Iii фясил ДраматурЭийасынын юзцнЯмЯхсуслуьу «Интизар»ла башланан йол

İ.Əfəndiyevin dramaturji yaradıcılığının üçüncü dövrü 1981-1994-cü illəri əhatə edir və yazıçı bu illərdə yalnız tarixi mövzularda pyeslər yazmışdır. Azərbaycan dramaturgiyasında tarixi mövzuların işlənilməsi sahəsində xeyli təcrübə əldə edilmişdir. Ə.Haqverdiyev, N.Nə­rimanov, H.Cavid, C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.Hüseyn, B.Vahab­zadə, N.Xəzri, N.Həsənzadə və b. yazıçılar özlərinin ən yaxşı əsərlərini tarixi mövzuda qələmə almışlar.

80-ci illərə qədər yazdığı pyeslərində əsasən müasir mövzulara üstünlük verən görkəmli dramaturq İ.Əfəndiyev öz sələflərinin yolunu uğurla davam etdirərək tarixi mövzularda «Natəvan» /1981/, «Şeyx Xiyabani» /1986/, «Tənha iydə ağacı» /1991/, «Hökmdar və qızı» /1994/ və s. əsərlərini yaratmışdır.

Ümumiyyətlə hər bir xalqın tarixi onun yazıçı, bəstəkar, rəssam və digər sənət adamlarına gözəl əsərlər yaratmaq üçün bədii qida verir. Xalqın keçdiyi yol, onun azadlıq uğrunda apardığı mübarizəsi, adət və ən‘ənələri yazıçıların həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. İstər dünya ədəbiyyatı korifeylərindən, istərsə də Azərbaycan yazıçılarından elə bir görkəmli sima tapmaq olmaz ki, o, bu qidadan bəhrələnməmiş olsun. Lakin bu yazıçıların heç biri tarixi mövzuya müraciət edərkən, tarixi faktları və hadisələri rəsmi sənədlərdə olduğu kimi ardıcıl və dəqiq xronoloji səliqə ilə vermir. Yazıçı laboratoriyasında öyrənildikdən, saf-çürük edildikdən, ciddi yaradıcılıq süzgəcindən keçdikdən sonra həmin «tarix» bədii formada işlənərək oxuculara təqdim olunur. Lakin yazıçı tarixi faktlara obyektiv qiymət verməyə, onlara hörmətlə yanaşmağa borcludur.

İ.Əfəndiyevin dramaturji yaradıcılığı haqqında söh­bət açan ədəbiyyatşünasların o fikri ilə tam razılaşmaq olar ki, ədibin dram əsərləri olmadan müasir Azərbaycan dramaturgiyası natamam görünərdi. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, yazıçının «müzəffər yürüşü» ilə bərabər addımlaya bilməyən, ondan geridə qalan ədəbi tənqid və teatrşünaslıq elmi, bir sıra teatr resenziyaları nəzərə alınmazsa, həmin əsərlərin geniş ədəbi-bədii təhlilini verməmiş, onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini təhlil etməmişdir. Bizcə, yazıçının dramaturji yaradığılığının üçüncü dövrü xüsusi tədqiqat mövzusudur və öz tədqiqatçısını gözləyir.

Yazıçı müasir mövzulara daha çox müraciət etməsinə baxmayaraq, xalqımızın tarixinə də biganə qala bilməmişdir. 1971-ci ildə yazdığı «Mahnı dağlarda qaldı»⁵⁷pyesi ədibin bu sahədə ilk addımı idi. Burada xalqımızın yaxın tarixi keçmişi, 1917-1920-ci illərdə Şuşa şəhərində baş verən hadisələr təsvir olunmuşdur. Tarixi hadisələrə müasir gözlə baxan İ.Əfəndiyev oxucuların ürəyinə yol tapa bilən gözəl səhnə əsəri yaratmışdır. İctimai mənsubiyyəti müxtəlif təbəqələrə mənsub olan iki gəncin bir-birini sevməsinə bir sıra əsərlərdə rast gəlmişik. Lakin buradakı hadisələrin təsviri, qoyulmuş məsələlərin həlli, obrazların bir-birinə münasibətləri, mə‘nəvi əxlaqi məqamların oxucuya təqdimatı tamamilə yenidir və heç bir əsərdəkinə bənzəmir. Bu baxımdan «Mahnı dağlarda qaldı» pyesi orijinal bir əsərdir. Pyesdəki Nicat, Şahnaz, Böyük bəy obrazları ədəbiyyatmız üçün tamamilə təzədir.

Yoxsul kəndli balası Nicat Qarabağın zəngin ziyalı bəylərindən olan Böyük bəyin bacısını sevir. Şahnazın Nicata münasibəti daha güclüdür. Lakin zadəgan və yoxsul balalarının sevişib ailə qurmaları ağlasığan məsələ deyildi. Ona görə də Şahnaz qoşulub qaçmağı təklif edir:

«Nicat - Bəs onlar deməzlər ki, niyə qoşulub qaçmısan.

Şahnaz /zarafatyana/ - Deyərəm bu ovçunun dərdindən ölürdüm. Bunsuz yaşaya bilmirdim. Lap deyərəm, bu yox, mən bunu görüb qaçmışam... Sənsiz mənim bir günüm olmasın! Əgər sən mənim üçün əziz olmasaydın, günün günorta çağı bura gələrdimmi?..

Nicat - İstəyirsən, gəlmə.

Şahnaz /zarafatyana/ - Kobud! Gələcəyəm. /Nicat xəfi­f­cə gülümsəyir, qız onu öpür. Barışırlar/ - Məni istəyirsən?

Nicat - /mehriban gülümsəyir/ - İstəyirəm.

Şahnaz - Onda məni götür qaç! Uzaqlara... Tanınmaz bir şəhərə...Orada özümüzə qapısında çarhovuzu, qızılgülləri, yasəmənləri olan bağlı-bağatlı bir ev alarıq. Heç kəs də bilməz biz kimik, haradan gəlmişik».⁵⁸

Şahnazın arzusunu həyata keçirən Nicat yolda Böyük bəy tərəfindən tutulub həbs edilir. Nicatın atası Həsənalı kişi Böyük bəyin ayağına gəlir, lakin onun xahişi rədd edilir. Qaçaq Bahadur tərəfindən həbsdən azad edilən Nicat Bakıya qaçır. Dörd ildən sonra o, inqilabi hökumətin nümayəndəsi kimi Şuşaya qayıdır. Əsərdəki dramatik konflikt də bundan sonra güclənir. Oxucu maraqlı hadisələrin, müxtəlif əqidəyə mənsub olan adamlar arasındakı barışmaz, ciddi mübarizənin şahidi olur, dramatik səhnələr bir-birini əvəz edir.

Böyük bəy ailəsi ilə xaricə qaçmaq istəyərkən yolda tutulur. Nicatla Şahnaz evlənirlər... Şahnaz ərindən gizli qardaşını həbsxanadan qaçırır... Bütün bu hadisələr, yazıçı tərəfindən gərgin dramaturji prosesdə, ideya və əqidələrin ciddi mübarizəsi fonunda təsvir edilir, obrazların zəngin xarakteri açılır, silahlar deyil, dünyagörüş­lər, düşüncə və fikirlər, əqidə və təfəkkürlər üz-üzə gəlir.

Əsərdəki dramatik konflikt və münaqişələr Nicat-Bö­yük bəy və Nicat-Şahnaz xətləri ətrafında cəmlənmişdir.

Bir-birinə bənzəməyən, müxtəlif dünyagörüşü və əqidəsi olan surətlər arasında Nicat daha çox diqqəti cəlb edir. Yazıçı əsərin qəhrəmanını yalnız mərd bir döyüşçü kimi deyil, eyni zamanda sevməyi və nifrət etməyi bacaran canlı bir insan kimi təsvir etmişdir. Vaxtilə sevgilisi Şahnazla görüşə bilməyən hüquqsuz, yoxsul olduğu üçün də addımbaşı təhqir olunan Nicat dövlət nümayəndəsi kimi Şuşaya qayıtdıqdan sonra əvvəlki əqidəsi və məhəbbəti uğrunda mübarizəyə başlayır.

Nicat obrazı tamamilə yeni bir səpgidə işlənilmişdir. O, əvvəllər yazılmış pyeslərdəki gənc inqilabçı surətlərdən əsaslı şəkildə fərqlənir. «Dramaturqun təqdimində Nicat sadəcə olaraq inqilabi ideyalar daşıyıcısı və müdafiəçisi deyil, hər şeydən əvvəl hərtərəfli işlənmiş fəal və canlı insandır; fədakar aşiq, həqiqi dost, ləyaqətli övlad və ərdir; bütün qəlbi və ruhu ilə xalqına bağlıdır, xalqın səadəti və azadlığı uğrunda canından keçməyə hazırdır».⁵⁹

«Mahnı dağlarda qaldı» əsərinin ən maraqlı hissəsi Nicat-Şahnaz xətti ilə bağlıdır. Nicat ictimai həyatda, xalq işi uğrunda mübarizədə olduğu kimi, məhəbbətində də vüqarlı və əzəmətlidir. Sevgilisi Şahnaz, əqidə düşməni Böyük bəyin bacısı olmasına baxmayaraq, Nicat onu təmiz və saf məhəbbətlə sevir, onun məhəbbətinə inanır, tərəddüd etmədən onunla evlənir. Lakin nə ər, nə də arvad öz siyasi əqidəsindən, tutduğu yoldan dönmürlər. Nicat Şahnazı o qədər istəməsinə baxmayaraq, onun qardaşı Böyük bəylə axıra qədər barışmır, mübarizə aparır. Onun nəzərində Böyük bəy qəddar bir düşmən olaraq qalır. «Nicatla dünyanın o başına getməyə hazır olan» Şahnaz da, ərini dünyalar qədər sevməsinə baxmayaraq, öz zadəgan ailəsinə arxa çevirmir. Ərlə qardaş arasındakı ictimai uçurumu aradan qaldırmağa sə‘y göstərir, lakin buna nail ola bilməyən Şahnaz axırda özünü öldürməyə məcbur olur.

Şahnaz psixoloji planda işlənilmiş, diqqəti cəlb edən dolğun obrazlardan biridir. O, bəy ailəsində, var-dövlət içində böyüməsinə baxmayaraq, xasiyyətcə zadəgan ailəsindən fərqlənir. Bütün varlığı ilə Nicatı sevən Şahnaz bəylə kasıba fərq qoymur, hər şeyi məhəbbətə qurban verməyə hazırdır, məğrur və prinsipialdır. Məhəbbətinə sadiq olan Şahnaz öz kökünə, nəslinə arxa çevirə bilmir. Böyük bəyi həbsdən qaçırıb ona tapança verdikdə ərinə xəyanət etdiyini heç fikirləşmir də. Nə üçün belə etdiyini soruşduqda, tutduğu işdən peşiman olmadığını bildirən Şahnaz Nicata belə cavab verir: «Mən dörd il bundan qabaq ailəmi, qohum-əqrabamı, bütün var-dövlətimi atıb adi bir nökər olan səninlə qaçanda heç nə fikirləşmədiyim kimi, indi də fikirləşmədim».

Ərlə-arvad arasındakı güzəştsiz söhbət davam edir :

«Şahnaz - Görünür siz başqa biçimli adamlarsınız... Ancaq heç başa düşə bilmirəm ki, əgər sən mənim qardaşımı güllələtsəydin, mənim üzümə necə baxa bilərdin?

Nicat - Mən xalq qarşısında, gələcək nəsillər qarşısında ədalətlə hərəkət etdiyim üçün özümü sənin qarşında alnıaçıq hiss edərdim».⁶⁰

Əsərin əsas obrazlarından biri də Böyük bəydir. Yazıçının böyük məvəffəqiyyəti olan bu surət Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif əsərlərində tanış olduğumuz ən‘ənəvi bəy və mülkədarların heç birinə oxşamır. Oxumuş bir ziyalı olan Böyük bəy zəmanədən, dünyada baş verən hadisələrdən xəbərdardır. Parisdə təhsil almış Böyük bəy də başqa bəylər kimi kəndliləri istismar edir, var-dövlət toplayır və s. Lakin başqa bəylərdən daha gözüaçıqdır, ətrafda baş verən hadisələrə biganə deyil. O, üstündə gəzdiyi torpağa, təbii sərvətlərə, sənət adamlarına qiymət verməyi bacarır. Sabir və Cəlil Məmmədquluzadənin adlarını hörmətlə çəkir: «Əgər onlar Avropada olsaydılar, kəlamlarını qı­zıla tutardılar» - deyir. Bütün bu keyfiyyətlərinə baxmayaraq, Şahnazla Nicatın sevişmələrini eşitdikdə : «Böyük bəyin bacısı o günə qalıb ki, gədanın birinə aşiq olsun»- deyir.

«Mahnı dağlada qaldı» əsərində cərəyan edən hadisələrin gedişində həlledici rol oynamasalar da, yadda qalan obrazlardan Böyük bəyin arvadı Fəxrəndə xanım, Şahnazın qulluqçusu Gülgəz, Nicatın atası Həsənalı kişi və b. göstərmək olar. Fəxrəndə xanım ona görə özündən çıxır, dəhşətə gəlir ki, əsl-nəcabəti, adı-sanı olan Şahnaz kəndli balası Nicatı sevir. «Qara camaatın həmişə çörəyi dizinin üstündə olur» - deyən Fəxrəndə xanım belə hesab edir ki, cəmiyyətdə bəyin bəy, rəiyyətin də rəiyyət yeri olmalıdır. Gülgəz isə özünün səmimiyyəti, duzlu-məzəli söhbətləri, şux hərəkəti və davranışı ilə uzun zaman yaddan çıxmır. Bəy qızından heç nə ilə fərqlənməyən Gülgəz ehtiyac üzündən Böyük bəyin qapısında qulluqçu işləməyə məcburdur, ağa evinin hər cür əziyyətinə dözməli olur. Hamının xoşbəxt olmasını istəyir, özünə də səadət qapısının açılacağı günü gözləyir. Onun qaragöz oğlana olan münasibəti getdikcə artıb məhəbbətə çevrilir.

Həsənalı kişi el ağsaqqalı, bəyə-xana patoloji nifrət edən, onların nöqsanlarını üzlərinə deməkdən çəkinməyən zəhmətkeş kəndlidir. Nicatın tərbiyyəsində onun tə‘siri açıq-aşkar hiss olunur.

Tarixi mövzuda yazılmış ilk əsəri olan «Mahnı dağlarda qaldı»dan sonra İ.Əfəndiyev müasir mövzuda bir sıra əsərlər yazırsa da, tarixi mövzulara marağı azalmır. Təxminən on ildən sonra yenidən bu mövzuya müraciət edən sənətkar X1X əsrdə baş vermiş hadisələrlə maraqlanır, xalqımızın iste‘dadlı şairəsi və ictimai xadimi Natəvanın həyat və yaradacılığının bədii salnaməsini yaradır.

M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı 1981-ci ildə özünün 108-ci mövsümünü İ.Əfəndiyevin «Xur­şidbanu Natəvan» adlı yeni pyesilə açmışdır. Dramatur­qun övbəti yaradıcılıq nailiyyəti olan həmin əsər rəğbətlə qarşılanır.

Görkəmli şairə və dövlət xadimi, xeyirxah və nəcib bir qadın, yoxsulların qeydinə qalan, onlara öz köməyini əsirgəməyən Natəvan İ.Əfəndiyevin diqqətini hələ 1942-ci ildə özünə cəlb etmişdi. O, M.Hüseynlə birlikdə yazdığı «Natəvan» adlı məqaləsində⁶¹ şairənin yaradıcılığındakı vətənpərvərlik hisslərindən, onun humanist əməllərindən, «zərif təbiətli bir şairə» olmasından qısa da olsa söhbət açmışdır.

İ.Əfəndiyevin Natəvan yaradıcılığına olan marağı, özünün dediyi kimi, «yazıçılığa başlamazdan xeyli əvvəl» oyanmışdır. Ədib hələ 40-cı illərdə yazırdı ki, «İki böyük hekayə üzərində işləyirəm: «Uşaqlıq» və «Natəvan» romanını yazmaq üçün özümdə böyük yaradıcılıq ehtiyacı hiss edirəm. Əvvəla, bir şairə kimi Natəvana çox böyük hörmətim vardır. Hələ uşaqlıqdan onun haqqında olduqca çox söhbətlər eşitmişəm. Mənim qoca nənəm Natəvanın həmsöhbəti olmuşdur. Natəvanın yaşamış olduğu Qarabağ həyatı mənə doğma və tanışdır. Bunlardan başqa, Natəvanın döv­rünü, o dövrdə yaşayan Azərbaycan zədəganlarının həyatını, məşhur adamlarını öyrənməyə çalışıram. Böyük Azərbaycan qızının həyatını qələmə almağı mən özüm üçün çox şərəfli bir iş hesab edirəm. İstər tarixi və istər bədii cəhətdən çox çətin və məs‘uliyyətli bir iş olan bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilsəydim, özümü xoşbəxt sanardım».⁶²

Göründüyü kimi dramaturq bu «şərəfli işi» yerinə yetirmək üçün ciddi yaradıcılıq axtarışı aparmış, XIX əsrdə baş vermiş ictimai-siyasi hadisələr, Qarabağ xanlığının tarixini, Natəvanın həyatını, onun çoxsahəli yaradıcılığını ətraflı öyrənmiş və nəhayət, «Natəvan» pyesi meydana gəlmişdir.

Pyesin məhz 80-cı illərdə yazılıb ərsəyə çatması, heç şübhəsiz bu illərdə Respublika partiya təşkilatına rəhbərlik edən Heydər Əliyevin klassik yazıçıların, eyni zamanda, ədəbi-mədəni irsimizin tədqiqi və təbliği ilə əlaqədar çağırışına cavab olaraq tamaşaya qoyulması əlamətdar, tarixi bir fakt olub, yazıçının zamanın tələblərindən geri qalmadığına əyani bir sübutdur.

«Xurşidbanu Natəvan» tarixi dramdır. Yazıçı burada vətənpərvərlik, humanizm ideyalarını təbliğ edir, şəxsiyyətlə cəmiyyətin əlaqəsini işıqlandırır, barışmaz sosial ziddiyyətləri qələmə alır. Lakin, «Mahnı dağlarda qaldı» əsərindən fərqli olaraq, burada təsvir olunan bə‘zi obrazların prototipləri tarixi şəxslərdir. Ona görə də «Natəvan» əsərində müəllifin qarşısında tarixi fakt və hadisələri düzgün şərh etmək və tarixilik faktorunu gözləmək tələbi də qoyulurdu. «Mahnı dağlarda qaldı» əsərini yazarkən müəllif sərbəst idi, çünki oradakı surətlərin «müəllifi» dramaturq özü idi; Yaratdığı obrazları necə istəyirdisə elə də təsvir edirdi, onların bədii rəsmini istədiyi şəkildə çəkirdi. Lakin «Natəvan»da yazıçı tarixi həqiqətlərə uyğun hərəkət etməli, obrazlarda tarixin nəfəsi duyulmalı, səsi eşidilməli idi. Doğrudan da yaratdığı bədii surətlər dramaturq təxəyyülünün məhsulu olsalar da, «tarixi qiyafələrini» o qədər də dəyişməmişlər.

İ.Əfəndiyev əsərdə tarixiliyi tam gözləməklə bərabər, yazıçı sərbəstliyindən və hüququndan da istifadə etmiş, bütün tarixi şəxsləri, öz estetik idealı çərçivəsində istiqamətləndirmiş, onları yazıçı əqidəsinin icraçılarına çevirmişdir.

Əsərdə təsvir olunan hadisələr, ictimai həyatın müx­təlif qütblərində duran, mənfi və müsbət obrazlar bu və ya başqa şəkildə bizə tanışdır. Lakin tarixdən bildiklə­ri­mizlə əsərdəkiləri müqayisə etdikdə xeyli yeniliklərlə rast­laşırıq. Tarixi faktları yaradıcılıq süzgəcindən keçirən yazıçı onlara bu günün gözü ilə qiymət vermişdir.

Pyesdə Natəvan vətənpərvər bir şairə və ictimai dövlət xadimi kimi oxuculara təqdim olunur; onun həyat yolu gərgin, dramatik hadisələrlə, ağır itkilər və mə‘nəvi sarsıntılarla səciyyəvidir. O, həm zərif qəlbli şairə, həm də məğrur, yenilməz bir qadındır. Onu təkcə Qarabağın, fü­sünkar Şuşanın taleyi deyil, o taylı, bu taylı Azərbaycanın gələcəyi düşündürür, iki yerə parçalanmış Azərbaycanı bütöv görmək istəyir, «şimali», «cənubi» Azərbaycan məfhumlarını qəbul etmir. Şairə abadlıq işləri ilə məşğul olur. 1873-cü ildə Şuşaya su kəməri çəkdirir, məktəblər açdırır, cavanları Rusiyanın mədəni mərkəzlərinə oxumağa göndərir. Bütün bunlar Natəvanın humanist fikirləri və gələcəyə inamı ilə əlaqəli bir şəkildə təqdim olunur.

Lakin mürtəce qüvvələr onu tə‘qib edir, böhtanlar atır, ləkələməyə çalışırlar. Ancaq hədə və qorxular xan qızı Natəvanı tutduğu yolundan yayındıra bilmir. Natəvan yeri gələndə mənsub olduğu sinfə, içində yaşadığı quruluşa qarşı da çıxır, zəhmət adamının haqqını müdafiə edir. İş o yerə gəlib çatır ki, əməkçi xalqa hüsn-rəğbət bəsləyən, onun taleyinə acıyan şairə öz cəmiyyətinə nifrət etməli, ondan üz döndərməli olur: «Mən xan qızı Xurşidbanu inanmıram öz sinfimin alicənablığına! İnanmıram onların vətən namusuna! Eşidirsinizmi, inanmıram! Mən bu gün, bu dəqiqədən e‘tibarən onlara yadam. Gedin kəndlilərə deyin ki, bu gündən sonra daha onlar mənə vergi verməyəcəklər! Daha xan qızı Xurşidbanunun kəndi, torpağı yoxdur. Deyin ki, mən Xurşidbanu Natəvan bu əzablı yolları onlarla birlikdə gedəcəyəm! Onu da deyin ki, bu uğurlu yolların sonunda bizi öz birliyini, öz xoşbəxtliyini tapmış Azərbaycan gözləyir!»⁶³

İki hissəli pyes Natəvanın Tiflisdə canişinlə görüş səhnəsilə başlayır. Şairə bu görüşdə geniş dünyagörüşə malik , hazırcavab və ötkəm xarakterli bir dövlət başçısı təəssüratı yaradır; Natəvan ürəyi xalq üçün yanan mərd və qeyrətli bir vətənpərvər kimi danışır: «Mən tək deyiləm, knyaz həzrətləri! Mənim, içində yaşadığım Şuşa şəhərinin əhalisi hələ də şor su içir! Kəndlərimizin uşaqları məktəbsiz, elmsiz, kitabsız böyüyürlər. Mən onlara heç bir kömək eyləyə bilmirəm!»⁶⁴

Yazıçı öz məqsəd və niyyətini oxuculara çatdırmaq üçün bir sıra obrazları əsərə daxil edir, Xurşidbanu - Xasay, Xurşidbanu - Hidayətxan, Xurşidbanu - Seyid Hüseyn və s. xətləri qələmə almaqla müxtəlif mətləbləri həyata keçirir. Yazıçı birinci xətt vasitəsilə şairənin vətənpərvərlik hisslərinə rəvac vermiş, ikinci xətlə hiyləgərlik və yalanı, xəyanət və alçaqlığı ifşa etmiş, üçüncü xətdə isə rəhbərin xalqa, xalqın dövlət başçısına olan münasibətlərini təqdim etmiş, eyni zamanda bu obrazların xarakterini açmışdır.

İki uşaq anası olub ərini ürəkdən sevən Xurşidbanunun knyaz Xasaydan ayrılması, subay qaldığı dövrdə müxtəlif təhqirlərə mə‘ruz qalması, kübar cəmiyyətinin «qayda­larını» nəzərə almayaraq, yoxsul, lakin bilikli və mədəni Seyid Hüseynə ərə getməsi kimi hadisələri canlandıran hissələr pyesin ən maraqlı səhifələrini təşkil edir.

Gur meşələrin, sərt qayaların arasından Şuşaya bulaq suyu çəkdirən, xalqın balaları üçün məktəblər açdıran, böyüklərin savadlanmasının qayğısına qalan, iste‘dadlı gəncləri xaricə oxumağa göndərən, «çörəklərini halal zəhmətlə qazanan» adamlara böyük hörmət bəsləyən xan qızı sabahkı həyata nikbin münasibət bəsləyir, böyük ümidlərlə yaşayır: «Dil bizim varlığımızdır, ağalar, nə qədər ki, Azərbaycan xalqı yaşayır, Azərbaycan dili də yaşayacaq! Mən Azərbaycan balalarının Homeri, Danteni, Şekspiri, Höteni, Puşkini öz doğma - gözəl ana dilində oxuyacaqları günü görürəm!»⁶⁵

İ.Əfəndiyev, mədəniyyət tariximizdə ağıllı bir ictimai xadim, iste‘dadlı şairə kimi tanınmış Natəvanın bədii portretini yaradarkən tarixi faktları, həyat həqiqətlərini olduğu kimi saxlamışdır. Əsərin əvvəlində oxuyuruq: «Əgər bu dünyada xoşbəxtlik deyilən bir həqiqət varsa, o da yalnız insanların öz vətəninə, öz mənliyinə, ləyaqətinə sahib olmasıdır. Mən azadlığın qüdrətinə inanıram. İnsanın gözəl hisslərinin, gözəl fikirlərinin pərvazı üçün, insan ləyaqətinin yüksəlişi üçün həqiqi vicdan azadlığı lazımdır!»

Natəvanın dilindən eşitdiyimiz həmin sözlər indi - müstəqil dövlət, demokratik respublika qurduğumuz bu günlərdə necə də aktual səslənir. Deməli İ.Əfəndiyev tarixi keçmişimizə müraciət edəndə də müasirlik ölçüsünü yaddan çıxarmamış, bu günün sənətkarı olaraq qalmışdır.

«Natəvan»da təsvir olunan ciddi, gərgin ictimai-si­ya­si hadisələrlə yanaşı İ.Əfəndiyev vətənpərvər sənətkar ki­mi Şuşa qalasının bədii obrazını yaratmış, Qarabağ xan­lığının tarixinə aid qiymətli faktları canlandırmışdır.

Əsərdə gözə çarpan xırda çatışmazlıqlar - Natəvanın bir qədər «müasirləşdirilməsi» bə‘zi obrazların bədii cəhətdən zəifliyi - bütün bunlar, əsas hadisələrin parlaq təsviri fonunda zəif görünür və pyesin aktuallığına, ümumi dəyərinə tə‘sir edə bilmir.

Mənsub olduğu xalqın tarixini, onun adət-ən‘ənə­ləri­ni, sevinc və kədərini, xalqın ürəyini göynədən və narahat edən problemləri dərindən bilmək, bunlardan vaxtaşırı söhbət açmaq hər bir yazıçının müqəddəs vətəndaşlıq borcudur. Xalqın azadlığı uğrunda mübarizə aparmış qəhrəmanların həyatını bədii ədəbiyyatda canlandırmaq da bu şərəfli vəzifə ilə bağlı müqəddəs niyyətdən irəli gəlir. Vaxtı ilə Cavanşir, Babək, Nizami, Nəsimi, Xətai, Vaqif kimi Azərbaycan oğullarının bədii heykəlini ucaltmış S.Vurğun, M.Hüseyn, O.Sarıvəlli, M.S.Ordubadi, Qabil, F.Kərimzadə və b. yazıçılar bir vətəndaş kimi bu tarixi şəxsləri xalqa tanıtmaqda şərəfli iş görmüşlər.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə nəzər saldıqda belə bir faktla rastlaşırıq ki, müasir ədəbiyyatımızda elə bir görkəmli sənətkar tapmaq olmaz ki, o Cənubi Azərbaycan mövzusunda əsər yazmamış olsun. Sələflərinin ən‘ə­nələrini uğurla davam etdirən İ.Əfəndiyev müxtəlif nəsr və dram əsərlərində bu mövzuya toxunmuş, «Şeyx Xiyabani» pyesi isə tamamilə Cənubi Azərbaycana həsr olunmuşdur.

1986-cı ildə tamaşaya qoyulmuş «Şeyx Xiyabani» əsərində müəllif xalqımızın görkəmli oğlu, şah üsul-ida­rə­sinə qarşı üsyan edərək Təbrizdə milli Azərbaycan höku­mə­ti qurmuş fədailərin rəhbəri, azadlıq mücahidi Xiya­baninin obrazını ilk dəfə səhnədə canlandırmışdır.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani /1879-1920/ tarixi şəxsiyyətdir.O, Cənubi Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəkatının başçısı, yenilməz inqilabçı, alovlu tribun, görkəmli alim, qüdrətli publisist idi. İki yerə parçalanmış Azərbaycanın dərdi Xiyabaninin də ürəyini ağrıdırdı. Həmin mövzu İ.Əfəndiyev üçün də müqəddəs idi.

Ciddi ideya mübarizəsi, kəskin döyüşlər təsvir olunan pyesin proloqunda nurani bir qoca ilə Xiyabaninin söhbəti verilir:

«Xiyabani - Savalan dağının zirvəsinə yığılan buludları görürsənmi, qoca?

Qoca - Görürəm oğul...

Xiyabani - Araz sahilindən gələn həsrət səsini eşidirsənmi?

Qoca - O tayla bu tayın ayrılığına baxıram, hey baxıram...

Xiyabani - Babalardan yadigar qalan o Xudafərin kör­püsü, vaxt gələcək yenə də insanların xoş məramına xidmət edəcək».⁶⁶

Bu söhbətin məzmunu əsərin əsas ideyası ilə həmahəng səslənir və yazıçı əsərdə həmin məsələnin dramaturji şərhini verməyə çalışmışdır.

Yazıçı xalq qəhrəmanının mübarizələrlə zəngin olan həyatını tam şəkildə deyil, onun yalnız Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatına rəhbərlik etdiyi ən gərgin, fırtınalı qasırğalı dövrünü səhnəyə gətirmişdir. Səttarxan hərəkatı yatırıldıqdan sonra bu işə Şeyx Məhəmməd Xiyabani rəhbərlik etmişdir.O, alovlu çıxışları və publisistik məqalələrilə xalqı mütləqiyyətə qarşı qaldırmışdı: «Mənim əzablar, sitəmlər çəkmiş böyük xalqım! And olsun sənin şərəfinə! Heç bir hədə -qorxu, heç bir xain zərbə bu qiyamın əsasını sarsıda bilməyəcək! Biz şəhid olacağıq, lakin bu yoldan dönməyəcəyik!» Yazıçı göstərir ki, azadlıq uğrunda başlamış mübarizədə Xiyabani tək deyil, mübarizənin ön cərgələrində xalqın minlərlə yenilməz, mərd Sarı Mərdan , Hacı Fərhad, Məşədi Təhməz kimi oğulları gedirdi. 1920-ci ildə Təbrizdə onların köməyi ilə yaradılmış Milli Demokratik Respublika 6 ay yaşadıqdan sonra xəyanət və satqınlıq nəticəsində məğlub olmuşdur. Xalq işi uğrunda, müstəqil Azərbaycan uğrunda vuruşan Xiyabani yeni hökumətin ilk qərarlarını xalqa çatdırır: «Milli Azərbaycan hökuməti Azərbaycan dilini rəsmi dövlət dili e‘lan edir. Məktəblərdə dərslər doğma Azərbaycan dilində keçiriləcəkdir. Bütün dövlət işləri azərbaycanca gedəcək»⁶⁷İ.Əfəndiyev göstərir ki, Xiyabani nəcib arzu və istəklərini xalqla birlikdə, ona arxalanaraq, mübariz və yenilməz oğulların, fədakar ziyalıların köməyi ilə həyata keçirir. Dramaturq xalqın mübarizə əzmini, milli şüurunun oyanmasını təsvir etməklə yanaşı inqilabın məğlub olma səbəblərini də araşdırır.

Böyük sənətkarlıqla qələmə alınmış Xanım Mahnur, Hacı Fərhad, Mübarək Səltənə, Gülrux, Məşədi Təhməz, Sarı Mərdan, Mayor Edmund və b. müxtəlif əqidəli, inqilabi hərəkatda iştirak edən maraqlı obrazlardır.

Əsərdəki dramatik konflikt milli azadlıq ideyaları ilə millətçi despotizm, həqiqətlə yalan, mərdliklə xəyanət arasında qurulur və ideyalar mübarizəsi fonunda təqdim edilir. Xiyabanini aradan götürmək üçün müxtəlif planlar hazırlanır, yollar axtarılır. Ona qarşı mübarizə aparanlar arasında Mübarək Səltənə, Xanım Mahnur, Əbdür­rəh­man ağa, Şirzad və b. vardır. Dramaturq bu obrazların özünəməxsus fərdi cizgilərini verməklə bərabər, inqilaba qarşı birgə mübarizəni də təsvir edir.

Mübarək Səltənə, inqilaba maddi və mə‘nəvi kömək göstərən milyonçu tacir Hacı Fərhadı bu yoldan çəkindirməyə çalışır, lakin buna nail olmadıqda, qaynatasına qarşı qəsd təşkil etdirir. Satqın polis rəisi Şirzad yenilməz inqilabçı Sarı Mərdanı hədələyir: «biz deyəni etməsin 5 uşağın yetim qalacaq». Şahzadə xanım Xiyabanini öz tərəfinə çəkib «əylənmək» və bu yolla onu aradan götürmək istəyir və s... Oxucuda ikrah hissi oyadan bu obrazların arzu və hərəkətləri yazıçı tərəfindən ciddi tədqiq olunur və böyük ustalıqla oxuculara çatdırılır.

Müəllifin təsvirində xanım Mahnur daha qorxulu, daha amansızdır. Yazıçı iste‘dadının bütün imkanlarından istifadə olunaraq yaradılan bu obraz, heç bir rəsmi dövlət vəzifəsində işləməsə də qardaşının bütün imkanlarından bacarıqla istifadə edir. Ərini asanlıqla aldadıb gülünc vəziyyətə salan bu hiyləgər qadın dövlət işlərində də qardaşına tə‘sir edir, inqilabçılara qarşı məkrli, şovinist siyasətini həyata keçirə bilir. O, Azərbaycan xalqına qarşı düşmən mövqe tutan, onun dili, mədəniyyəti, ədəbiyyatı və adət-ən‘ənəsinə qarşı ciddi mübarizə aparan şovinistliyi ilə daha qorxuludur. Azərbaycanlılara qarşı o çox amansızdır: «Qara camaatı qılınc gücünə yerində oturtmaq lazımdır! Ata-babaları qaçaq-quldur olan azərbaycanlılar azıb, yollarından çıxıblar!.. onların adını eşidəndə mənim bütün əsəblərim yerindən oynayır... Mən onlara nifrət edirəm».⁶⁸Şahzadə xanım Şeyx Xiyabani ilə görüşəndə də öz nifrət və qəzəbini gizlətmir. Müstəqillik və azadlıq tələb edən xalqın arzusunu heç cür başa düşmək istəmir: «Cənab Şeyx, belə çıxır ki, Azərbaycan İrandan ayrılıb müstəqil dövlət olsun. Neçə min illik tarixə malik olan İran dövləti parçalansın?»