Ызың және ысқырық дыбыстардың айтылу кемшіліктері , түзету тәсілдері

85 
Тілдің бойында оның ортасымен, жырашық пайда болады, 
альвеолы тысында сыртқа қарай жіңішке дөңгелек тесік болып ашылады.
Жұмсақ таңдай көтеріліп, мұрынға ауа жолын жабады. Дауыс перделері 
ажырайды, дем шығару ауасы көмекей мен ауыз қуысына еркін жіберіледі. Ол 
ауа ауызда тар саңылау түріндегі кедергіге ұшырап ысқырған шу шығарады, 
оның биіктігі тіл үсті бөлігінің алдыңғы жағы мен күрек тістер арасындағы 
қуыстың көлеміне байланысты. 
Жұмсақ С дыбысының артикуляциялық ерекшелігі тілдің үстіңгі 
жағының биігірек көтерілуі, оның біршама ілгері жылжып тіл мен тістің 
арасындағы қуысына жақындауы. Еріннің керілуі айқындала түседі. Бұнда да С 
дыбысына О, У тіркесіндегідей ерін дөңгелектенеді. Бұны - ся, се, си және се, 
се, сю буындарын айтып байқауға болады. 
3 дыбысын С дыбысынан, С және 3' дыбыстарының айырмасы дыбыс 
перделері бірігеді және тербеліске түседі, сонымен қатар дем шығару екпіні 
әлсірейді, тіл үсті мен альвеол арасындағы саңылау тарылады. Ц-дыбысы 
біріккен дыбыс ретінде де дауыссыз Т мен С дыбысының бірігуін білдіреді. 
6-сурет. 
Ц фонемасының 
артикуляциялық кескіні 
/профилі/. 
Алғашқы сәтте тіл үстінің алдыңғы бөлігі альвеолмен бірігеді. Тіл ұшы 
төменгі қызыл иекке тіреледі. Жұмсақ таңдай көтеріледі, дыбыс перделері 
ажырайды. Ізінше олардан ажырап тіл үсті альвеолаға С дыбысы 
артикуляциясына тән қалыпқа түседі /6-сурет/.
 
 
 
 
 
 
 
7-сурет. с фонемасынын 
еріндік - тістік сигматизм 
кезіндегі артикуляциялык
кескіні (профилі)
 
Сигматизмнің негізгі 6 түрін атауға болады: 
еріндік-тістік, 
 тіс аралық,
тіс төңіректік, 
 ысқырық, 
 бүйірлік, 
 мұрындық. 
 

86 
Еріндік - тістік сигматизм кезіңде С дыбысы - Ф реңкімен айтылады, себебі қуыс 
жасауға тілден басқа жоғарғы тіске таянатын ерін де қатысады. Ц дыбысына да 
сол кезде реңк қосылады, ал З дыбысына В дыбысының реңкі араласқандай 
болады /7-сурет/. Сигматизмнің бұл түрінде жоғарғы тістер ілгерілеп, 
төменгі еріннің үстіне тұтас келетін аномалия себеп болады. Мұндай
аномалия прогнатия деп аталады.
8-сурет С фонемасының тіс 
аралық сигматизм кезіндегі 
артикуляциялық кескіні 
/профилі/
 
Тіс аралық сигматизмде С дыбысына тән 
ысқырық болмайды, оның орнына тілдің тістер 
арасына енетін қалпына буындаған төмен үнді 
әлсіз 
шу 
естіледі. 
Осы 
артикуляцияның 
нәтижесінде 
альвеолдағы 
дөңгелек 
саңылау 
тегістеледі. 
Дыбыстың 
артикуляциясы 
мен 
дыбысталуы соған сәйкес келеді (8-сурет). 
Тісаралық сигматизмнің пайда болуына азу тістер 
түйісіп тұрғаны мен төменгі, жоғарғы күрек 
тістер арасында елеулі ашықтық болатындығы
әсер етеді. 
арасында елеулі ашықтық болатындығы әсер етеді Осындай калып 
сүт тістері түскен балаларда болады. Кейде тіс аралық артикуляция С, 3, Ц 
дыбыстарына ғана емес, сонымен қатар Ч
,
Ш, Щ дыбыстарына және басқа 
тілдің алдыңғы ұшымен жасайтын Т, Д
,
 Н, Л дыбыстарына да таралады. 
Тісаралық сигматизмнің алғы шарты-тілдің қомақты, аз 
икемді,баяу қимылды болуы. Сонымен қатар аденойдқа ұшыраған, соған сай 
ауызбен дем алатын және ауызын ұдайы ашық ұстайтын балалардың да 
тісаралық сигматизмге бейімділігі де байқалған.
9-сурет. 
С фонемасыньщ 
тісөңіректік сигматизмнің 
артикуляциялық көрінісі. 
Тіс төңіректік сигматизмде тісаралық
сияқты ысқырықтың жойылуымен, сондай-ақ С, 
Ц, 
З, 
 
дыбыстары 
Т 
Д, 
дыбыстармен
алмастырумен сипатталады. /сағат-«тағат», қозы-
«қоды»/ (9- сурет). 
Тіс төңіректік сигматизмнің /парасигма-тизм/ пайда болу себебі, ауыз 
қуыстың ішінара немесе толық тұйықталуы. Бұған алғы шарт туғызатын 
жағдай «терең қабысу» деп аталатын тіс қалпы яғни төменгі күрек тістер
мен жоғарғы күрек тістердің айқасуы. Тіс төңіректік сигматизм көбінесе 
естуі нашарлығына, әсіресе жоғарғы дауыстыларды есту төмендігіне 
серіктеліп келеді. 
Кейде сигматизмнің бұл түрі С, Ц, 3 дыбыстары мен қатар Ш, Щ, Ж, Ч 
дыбыстарында камтиды. 

87 
Ызың сигматизм кезінде С, Ц, 3 дыбыстары азды көпті шу естілетін 
реңкке ие болады. Анық байқалған түрлерінде бұл кемшілік парасигматизм 
деп аталады. Бұл сигматизмде С дыбысы Ш дыбысымен Ц дыбысы Ч 
дыбысымен, 3 дыбысы Ж дыбысымен алмасады. Мысалы, сағат орнына 
«шағат» цирк орнына «чирк» деп айтылады /10-сурет/. 
10-сурет С фонемасының 
ызың сигматизм кезіндегі 
артикуляциялық кескіні 
/профилі 
Бұлай айтылу тіл ұшының күрек тістерден 
қашықтау салдарынан ысқырық дыбыстарға қажет 
қуыс мөлшерінің едәуір үлкеюі нәтижесінде 
пайда болады. Ызың сигматизмнің алғы шарты 
тілдің күрек тіспен жақындауына кедергі болатын 
тіс-жақ жүйесінің аномалиясы. Тіс төңіректік 
сигматизмдегі сияқты бұл да нашар 
еститіндерде жиі болады. 
Олар сөйлеу танымның ең жоғарғы дыбыстарын естіп, оның С, Ц, 3 
дыбыстарын Ч, Ш, Щ түрінде қабылдайды.

жүктеу/скачать 5.47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: