген құндылықтардың сақталуы менің жауапкершілігімде болғанын растаймын» деп қолхат беріп, қол қойып, күнін жазады. Салыстыру ведомостын жасау үшін бухгалтерияға береді. Салыстыру ведомості тек қана осы мәліметтерінен ауытқулары анықталған құндылықтарға жасалады. Оларға бас (материалды) бухгалтер және материалды- жауапкершілікті тұлға қолдарын қояды. Егер кем немесе артық құндылықтар анықталса, онда материалды-жауапкершілікті түлға жазбаша түсініктеме береді. Нормадан жоғары табиғи кемуден болған жетіспейтін материалды құндылықтардың құнын кінәлі тұлғалардың мойнына апарып, артық шыққанын кіріске алу керек. Артық шыққан, бұлінудің нәтижесінде кем шыққан біртекті материалдарды сол тексеру жүріп жатқан кезеңінде, тек қана сол материалды-жауапкершілікті тұлға бойынша бірі-біріне жатқызуға рұқсат етілуі мүмкін. Материалды құндылықтардың табиғи кему нормасының жоғарылауынан жөне бұлінген құндылықтарға нақты кінәлі тұлға анықталмаса немесе оларды өндіру туралы шағым-талапты сот органдары қараудан бас тартса, субъект қаржылық нәтижеге шығысқа шығаруы мүмкін. Аудитор шаруашылықтың бухгалтериясында салыстыру ведомостінің дұрыс жасалғандығын, бухгалтерияда қызметкер-лерінің оған жазылған жазуларының мәліметтерімен сәйкестігін тексеруге міндетті.

Аудитор түгендеуге дейін орындайтын рәсімдер:

Түгендеу басталғанға дейін аудиторға өткен жылы жүргізілген түгендеу материалдарын шолуды жүргізген, оның өткізілу мерзімдерін қарастырған, осының алдындағы аудитор мен клиентке сұрақтар қойған жөн болады. Аталған сұрақтар қою тауар – материалдық қорлардың табиғатындағы қандай да бір өзгерістер туралы, олардың қайда сақталғандығы, қалайша бақыланғандығы және т.б. жөнінде сұраудан тұрады.

Сонымен қатар түгендеу процесі қалай бақыланатындығын, оны жүргізу бойынша қандай нұсқаулықтардың бар екендігін және қандай ереже бұзушылықтар анықталғандығын білу керек. Мұндай ақпарат аудиторға тауарлы - материалдық қорларға қатысты бақылаушы тәуекелді және таппау тәуекелін бағалауға мүмкіндік беруі ықтимал. Аудитордың ескірген, зақымдалған, тозып біткен тауарлы - материалдық қорларды ұқсастыру (идентификациялау) жөніндегі тиісті рәсімдерді көріп қалуы мүмкін. Ол клиентке тиесілі емес, бірақ оның қоймасында сақталатын тауарлы - материалдық қорларды, сонымен қатар клиенттің үшінші жақтардың қоймаларында сақталып жатқан тауарлы - материалдық қорларын қарап шығуға тиіс. Бұл жағдайда аудитор үшінші жақтардан оларда сақталып жатқан тауарлы - материалдық қорлар туралы жазбаша растауды ала алады.

Аудитор түгендеу жүргізу кезінде орындайтын рәсімдер:

• 
  Түгендеу комиссиясының мүшелерінің өз міндеттерін қалайша тиімді орындап жатқандығын бақылау;
  
• 
  Түгендеу тізімдерінің, салыстыру ведомосттарының (егер олар құрастырылатын болса) толтырылуын қарап шығу;
  
• 
  Консигнациялық тауарларға (егер олар бар болса) ерекше көңіл бөлу;
  
• 
  Басшылықтың есептеу дәлдігін тексеретіндігіне және айырмашылықтарды, алшақтықтарды жіті қадағалап отырғандығына көз жеткізу;
  
• 
  Есептеуші қызметкерлерге және басшылыққа кез келген проблемалық учаскелер туралы сұрақтар қою;
  
• 
  Барлық түгендеу тізбелерінің дұрыс толтырылғандығына, жазбалардың сапалы жасалғандығына көз жеткізу;
  
• 
  Есептеудің адекваттылығы және тауарлы-материалдық қорлардың бар болуы мен қалпы, күйіне қатысты алынған растаулардың, дәлелдердің сәйкестігі туралы пікір қалыптастыру.
  

Сондай-ақ түгендеу жүргізілгенге дейін көрсетілген үшінші жақтардың жауаптарын қарап шығып, олардың жауаптарын клиенттің жазбаларымен салыстырып шығу керек. Бұл жерде үшінші тұлғаларда сақталып отырған тауарлы - материалдық қорлардың енгізілгендігіне, ал үшінші жақтарға тиесілі тауарлы - материалдық қорлардың алынып тасталғандығына көз жеткізу керек.

Егер түгендеуде бола отырып, аудитор ол тиісті деңгейде жүргізіліп жатыр деп есептемесе, қалыптасқан жағдайды түзету үшін ол осы мәселені басшылықтың алдына қоюға тиіс.

Түгендеуді жүргізу сәтінде тауарлы - материалдық қорлардың қозғалысына бақылау жасау дәлдігінің аудиторлық рәсімдері:

• 
  клиенттің аумағына келіп түскен тауарлардың қоймада бар тауарлы - материалдық қорлардан бөлінетіндігіне және жеке саналатындығына;
  
• 
  өндіріс цехында тұрған қорлардың дайын өнім қоймасына орын ауыстыруының болмағандығына;
  
• 
  жөнелтілген қорлардың ең соңғы номерге дейін материалды-жауапты тұлғаның есебінен алынып тасталғандығына;
  
• 
  алынған қорлардың ең соңғы номерге дейін материалды-жауапты тұлғаның есебіне енгізілгендігіне көз жеткізуді талап етеді.
  

• 
  өзіндік құнның сатып алуға, сатуға кететін шығындардан және тауарлы - материалдық қорларды олардың қазіргі қалпына келтіру кезінде кеткен өзге де шығындардан тұратындығын;
  
• 
  сатып алуға кететін шығындардың импорттық баждарды, көлік шығындарын және өңдеуге кететін шығындарды қосатынын;
  
• 
  тауарлы - материалдық қорларды бағалаудың ФИФО әдісі бойынша немесе орташа өлшенген құн бойынша жүргізілетіндігін;
  
• 
  сатудың таза құнының сатуды ұйымдастыру жөніндегі шығындарды алып тастағандағы, қалыпты қызмет ету кезіндегі сатудың бағалық құны болып табылатындығын зерттеу керек.
  

Осындай тауарлы - материалдық қорларды идентификациялау үшін:

• 
  ескірген, зақымданған қорлардың тізімін алу;
  
• 
  түсіндірмелерді растау үшін басшылықтың ақпараты мен жиналыс хаттамаларын зерттеу және өзіндік құнынан төмен болуы мүмкін өзге де тауарлы - материалдық қорларды қарастыру қажет.
  

Егер бақылау тәуекелдері басында бағалағанға қарағанда жоғарырақ екендігін куәландыратын айғақ, дәлелдер табылса, жекелеген мәселелерді тексеру арқылы мән-жай бойынша қосымша тексерулер, сонымен қатар сыртқы растауларды алуға арналған рәсімдер жүргізіледі.

Бұл ретте тауарлы - материалдық қорларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге берілген аванстардың есепте рәсімделу және көрсетілу дұрыстығын талдап шығу керек. Аудитор бастапқы құжаттарды және есепке алу регистрлерін зерттеу арқылы аванстардың берілуінің (оның ішінде валютамен) негізділігін, талдамалық және синтетикалық есептің жүргізілуінің дұрыстығын анықтайды.

Аудитордың алынатын тауарлы - материалдық қорлардың, орындалған жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің саны, мөлшері мен сапасы бойынша, сонымен қатар бағалар мен тарифтердің сақталмауына, есептеу құжаттарында арифметикалық қателердің табылуына, өлшеу мен таразыға тарту кезіндегі қателерге байланысты берілген шағымдардың дер кезінде берілуін тексеруге зор көңіл бөлуі керек. Шағымдар тек жеткізушілерге ғана емес, көлік ұйымдарына – жолда жүктің жетіспегендігі үшін, банктерге – есеп айырысу шотынан және валюталық шоттан қателікпен шығынға жазылған немесе оларға қателікпен енгізілген сомалар бойынша берілуі де мүмкін. Шағымдар шағымдану сомасы мен қажетті дәлелдерді көрсете отырып, жазбаша түрде ұсынылады және факспен немесе тапсырыс хатпен жіберіледі.

Аудитордың шағымданудың ескіру мерзімдері өткен шағымдардың бар-жоқтығын және төлемеудің себептерін анықтауы керек. Ол шағымдар бойынша есеп айырысуды желеу етіп, жетіспейтін сомалар немесе шығынға жазуға құқық беретін құжаттары жоқ тауарлы - материалдық қорлардың шығындалуы, сонымен қатар оларды лауазымды тұлғалардың жымқыру фактілері жасырынып жатқан-жатпағанын анықтайды.

Аудитор жеткізушілердің қосылған құн салығын анықтауларының дұрыстығын дәлдеп тексереді. Ол мүмкін болғанынша көбірек есеп-фактуралар санын іріктеп алып, оларды қадағалайды. Анықталған алшақтықтар, айырмашылықтар аудитордың жұмыс құжаттарында белгіленуі тиіс, осылардың негізінде аудитор қосылған құн салығын есептеу және бюджетке төлеу жөніндегі анықтаманың қайта қаралуын талап етеді.

Шетелдік жеткізушілермен есеп айырысу кезінде аудитор курстық айырмашылықтарды есептеу мен жүргізудің дұрыстығын тексереді.

Өзімізге белгілі, әрбір шаруашылық операцияны жасау бастапқы құжаттармен рәсімделеді. Сондықтан тауарлы - материалдық құндылықтарды есепке алу, тіркеу бойынша мән-жай жөнінде тексеру жүргізген кезде аудиторға құндылықтарды сатып алу процесін құжаттық рәсімдеуге ерекше көңіл бөлу керек. Оған тауарлы - материалдық құндылықтарды алу үшін жеткізушіге алушының басшысы мен бас бухгалтері (немесе бухгалтерлік есептің жүргізілуін жүзеге асыратын тұлға) қол қоятын және мөрмен расталатын сенімхат ұсынуы керек екендігі белгілі болуы керек.

Реквизиттері толтырылмаған және олардың атына жазылған тұлғалардың қол қою үлгілері жоқ сенімхаттарды беру жүргізілмейді.

Егер тауарлы-материалдық қорларды бір сенімді өкіл бірнеше қоймалардан алуы керек болса, оларды әр қоймада көрсету үшін жеке сенімхаттар беріледі.

Қолданылмаған сенімхаттарды қайтарып берген кезде берілген сенімхаттарды тіркеу журналында немесе сенімхаттың түбіршегінде «қолданылмады» деген белгі жасалады және ол сенімхаттарды беру мен тіркеу үшін жауапты тұлғада есепті кезең аяқталғанша сақталады.

Қызметтерді қолма қол ақшасыз ақы төлеу түрінде алған кезде сенімхат толтырылмайды. Тауарға берілетін жапсырма қағаздың орнына қызметті көрсетуші орындалған жұмыс (көрсетілген қызмет) актісін толтырып, бекітетіндігін қоспағанда, қызметтерді алу жүйесі тауарды алудан ешқалай да ерекшеленбейді. Актіні де қызметті алушы растайды, актінің негізінде шот-фактура толтырылады. Екі жақ та қол қойған орындалған жұмыс актісі қызметті жеткізушінің шарт жағдайларын орындағаны және аталған қызметтерді алушының шағымдарының жоқтығы туралы куәландырады.

Аудиторға материалдарды, шикізатты, интвентарьды және шаруашылық құрал-жабдықтарын шығынға жазу мен олардың шығындалуының технологиялық нормаларының (нормативтерінің) сақталуын бақылауға алуға тура келеді. Кейде кәсіпорындар өнімді өндіруге кететін шығындарды арттыру мақсатында немесе «есепке алынбаған» дайын өнімді жасау мақсатында материалдық шығындарды негізсіз арттыруға немесе оларды шамадан тыс шығындауға жол береді. Мұнда шикізаттың бақылап отырып жіберілуін қолдануға немесе нормалар бойынша шикізат пен материалдардың шығындалуының альтернативті (баламалы) балансын жасауға болады.

^{Қорытынды}
Осы курстық жұмысты қорыта келе, төмендегідей мәселелерге тоқталдым. Бірінші бөлімде: тауарлы – материалдық қорлардың есебінің аудитінің теориялық негізі, тауарлы - материалдық қорлар аудитінің мақсаты мен міндеттері, тауарлы - материалдық қорлар аудитінің нормативтік құқықтық реттелуі қарастырылады.

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудитінің негізгі мақсаты- олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады. Тауарлы – материалдық қорлардың қолда барлығын тексерген кезде олардың нақтылы барлығының жеткілікті айғақ көлемін алу керек, бұған аудитордың түгендеуге қатысуы арқылы қол жеткізіледі.

Аудитор бухгалтерияда материалдардың жұмсалу нормасын есептеп шығарып және қорытынды есепті бағалайды. Материалдық қорытынды есебін пайдаланған кезде, босатылған материалдарға басқа құжаттарды жасаудың қажеті де болмайды. Материалды жауапкершілікті тұлғаның қорытынды есебі аналитикалық есеп регистрлары ретінде қолданылғандықтан, жауапкершіліктегі материалдардың есебі жеңілдетіледі.

Аудитордың жұмысының маңызды бағыттарының бірі -өндіріс қорларына талдау жасап, шаруашылықтың кідіріссіз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті материалдармен қамтамасыз етілуін анықтау.

Материалды құндылықтарға талдау жасау үшін, қоймалық есеп карточкаларын, айналым (қалдық) ведомостарын және түгелдеу көшірмелерін, сонымен қатар бастапқы құжаттарын қолданады.

Кейбір кіріске алу құжаттары, әсіресе фактурасыз келіп түскен материалдар қоймалық есеп карточкаларында көрсетілмеуі мүмкін. Оларды анықтау үшін қойманың бастапқы құжаттарын кенеттен тексеру керек.

Аудитордың алынатын тауарлы - материалдық қорлардың, орындалған жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің саны, мөлшері мен сапасы бойынша, сонымен қатар бағалар мен тарифтердің сақталмауына, есептеу құжаттарында арифметикалық қателердің табылуына, өлшеу мен таразыға тарту кезіндегі қателерге байланысты берілген шағымдардың дер кезінде берілуін тексеруге зор көңіл бөлуі керек. Сонымен қатар түгендеу процесі қалай бақыланатындығын, оны жүргізу бойынша қандай нұсқаулықтардың бар екендігін және қандай ереже бұзушылықтар анықталғандығын білу керек.

Қорыта келгенде, өндіріс қорларын аудиттеу кезінде аудитор материалдарды кіріске алудың дер кезінде және толық жүзеге асырылғандығына, оларды өндіріске, шаруашылықтың басқа да бөлімшелеріне және сыртқы мекемелерге босатудың заңдылығына көз жеткізуге міндетті.

1. 
   Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 20 қараша 1998 жылы. №304 (өзгертулері мен толықтыруларымен).
   
2. 
   Қазақстан Республикасының «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі – 30 қаңтар 2001 ж., №155-ІІ (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
   
3. 
   Қазақстан Республикасының «Лицензиялау туралы» Заңы, 17 сәуір 1995ж. №2200 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 ж. №167-1 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
   
5. 
   Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 ж. №268-ХІІІ (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
   
6. 
   Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңы. 26 желтоқсан 1995 ж №2732 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
   
7. 
   Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі, 12 маусым 2001ж. №209-2 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
   
8. 
   Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» Заңы, 10 желтоқсан 1999ж. №493-1 (өзгертулерімен және толықтыруларымен 25.09.2003ж).
   
9. 
   З.Н.Әжібаева, Н.Ә.Байболтаева, Ж.Ғ.Жұмағалиева «Аудит»: Оқулық. - Алматы: 2006
   
10. 
    М.Б. Байдаулетов, «Аудит» : Оқулық. - Алматы: 2003
    
11. 
    А.К. Абленов, «Аудит теориясы» : Оқулық. - Алматы: 2003
    
12. 
    Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің 2002ж. 18- қыркүйектегі №438 бұйрығы (ҚР Қаржы министрлігінің 21.10.2003 ж. №372 бұйрығымен енгізілген өзгерістермен).