ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ

Нәфсин мүһасибәсинин фајдасы

Инсан өз ҝүнаһларына диггәт јетирмәјәндә о ҝүнаһлар онун руһуна һопур вә даим она мәнфи тә’сир ҝөстәрирләр. Һәр ҝөрүлән ҝүнаһ онун гәлбиндә гара бир хал әмәлә ҝәтирир, ҝүнаһлар артдыгҹа гаранлыг вә зүлмәт дә онун үрәјини бүрүмәјә башлајыр, иш о јерә чатыр ки, үрәјиндә нурдан әсәр-әламәт галмыр. Бу нөгтә бә’зи рәвајәтләрин мәзмунудур. О ҹүмләдән Имам Садиг (ә) рәвајәтләрин бириндә бујурур: -

“Бир адам ҝүнаһ етдијиндә онун үрәјиндә гара хал јараныр, әҝәр төвбә етсә, хал мәһв олуб ҝедир, јох, әҝәр о ҝүнаһын үстүнә башга ҝүнаһ да ҝәлсә, о хал артыб чохалмаға башлајыр вә бу минвалла онун үрәјини гара өртүк бүрүјүр ки, бундан сонра о адам һеч вахт доғру јола гајытмаз.”¹

Һәрдән инсанын хәбәри олмур, хәбәр тутанда ҝөрүр ки, ҝүнаһ артыг үрәјини әһатә едибдир. Әҝәр буҝүнкү һалыны бир ил габагкы һалы илә мүгајисә етсә ҝөрәҹәк ки, руһунда ҝөзәчарпаҹаг дәрәҹәдә дәјишиклик баш вермишдир. Бир мүддәт елм өјрәнән бә’зи адамлар, өз руһијјәләриндә, әхлагларында мүшаһидә етдикләри зәифликләри барәдә өз-өзләринә дејирләр: - “Тәһсилә башладығым илк вахтларда мәним вәзијјәтим белә дејилди; јүксәк руһијјәдә идим, үрәјим, зеһним саф иди. Нә олду ки, бирдән-бирә руһијјәм зәифләмәјә башлады?” Бә’зиләри бу тәнәззүлүн, сүгутун сәбәбини дәрсдә ҝөрүрләр; елә тәсәввүр едирләр ки, дәрс охумаг онларын гәлбини гаралтмышдыр. Мә’нәви руһијјәләринин ашағы дүшмәсинә ҝүнаһларынын сәбәб олдуғуна инанмаг истәмирләр. Ајдындыр ки, инсанын јахшы вә дәјәрли ишләриндән бири дә онун дәрс охумасыдыр. Һәрчәнд бә’зән инсанын бу кими јахшы ишләриндә чохлу ејибләр мүшаһидә олунур ки, сәбәби дә инсанын диггәтсизлијиндән ирәли ҝәлир. Елә ки, инсан дәрс охумагдан јорулур вә ја дәрс охумагла бир јерә чыхаҹағына үмидини итирир вә ја ону өз нәфсани истәкләринә ујғун ҝөрмүр, бүтүн ејибләри дәрсдә ахтармаға башлајыр вә бир нөв өзүнү алдадыб дејир: - “Мәним үрәјими гаралдан дәрс охумаг олду, бундан габаг, дәрс илинин әввәлиндә үрәјим, руһум пак иди!” Дүздүр ки, дәрс илинин әввәлиндә үрәк пак иди вә инди гаралмышдыр, амма онун сәбәби дәрс охумаг дејил, әксинә, сәбәби дәрс охумамагдыр. Сәбәби ҝүнаһлар вә нәфси тәрбијә олмадан дәрс охумагдадыр.

Бәли, инсан мүһасибә етмәјәндә ҝүнаһын һәгиги вә тәквини тә’сири өз гүввәсиндә галыр, нәтиҹәдә инсанын үрәјини гаралдыр.Гафил адамын исә бундан хәбәри олмур. Санки бир адам ағ палтар ҝејинир вә арасы кәсилмәдән бу палтарын үстүнә ләкәләр дүшүр. Амма о ҝөзләрини јумуб палтарынын чиркләндијинә бахмаг белә истәмир. Ајдындыр ки, ләкәләр үст-үстә јығылыб палтары ијрәнҹ бир вәзијјәтә салаҹагдыр вә она һәр баханын үрәјини буландыраҹагдыр. Амма о адамын өзүнүн бу вәзијјәтдән хәбәри јохдур, чүнки ҝөзләрини бәрк-бәрк јуммушдур!

Нәфсин мүһасибәсиндән узаглашмағын ән бөјүк ејби вә зијаны будур ки, ҝүнаһын тә’сири руһда галыр вә ҝүнбәҝүн артыб үрәји зүлмәтә бүрүјүр вә инсаны Аллаһдан бир аз да узаглашдырыр. Инсанын өзүндән хәбәри олмур, чох вахт елә билир ки јахшы, һөрмәтли адамдыр; ловғаланыр ки мән еләјәм, беләјәм. Һалбуки, һәр ҝүн учурумун ағзына сүрүкләнир вә нәтиҹәдә бир ҝүн бәдбәхтлик чаласына дүшәҹәкдир:

“(Ја Мәһәммәд!) Де ки: “Сизә әмәлләри бахымындан (ахирәтдә) ән чох зијана уғрајанлар барәдә хәбәр веримми? О кәсләр ки, онларын дүнјадакы зәһмәти боша ҝетмишдир. Һалбуки, онлар јахшы ишләр ҝөрдүкләрини (вә бунун мүгабилиндә мүкафата наил олаҹагларыны) зәнн едирләр.”¹

Әлламә Тәбатәбаи бу ајәнин тәфсириндә бујурур: -“Хејир әлдә етмәк мәгсәдилә олан алыш-веришдә зијан о заман баш верир ки, инсан мәгсәдинә наил олмасын вә ја сәрмајәсиндә әскиклик үзә чыхсын вә ја инсанын зәһмәти һәдәр ҝетсин. Мүбарәк ајәдә зәһмәтин һәдәрә ҝетмәси зәһмәтин итирилмәси, пуча чыхмасы тә’бири илә верилмишдир. Мәсәлән, бир нәфәр јолу итирир вә ҝедәҹәји јерә чатмыр.

Һәрдән инсанын тиҹарәтдә зәрәр ҝөрмәси ишиндә нашы олмасы илә әлагәдар олур вә ја ишин јолуну билмәмәси илә вә ја ҝөзләнилмәз, инсанын өзүндән асылы олмајан амилләрин нәтиҹәсиндә олур. Бу зијанларын арадан галхмасына үмид етмәк олар. Чүнки үмид едилир зијанкар ајылсын, ишини јенидән башласын вә әлиндән чыхан зәһмәтини ҝери гајтарсын. Амма бә’зән дә инсан зијан ҝөрүр, елә билир ки, хејир ҝөрүр! Зәрәрә дүшүр, амма хејирдән башга бир шеј газанмадығына инаныр. Бу зијанларын ән писидир ки, дүзәлмәсинә үмид јохдур.

Инсанын бу дүнјадакы вәзифәси анҹаг сәадәти үчүн чалышмасыдыр. Бундан башга онун һеч бир истәји олмамалыдыр. Әҝәр һагг јола дүшсә вә һәдәфә чатса, һәгиги сәадәтә чатмыш олаҹагдыр. Амма әҝәр јолуну азса вә өз сәһвинә вагиф олмаса зәһмәти һәдәр ҝедәҹәкдир. Лакин онун ниҹат тапмасына үмид вар. Амма һагг јолдан чыхыб гејри һагга үз тутарса вә өз билдијиндә исрар едәрсә, белә ки, һагг нуру онун үчүн заһир оланда нәфси ону пәрдәләјиб дикбашлыға вә ҹәһаләт тәәссүбүнә ҝирифтар едәрсә,белә инсан әмәлиндә вә зәһмәтиндә зијан ҝөрмүшләрин ән писи олаҹагдыр. Чүнки, онун зијанларыны арадан галдыра биләҹәјинә үмид јохдур вә сәадәтә чатаҹағы да ҝөзләнилмир. Бу һәмин нөгтәдир ки, Аллаһ-тәала мүбарәк ајәдә бәјан едир.”¹

Бундан габаг дејилдији кими нәфсин мүһасибәсинин фајдаларындан бири будур ки, инсан өз сәһвләрини ҝөрүр вә онлары јолуна гојмаға чалышыр. Ҝүнаһын тәквини тә’сиринин руһунда галмасына вә ону учурума сүрүкләмәсинә јол вермир. Пејғәмбәр (с) бу һәгигәти бири диҝәринә лазым олан ики тә’бирлә бәјан едир. Әввәл дејир “Сәндән һесабат истәмәмиш нәфсини мүһасибә ет” вә сонра бујурур “Бу мүһасибә сәнин сабаһкы (Гијамәтдәки) һесабыны асан едәр.” Чүнки өзүн өз әмәлләрини јохласан үзә чыхан сәһвләрини, ҝүнаһларыны дүзәлтмәјә сә’ј едәр вә нәтиҹәдә Гијамәт ҝүнү һесаб-китабын асан олар. Амма әҝәр белә етмәсән, ҝүнаһлар бир-биринин үстүнә галаныб галар, Гијамәт ҝүнү сәнә проблем јарадар. Дүнјада өз ҝүнаһларындан хәбәрсиз олурсан вә билмирсән нә гәдәр сүгут етмишсән, амма Гијамәтдә өз әмәл дәфтәринлә гаршылашырсан вә сајсыз-һесабсыз ҝүнаһларыны ҝөрүрсән. Онларын сәндә јаратдығы һәсрәт сәнә ҹәһәннәм әзабындан даһа артыг әзијјәт верәҹәкдир.

Һәдисин давамында Пејғәмбәр (с) бујурур: - “Гијамәт ҝүнү сәни Аллаһ дәрҝаһында сорғу-суала чәкмәк үчүн әмәлләрини тәрәзидә чәкмәмиш индидән өзүн өз әмәлләрини тәрәзијә вур. Һазыр ол (вә бил) ки, һеч бир шеј Аллаһдан ҝизли дејил.”

Гијамәт ҝүнүндә әмәлләрин өлчүлмәси барәдә Аллаһ бујурур:

“О ҝүн (Гијамәт ҝүнү) әмәлләрин (тәрәзидә) чәкилмәси һагдыр. Тәрәзиләри ағыр ҝәләнләр (јахшы әмәлләри пис әмәлләриндән чох оланлар) ниҹат тапанлардыр!”²

Әмәлләрин өлчүлмәси бизим е’тигад етдијимиз инанҹлардандыр. Әмәлләрин өлчүлмәси онларын мүгајисә олунмасы вә азлығынын, чохлуғунун мүәјјән едилмәсидир. Инди әҝәр биз өзүмүз өз әмәлләримизи тәрәзидә чәкмәјә башласаг вә ҝөрсәк ки, ҝүнаһларымыз ағырлашмышдыр, јүкүмүзү азалтмаға чалышаҹағыг. Амма әҝәр өз әмәлләримизин өлчүлмәсинә фикир вермәсәјдик, ҝүнаһларымызы чәкмәсәјдик вә онларын руһумуза гојдуғу тә’сирдән хәбәримиз олмасајды, бир ҝүн илаһи тәрәзи гаршысында дурмалы оланда рүсвај олуб һәсрәт чәкәҹәкдик. Демәли, өз әмәлләринин мүһасибәсинә, өлчүлмәсинә диггәт јетирән адамын сабаһ Аллаһын гаршысында, онун ҝизли вә ашкар әмәлләринин өлчүләҹәји ҝүндә јүкү аз олаҹаг. Чүнки о, өз ҝүнаһларыны, әхлаги әјәр-әскикләрини дүзәлтмишдир.

Гијамәт ҝүнүнүн һәсрәтинә мүбтәла олмаг истәмирсинизсә индидән дүшүнүн, әмәлләринизи ҝөзүнүзүн өнүндә ҹанландырмаға чалышын. Тәсәввүр един ки, өмрүнүз баша чатмышдыр – чүнки һеч ким сабаһа сағ галаҹағына әмин дејил – вә Аллаһ гаршысында әмәлләринизи јохлајырлар. Инди бахын ҝөрүн Аллаһын гаршысына нә чыхараҹагсыныз вә Онун бәрабәриндә нә һала дүшәҹәксиниз. Бир һалда ки, мә’сум имамлар өз мүнаҹатларында әмәлләрин Аллаһ дәрҝаһына верилдији ҝүнүн горхусундан Аллаһа пәнаһ апарырлар, бизләр нијә отурмушуг? Биз дә өлдүрүҹү әзабларын ән дәһшәтлиси олан о Ҝүнүн һәсрәтинә мүбтәла олмамаг үчүн һәр ҝүн әмәлимизи һесаба вурмалыјыг ки, әҝәр пис бир әмәлимиз олмушса тез дүзәлдәк ки, әмәл дәфтәримиздән силинсин.

Чиркин әмәлин доғурдуғу хәҹаләт

Мә’лумдур ки, сөз әмәлләрин Аллаһ гаршысына чыхарылмасындан ҝедәндә, Аллаһдан һәја вә утанмаг мәсәләси дә ортаја чыхыр. Инсан пис бир иш ҝөрүб вә ја бир хәјанәт едиб сонра ону унутса тәфавүтсүз олур вә онун руһијјәсиндә һеч бир дәјишиклик әмәлә ҝәлмир. Биз, зәиф олдуғумуза вә һәгигәтләри дүзҝүн дәрк етмәдијимизә ҝөрә вә һәмчинин һәгигәтин дәркинә тәдриҹән јахынлашаг дејә, һисс олуна билән ишләрдән мисал чәкирик:

Фәрз един ики нәфәр нечә илдир бир-бири илә достлуг едир вә араларында әһд едибләр ки, бир-биринә хәјанәт етмәсинләр. Инди әҝәр онлардан бири диҝәринә хәјанәт етсә вә достунун да бу хәјанәтдән хәбәри олмаса вә ја ону унутмуш олса рәфиги илә үз-үзә ҝәләндә рәфтары чох ади олаҹагдыр. Амма әҝәр досту онун хәјанәтини ҝизли видео лентә алса вә ја фотосуну чәксә вә бир мүддәтдән сонра она ҝөстәрсә вә десә: -“Сән мәнимлә әһд бағламышдын ки, мәнә хәјанәт етмәјәсән, ағыз долусу достлугдан дәм вурурдун, бәс нә олду? Нијә мәнә хәјанәт етдин?” Бурдадыр ки, хәјанәткар үчүн хәҹаләт һисси баш галдырыр вә утаныб гызармаға башлајыр. Бу ҹүр хәҹаләт һисси һәр әзабдан даһа чәтиндир. Хәјанәт етмиш адама өз хәјанәтини унудандан сонра досту ҝәтириб етдији хәјанәтин видео лентини она ҝөстәрсә, ҝөрән о нә һала дүшәҹәкдир? Онун һеч ағлына ҝәлмирди ки, достунун бу хәјанәтдән хәбәри ола биләр.

Мән бу дүнјада әмәлләрин үзә чыхмасына мисал кими хәјанәтин лентә алынмасыны, тәсвирә ҝөтүрүлмәсини ачыгладым, амма Гијамәтдә әмәлин өзү һазыр олур. Бахмајараг ки, бизим әглимиз әмәлләрин ҹанлы олараг һүзуруну, заһир олмасыны дәрк етмир, амма бизим мәзһәби е’тигадымыза ҝөрә әмәлләрин тәҹәссүмү сабит олмушдур: “...Онлар (дүнјада) етдикләри бүтүн әмәлләрин (өз гаршыларында) һазыр дурдуғуну ҝөрәҹәкләр...”¹

Бу ајәдә ачыг шәкилдә Аллаһ ејни әмәлин өзүнүн һазыр олаҹағыны бәјан едир. Ајәни башга ҹүр тәфсир етмәк олмур. Бу ајәдән башга диҝәр ајәләрдә дә әмәлләрин тәҹәссүмү бәјан едилир, о ҹүмләдән: “О ҝүн (Гијамәт ҝүнү) һәр кәс етдији јахшы вә пис әмәлләри гаршысында һазыр ҝөрәҹәк вә ҝүнаһлары илә өзү арасында чох узаг мәсафә олмасыны арзулајаҹагдыр...”²

Һәтта, әҝәр Гијамәтдә инсанын әмәлләринин шәклини, тәсвирини она ҝөстәрсәләр, јенә дә инкар едә билмәз. Әҝәр онун әмәлләрини олдуғу кими она ҝөстәриб десәләр: - филан ҝүндә, филан саатда вә ја филан ҝеҹәдә сән бу иши ҝөрмүсән, о анда Аллаһла үз-үзә дајанса онун чәкдији хәҹаләт һәр әзабдан даһа шиддәтли олаҹагдыр.

Инсан Мәһшәр ҝүнүнү, әмәлләринин Аллаһ гаршысына неҹә чыхаҹағыны јадына салмасы үчүн јахшы оларды бүтүн бу сәһнәләри өз хәјалында ҹанландырсын. Һәтта әҝәр бу дүнјада рүсвајчылығы олубса ону да бир анлыға јадына салсын: - мәсәлән, бир вахт ҝизлиндә пис бир иш ҝөрүрдү вә бирдән һараданса бир ушаг ҝәлиб чыхыр вә онун ҝөрдүјү ишин шаһиди олур. Јәгин белә бир иш һамынын башына ҝәлмиш олар; әтрафа диггәт етмәдән пис бир иш ҝөрдүјү заман, бирдән башыны галдырыб ҝөрүр ки, кимсә она ҝөз гојурмуш. Белә вәзијјәтдә инсан утандығындан аз галыр јерә ҝирсин. О ки галмышды һәмин адам ушаг јох, кифајәт гәдәр шүуру, ағлы олан бир шәхс олсун, вај о ҝүндән инсанын бојнунда һаггы олан бириси олсун вә ҝөрдүјү ҝизли иш дә она хәјанәтдән ибарәт олсун.

Шәксиз, бизим һәр нәјимиз варса Аллаһ бизә вермишдир вә атдығымыз һәр сәһв аддым Она хәјанәтдир. Инсан әҝәр дүзҝүн фикирләшсә ҝөрәҹәкдир ки, онун ҝүнаһы Һагг саһибинин һүзурунда вә Она хәјанәт олмушдур. Ҝөрәҹәкдир ки, о кәсә гаршы ҝүнаһ едир ки, онун өзүнүн варлығы вә етдији ҝүнаһын ҝүҹү елә Онун тәрәфиндәндир. О, бу не’мәтләри вә ҝүҹү бизә она ҝөрә верибдир ки, онунла өзүмүзү тәкамүлә чатдыраг вә Она јахынлашмаг үчүн истифадә едәк. Белә олан вәзијјәтдә чох утандырыҹы олар ки, Аллаһын не’мәтләрини Она гаршы ҝүнаһ етмәкдә, Она хәјанәт ишләрдә, Ондан узаглашмаг үчүн ишләдәк!

Дејиләнләри нәзәрдә тутараг, әҝәр инсан ахшамлары бир нечә дәгигә өз нәфси илә мүһасибә етсә, әмәлләрини ҝөзү өнүндә ҹанландырса јәгин ки, бу мүһасибә, Аллаһ гаршысында ҝүнаһкар олдуғуну ҝөрмәк, онун ҝүнаһларынын азалмасына сәбәб олаҹагдыр. Һәтта бүтүн ҝүнаһларын јујулмасына сәбәб олан халис төвбәјә ҝәтириб чыхармаса да һәмин хәҹаләт һисси онун ҝүнаһ јүкүнү јүнҝүлләшдирмиш олур вә ҝүнаһын тә’сиринин артмасынын гаршысыны алыр. Бундан сонра инсан асанлыгла ҝүнаһа гуршана билмир. Инди әҝәр Аллаһын һүзурунда олдуғуну диггәтиндә һәр заман сахлаја билсә, адәтә чевирсә, даһа һеч вахт ҝүнаһ етмәз.

Хәҹаләт вә һәјанын мәфһуму

Әмәлләрин Аллаһ гаршысына ҝәтирилмәсини вә хәҹаләт һаггында дејиләнләри нәзәрдә тутараг, рәвајәтин диҝәр бөлүмүндә Пејғәмбәр (с) һәја мәсәләсини өнә чәкир: - “Еј Әбузәр! Аллаһдан һәја ет! Анд олсун о Аллаһа ки, ҹаным Онун ихтијарындадыр, мән һәр дәфә су башына чыханда башымы, үзүмү өртүрәм, мәнимлә олан ики мәләкдән һәја едирәм.”

Һәја вә хәҹаләт мәсәләси олдугҹа бөјүк әһәмијјәт дашыјыр. Амма тәәссүфләр олсун ки, бу мәсәлә илә бағлы јанлыш фикирләр сәсләнир. Јабанчы мәдәнијјәтләрин арамыза нүфуз етмәси илә һәја вә утанҹаглыг кими мәсәләләрлә бағлы бир сыра фикри проблемләр гаршыја чыхмышдыр. Буна ҝөрә дә бу мәсәлә әтрафында арашдырма апарылмасы јеринә дүшәрди. Бахмајараг ки, бу гыса фүрсәтдә анҹаг моизәләри зикр етмәклә кифајәтләнмәк истәјирдим; чүнки мүмкүндүр мәҹлисин бу бәһси динләмәјә һазырлығы олмасын, амма бу мәсәләнин бүнөврәсини, алт јапысыны тәшкил едән фикирләрә ишарә едилмәсини лазым билирәм.

Һамымыз билирик ки, Ислам мәдәнијјәтинә ҝөрә һәја вә утанҹаглыг јахшы вә дәјәрли һесаб едилир вә бунун мүгабилиндә үзлүлүк, һәјасызлыг менталитетимизә зидд дәјәрләр сырасында јер тутур. Әввәлләр бир адамы сөјмәк истәјәндә она дејәрдиләр: “үзлү”, “һәјасыз”, чүнки “үзлү” вә “сыртыг” кими кәлмәләр сөјүш вә јаманламаг сајылырды. Әҝәр бир аз да гәлиз сөјүш сөјмәк истәсәјдиләр, дејәрдиләр: “һәјасыз”. “Һәјасыз” сөзү чох пис сөјүш сајылырды. Бу бизим мәдәнијјәтимиз... Амма бу ҝүнләр Гәрб мәдәнијјәтиндә, күфр дүнјасында һәја, утанмаг ејб һесаб едилир. Психолоҝијада, әхлаг фәлсәфәсиндә вә тә’лим-тәрбијәдә јер тутан мәсәләләр сырасында һәја вә һәјасызлыг мәсәләси хүсуси јер тутур. Ҝөрән психолоҝија елми, әхлаг вә тәрбијә үсулу бахымындан инсан һәјалы олмалыдыр, јохса һәјасыз? Әлбәттә, Ислам мәдәнијјәтинин әксинә олараг гәрб мәдәнијјәтиндә һәјасызлыг тәшвиг едилир дејәндә, бу о демәк дејил ки, бизим һәја барәсиндә нәзәримиз вә онунла бағлы рәфтарымыз камил олараг дүзҝүндүр. Буна ҝөрә дә бу мәфһумун бәһсә, арашдырмаја еһтијаҹы вар вә мәтләбин ајдынлашмасы үчүн инсанда һәјанын вә утанҹаглығын көкләринә ишарә едирик:

Инсанда мөвҹуд олан фитри хүсусијјәтә әсасән, әҝәр инсан пис билдији, ҹәмијјәт тәрәфиндән бәјәнилмәјән бир ишә мүртәкиб оланда онун дахилиндә һәја адлы хүсуси бир әксүл-әмәл баш галдырыр. Әлбәттә, бу руһи әксүл-әмәлин үзә чыхмасы ики әмрә әсасланыр: бири инсанын ҝөрдүјү иши пис билмәсидир, икинҹиси фитрәтинин нисбәтән сағлам олмасыдыр. Јә’ни әзилмиш, өлмүш олмасын. Чүнки инсанын чохлу фитри һаләтләри вар, амма фитрәтини ајаглар алтына атанда, о фитри һаләтләр зәифләјиб өләзијир вә јаваш-јаваш јох олурлар. Демәли, пис ишләр гаршысында һәја һисси фитри бир хүсусијјәтдир, амма писи вә чиркинлији ајырд етмәк һәрдән әгл васитәсилә тә’јин едилир. Бә’зи јерләрдә мүһитин она ашыладығы тә’сир нәтиҹәсиндә јахшыны вә писи гаврајыр. Илк вахтларда ушаға нәјин јахшы вә нәјин пис олдуғуну тәлгин едән валидејн олур. Әҝәр бу тәлгин дүзҝүн һәјата кечирилсә, ушаг пис бир иши ҝөрәндә вә хәбәр тутанда ки, башгасы она гырагдан ҝөз гојур, өз фитри хүсусијјәти әсасында хәҹаләт чәкир вә башыны ашағы салыр, бә’зән тәр дә төкүр. Бу фитри әксүл-әмәл ушагда баш галдыран тәбии бир һиссдир вә дејилдији кими јахшыны вә писи тә’лим васитәсилә гаврајыр.

Гәләт адәт - ән’әнәләрин јајылмасынын амилләри

Ислами вә әхлаги дәјәрләрдән башга биздә мүһитин, ҹәмијјәтин вә ја милли вә ирги амилләрин тә’сири нәтиҹәсиндә јер алмыш бир сыра адәт вә ән’әнәләр вардыр ки, онларын әсасында бә’зи шејләри јахшы, бә’зиләрини исә пис һесаб едирик. Бу бахышын шәриәтә һеч бир аидијјәти јохдур вә мүмкүндүр шәриәтин зиддинә дә олсун. Мәсәлән, ушағын өзүндән бөјүкләрин гаршысында данышмағыны пис билирик. Елә ки, ушаг ағзыны ачыр бир сөз десин, тез дејирик: - Сакит ол, ајыбдыр. О ушаг јахшыны вә писи валидејнләриндән, әтрафындакы адамлардан өјрәндији үчүн елә тәсәввүр едир ки, јахшы вә пис оланлар онларын дедикләриндән ибарәтдир. Елә ки, башгаларынын онун ишинә мәнфи реаксијаларыны, гаш-габаг салладыгларыны ҝөрүр, баша дүшүр ки, ҝөрдүјү иш јахшы иш дејилмиш вә һәмин иши ҝөрдүјү үчүн хәҹаләт һисси кечирир. Буна ҝөрә дә бөјүјүн јанында данышмаға ҹүр’әт етмир, синифдә мүәллимдән суал сорушмаға хәҹаләт чәкир. Бу һал ҝет-ҝедә онда адәтә чеврилир вә бөјүјәндән сонра да данышмаг истәјәндә хәҹаләт һисси, утанҹаглыг ону тутур вә данышмасына манечилик төрәдир. Ҹамаат ичиндә, бир мәҹлисдә данышмаг, суал вермәк истәјәндә гәлби дөјүнмәјә башлајыр, рәнҝи гызарыр.

Мә’лум мәсәләдир ки, шәриәт инсанын сәрбәст даныша билмәмәсини бәјәнмир.Инсанын өз фикрини, һагг сөзү дејә билмәмәсини шәриәт мәнфи гаршылајыр. Буна охшар гәләт анлајышлар гадынын һәја мәсәләсиндә дә вар. Бизим мәдәнијјәтимиздә гадынын ән бөјүк сәрвәти онун һәјасыдыр. Амма дәјәрли олан бу мәфһумун һәјатда тәтбиги илә бағлы бизим ҹәмијјәтимиз јерсиз, ифрат тәәссүбкешлик ҝөстәрир. Иффәтли гызы елә тәрбијә едирләр ки, намәһрәм адамын гаршысында сөз даныша билмир. Ону гандырмаға чалышырлар ки, бу һәјанын әламәтидир! Ислам бахымындан бир гадын башгалары гаршысында өз сөзүнү демәји баҹармалыдыр, амма чох јериндә дејилмиш вә бәјәнилән фикир будур ки, данышылмајаҹаг јердә данышмасын вә ја башгаларыны тәһрик едәҹәк гәдәр сәсини назилтмәсин. Амма бу о демәк дејил ки, тамамилә данышмасын, ону о гәдәр дә сыхышдырмамалысан ки, гаршыдакы һеч сәсини ешитмәсин. Һәгигәтдә биз мүхтәлиф мәсәләләри, јөнләри бир-бириндән ајырд едә билмәмишик.

Әҝәр гадынын башгаларынын гаршысында данышмағы ејб олсајды, Һәзрәти Зәһра (ә) Мәдинә мәсҹидиндә о мөһтәшәм нитгини неҹә сөјләјәҹәкди? Ја Зејнәби Күбра ибн Зијадын мәҹлисиндә хүтбәсини дејә биләрдими? Бәли, шәриәт дејир елә данышмамалысан ки, сәсин башгаларыны тәһрикә ҝәтирсин вә јолундан чыхарсын. Данышығын тәрзи шәһвәти јериндән ојнатмамалыдыр. Бу дејиләнләрдән гырагда гадынын данышмасына ирад тутулмур, кимсә демир гадынын ағзына мөһүр вурулсун.

Бир сыра мәсәләләрдә јол вердијимиз – хүсуси илә дә әхлаги вә тәрбијјәви мәсәләләрдә - ифрат вә тәфритләр мәнфи нәтиҹәләрә ҝәтириб чыхармышдыр. Гәрблиләр бу мәнфи нәтиҹәләри мүлаһизә едәндә белә гәрара ҝәлирләр ки, онун гаршысыны алсынлар, амма тәфритә дүчар олуб һәмин дәјәрләри өз әслиндән узаглашдырдылар. Биз ушаглары һәддиндән артыг утанҹаг бөјүтдүк, белә ки, башгаларынын гаршысында өз сөзләрини демәјә хәҹаләт чәкдиләр, елә ки онлар бу ишин сәһв олдуғуну ҝөрдүләр, дедиләр: - “Ушаг һәр ишдә азад олмалыдыр, гадын азад олмалыдыр вә һеч нәдән чәкиниб һәја етмәмәлидир; һәтта кишиләрин гаршысында чылпаг олса белә. Һәја вә хәҹаләт мәсәләсиндә етдикләри хәтанын гәрбдә нәтиҹәси бу олду ки, тамамән бүтүн гејд-шәртләри, һәдди-һүдуду кәнара гојдулар: надан ја ифрат едәр, ја тәфрит. Нә биз Исламы дүзҝүн таныдыг, нә дә онлар доғру јолу тутдулар; нә биз ислами дәјәрләри дүзҝүн тәтбиг едә билдик, нә дә онлар илаһи дәјәрләрә фикир вердиләр. Әлбәттә, онлардан бизим тәвәггемиз олмамалыдыр, чүнки фикирләринин бүнөврәси фасиддир. Аллаһа е’тигад бәсләдикләри мә’лум дејил. Гәрбдә һәтта килсәјә ҝедән е’тигадлы мәсиһиләр мә’лум дејил динә һәгигәтән инанырлар, ја јох. Анҹаг дилдә динә вә дини дәјәрләрә гијмәт гојурлар, һәгигәтдә динә һеч бир мејилләри јохдур. Буна ҝөрә дә онлардан нә исә ҝөзләмәк олмаз. Сөз бундадыр ки, биз нијә Ислам һәгигәтләрини танымадыг вә онлара дүзҝүн әмәл етмәдик. Биз онлардан нијә дүзҝүн истифадә едә билмәдик ки, башгаларынын да данлағына чевриләк, бунлара ҝөрә бизә төһмәт вурсунлар?

Дејиләнләри нәзәрдә тутараг һәја мәфһумунун әһатә даирәсини, мә’на ҝенишлијини ајдынлашдырмағы зәрури билирәм. Белә ки, ајдын олсун һәјанын мәфһуму нәдир, һарада һәјалы олмаг, хәҹаләт чәкмәк бәјәнилмир, мәзәммәт едилир. Ајдындыр ки, бүтүн һалларда хәҹаләтли олмаг бәјәнилмир вә һәмчинин утанҹаглыгдан доған зәифлик дә јахшы дејил. Јахшыны вә писи танымаг лазымдыр вә һәр бири мөһкәм дәлилләрлә јанашы өјрәнилмәлидир. Ушаға нијә демәлијик ки, бөјүкләрин гаршысында данышмаг писдир? Бу Аллаһын, Пејғәмбәрин (с) сөзүдүр? Имамларын јолу бу олмушдур? Мә’лум мәсәләдир ки, јох. Бәли, гышгырмаг, фәрјад етмәк һеч кимин хошуна ҝәлмир. Әлбәттә, ушаг тәдриҹлә вә бөјүкләрин сәһиһ тә’лими илә баша дүшүр ки, елә данышмаг лазымдыр ки, гаршыдакы тәрәф ешитсин вә һәддиндән артыг сәсин тонуну галдырмаг лазым дејил. Амма белә дејил ки, һеч данышмасын. Ким дејир ки, гадынын башгасынын гаршысында данышмаға һаггы олмамалыдыр? Белә олса, әҝәр мәһкәмәдә һаггыны тәләб етмәли олса вә ја бир јердә нәһј-әз-мункәр етмәли олса буну неҹә едәҹәкдир? Демәли, јахшыны вә писи ислами әсасларын паралелиндә танымалыјыг, анламалыјыг ки, Исламын нәзәриндә јахшы вә пис һансыдыр. Бундан сонра һәгиги писин гаршысында һәја етмәк бәјәнилир. Јохса һансыса ҹәмијјәтин, милләтин, мәнтәгәнин дүзүб-гошдуғу адәт-ән’әнәләр әсасында һәја етмәјин мә’насы јохдур ки!

Бу ҹүр һәја вә утанҹаглыг әхлаги вә мә’нәви дәјәрләрдән јох, адәт-ән’әнәләрдән доғур. Адәт-ән’әнәләрин өзү дә әҝәр ислами дәјәрләр чәрчивәсиндә оларса мөһтәрәмдирләр, јох, әҝәр илаһи дәјәрләрин вә һаггын хилафына оларса, онда инсани дәјәрләрлә зиддијјәт тәшкил едәҹәк. Буна әсасән, әҝәр Исламын ганунларына дүзҝүн әмәл етмәк истәјириксә әввәлҹә ҝәрәк һәгиги олан јахшы вә писи таныјаг ки, бунунла да һансы рәфтарын гаршысында һәја едәҹәјимизи биләк.

Дејилди ки, јахшы вә писи таныјандан сонра инсан өз фитрәти әсасында пис бир иш ҝөрдүјүндә һәја һисси кечирир. Инди әҝәр бу фитри һиссин гаршысында мүгавимәт ҝөстәрсә вә онунла мүҹадиләјә галхса, тәдриҹлә онда фитрәтдән ҝәлән һәја һисси зәифләмәјә башлајаҹаг вә бир мүддәтдән сонра һәјасызлыг хисләти она сирајәт едәҹәкдир.

Бу ишин һәја вә утанҹаглыға дәхли јохдур, мәсәлә инсанын фитри мејли гаршлысында мүгавимәт ҝөстәрмәсидир. Зәифләшән вә тә’сирини итирән һәмин фитри хүсусијјәтдир. Ҝүнаһа мүртәкиб олуб онун агибәтинә е’тинасызлыг едән адамларда ҝет-ҝедә үсјан һалы ҝүҹләнмәјә башлајыр вә ән писи дә будур ки, адәт һалына кечир. Бундан сонра һәтта Аллаһын һүзурунда ҝүнаһ етдикләрини јадларына салсалар да чәкиниб һәја етмирләр, чүнки фитрәтләри әзилмишдир.

Бәли, нәфси мүһасибәјә чәкмәјин нәтиҹәсиндә вә ҝет-ҝедә артан ҝүнаһларын тә’сириндән инсанын фитрәти јаваш-јаваш өләзимәјә башлајыр вә нәтиҹәдә инсан һеч бир ҝүнаһ ишдән чәкинмир вә өз виҹданы гаршысында ҹаваб вермәкдән бојун гачырыр. Әлбәттә, инсанда һәја һиссини арадан апаран диҝәр амилләр дә мөвҹуддур вә рәвајәтләрдә онлара ишарә едилмишдир. Амма һәјасызлыға сәбәб олан үмдә амил фитрәтдән ҝәлән һәја һиссинә гаршы мүгавимәт ҝөстәриб, она е’тина етмәмәкдир. Бунун мүгабилиндә һәмин фитри һисси ҝүҹләндирмәк үчүн бә’зи мәсәләләрә риајәт етмәк лазымдыр. Һәмин нөгтәләрдән биринә бу рәвајәтдә ишарә едилмишдир. Пејғәмбәр (с) Әбузәрә Аллаһдан һәја етмәсини тапшырыр вә сонра бујурур: -“...Мән субашына ҝетдијим вахт башымы, ҝөзүмү бағлајырам вә һәмишә мәнимлә олан ики мәләкдән һәја едирәм.” Бу фитри олан һәја һиссини ҝүҹләндирмәк үчүндүр.

Әбу Сәид Хидри Пејғәмбәрин (с) һәддән артыг һәјалы олмасы илә бағлы дејир: - “Пејғәмбәр (с) ҝәлин көчән бакирә гыздан даһа һәјалы иди. Бир шејдән нараһат оланда (нараһатлығыны дилинә ҝәтирмәзди) чөһрәсиндән анлајардыг."¹

Салманын дедији бу сөз чох мәшһурдур: - “Мән өмрүм боју ајыб јеримә бахмамышам!” Салман узунөмүрлү бир адам олуб. Мә’лумдур ки, бу руһијјәдә олан һеч вахт зина етмәз. Амма әҝәр инсан е’тинасыз олса, јахшы вә писә фәрг гојмаса, ҝет-ҝедә онда фитри һәја өләҹәк вә онун јерини ҝүнаһ мејилләри тутаҹагдыр. О, һәмишә учурумун кәнарында дурубдур, ҝөзләјир балаҹа бир күләк әссин, ону вуруб бәдбәхтлик ҝирдабына салсын. Амма әввәлдән өз рәфтарына диггәт јетирсә, фитри һиссләрини ҝүҹләндирсә, онда һәја һисси ҝүҹләнмиш олар вә өзүнү ҝүнаһа алудә етмәз.

жүктеу/скачать 2.35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: