ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ

Инсанын үстүнлүк ме’јары

Әлавә олараг, Аллаһ инсаны өз истәји илә сәадәт вә ја бәдбәхтлик јолуну сечә билмәси үчүн азад вә сечиҹи мөвҹуд олараг јаратды. Она илаһи фитрәти мәрһәмәт етди ки, онун васитәсилә бүтүн дәјәрләрә, јахшылыглара, илаһи фәзиләтләрә мејлини салсын вә һәмчинин сәадәт јолуну да она ҝөстәрди. Амма инсанын мәләкләрдән үстүн олмасыны онун нә тәквини кәрамәтиндә билир, нә дә сечим вә ихтијар амилиндә, чүнки ола биләр инсан һәмин дәјәрли амил олан ихтијар вә сечимлә хошбәхтлик јолу әвәзинә, түғјан вә бәдбәхтлик јолуну тутсун вә һагг јолдан чыхыб азғынлыға дүшсүн вә ән пис мәхлугат сырасына енсин: “Аллаһ јанында јер үзүнүн ән пис ҹанлылары күфр едәнләрдир. Онлар артыг иман ҝәтирмәзләр.”¹

Инсанын дәрәҹәсини мәләкләрдән үстүн едән сәбәб, онун Аллаһ бујуругларына әмәл етмәси, инсани вә мә’нәви тәкамүл јолунда сә’ј етмәси вә камала чатмасындадыр. Јә’ни инсан өз илаһи фитрәти әсасында сәадәт јолуну тутсун вә нәфсани һәвәсләрини ајаг алтына гојмагла мадди гәризәләрини нормал һәддә тәнзимләсин. Мадди вә һејвани мејлләрин дашыјыҹысы олан инсан бу мејлин тә’сири илә мадди ләззәтләрә ҹәзб олуна биләҹәји һалда һејвани гүввәләрини ҹиловлајыб һагг вә батинин сечиминдә һаггы сечәрсә вә фитрәти әсасында һәрәкәт едәрсә, мәгамы мәләкләрин мәгамындан үстүн олаҹаг вә лазым ҝәлсә мәләкләр она сәҹдә дә едәҹәкләр. Бу ҹәһәтинә ҝөрә Пејғәмбәр (с) һәдисин бу бөлүмүндә бујурур: -“Еј Әбузәр! Сәнин Пәрвәрдиҝарын үч шәхслә мәләкләрин гаршысында өјүнүр. Аллаһын биринҹи өјдүјү шәхс о кәсдир ки, бијабанын ортасында (кимсәнин олмадығы јердә) азан вә игамә дејиб сонра да намаз гылсын. Пәрвәрдиҝар мәләкләрә дејәр: - “Бәндәмә бахын. Ҝөрүн ки, кимсәнин ону ҝөрмәдији һалда намаз гылыр. Бу анда јетмиш мин мәләк ашағы ениб она игтида едәр, о ҝүнү сабаһа гәдәр онун үчүн Аллаһдан бағышланмаг диләјәрләр.”

Оту, сују олмајан бир чөллүкдә бир адамын ҝөздән узаг бир јердә азан вә игамә демәси, сонра намаз гылмасы һәгигәтән дә бөјүк бир ишдир. Чүнки демир: - “Инди мәни ҝөрән јохдур, намазын ваҹибатыны јеринә јетирсәм бәсдир, даһа азан вә игамә лазым дејил.” Чүнки ону ешидәҹәк адам јохдур. О Аллаһа бәндәлик мәгамында намазыны бүтүн гајда-гануну илә гылыр вә буна ҝөрә дә Аллаһ онунла мәләкләр гаршысында өјүнүр. Сонра јетмиш мин мәләк ашағы ениб онун архасында намаз гылырлар вә онун үчүн Аллаһдан бағышланмаг диләјирләр.

Аллаһын мәләкләр гаршысында өјүндүјү икинҹи шәхс: - “...О кәсдир ки, ҝеҹәјарысы јухудан галхыб тәк-тәнһа намаза дурар вә сәҹдә едәр вә сәҹдәдә јуху ону апарар. Аллаһ бујурар: - “(Еј мәләкләрим!) бу бәндәмә бахын ки, руһу мәним јанымдадыр, бәдәни исә сәҹдәдәдир.”

Бу о адамдыр ки, ҝеҹәнин бир јарысы раһат вә исти јатағындан галхыр вә ширин јухусундан кечир вә ибадәтә башлајыб өз Аллаһы илә мүнаҹат едир. Өз мә’буду илә мүнаҹата башы елә гарышыр ки, сәҹдәдә икән ону јуху апарыр. Аллаһ-тәала мәләкләрә дејир: - “Бахын, Мәним бәндәм ҝеҹәнин бир јарысы раһат јатағындан галхмыш, башгаларынын ҝөзүндән узаг, Мәнә мүнаҹат вә ибадәтлә мәшғулдур. Ибадәтини о гәдәр узадыр ки, ахыры јорулуб сәҹдәдә јухуја ҝедир. Онун руһу Мәним јанымдадыр, амма ҹисми сәҹдәдә дүшүб галмышдыр.” Аллаһ-тәала бујурур: Онун руһу Мәним јанымдадыр, чүнки инсанын руһу јухуда оларкән Аллаһын јанына галхыр. Гур’ани-Мәҹиддә бу нөгтәјә ишарә едилмишдир: “Аллаһ (әҹәли чатан кимсәләрин) ҹанларыны онлар өлдүјү заман, өлмәјәнләрин (һәлә әҹәли чатмајанларын) ҹанларыны исә јухуда алар. Өлүмүнә һөкм олунмуш кимсәләрин ҹанларыны (руһлар аләминдә) сахлајар. Диҝәр (өлүмүнә һөкм олунмамыш) кәсләрин ҹанларыны да мүәјјән бир мүддәтәдәк (әҹәлләри ҝәлиб чатана гәдәр јухудан ојандыгда бәдәнләринә) гајтарар...”¹

Гур’ани-Мәҹидин нәзәринә ҝөрә һәгиги мө’мин о кәсдир ки, Аллаһа бәндәлик вә ибадәт үчүн ҝеҹәјары јатағындан галхыб јухуну өзүнә һарам едир: “Онлар ибадәт үчүн јатагларындан галхар (ҝеҹәләр аз јатар), горху вә үмид ичиндә (Аллаһын әзабындан горхараг, мәрһәмәтинә үмид бәсләјәрәк) Рәббинә дуа едәр вә онлара вердијимиз рузиләрдән (еһтијаҹы оланлара) сәрф едәрләр.”²

Бәли, ҹамаатын ҝөзүндән узаг ҝеҹә намазына галхмаг, узун сәҹдәләрә гапылмаг вә Аллаһын гаршысында аһ-налә етмәк Аллаһ-тәаланын онунла өјүнмәсинә сәбәб олур.

Аллаһын мәләкләр гаршысында өјдүјү үчүнҹү шәхс: - “...О кәсдир ки, ҹиһад мејданында тәк галмышдыр. Достлары гачмыш, о исә өләнә гәдәр тәк вурушу давам етдирир.”

Аллаһ-тәала мүбариз гәһрәманла өјүнүр. Чүнки о дөјүшдә мәғлубијјәтдән сонра, башгаларынын давам ҝәтирмәјиб гачдығы һалда, тәк-тәнһа дүшмәнин гаршысында нә гәдәр ки, бәдәниндә ҹан вар мүгавимәт ҝөстәрир. Башгалары кими гачыб ҹаныны гуртара биләҹәји һалда Аллаһ јолунда шәһид олмағы үстүн тутур. Бәли, Аллаһ о адамла өјүнүр ки, көмәји, јолдашы олмадан бир дәстә дүшмәнин гаршысында дајаныб мүгавимәт ҝөстәрир. Һалбуки бу вәзијјәтдә мүгавимәт ҝөстәрмәк ваҹиб дејил. Исламын әввәлләриндә бир нәфәрин он нәфәр гаршысында мүгавимәт ҝөстәрмәси ваҹиб иди, сонра бу сај азалдылыб ики нәфәрә ендирилди. Јә’ни бир нәфәрин ики нәфәр гаршысында мүгавимәти ваҹиб сајылырды. Амма һамы ҝетсә, о тәк галса, артыг онун мүгавимәт ҝөстәрмәји ваҹиб сајылмыр.

Шәксиз, дүшмәнин гаршысында мүгавимәт ҝөстәрмәк мүмкүн олдуғу һалда, дөјүш мејданыны тәрк едиб гачмаг бөјүк ҝүнаһдыр. Гур’ан ачыгҹасына дөјүш мејданындан гачмағы гадаған едир вә бу әмәлә Аллаһын гәзәби тутдуғуну дејир вә фәраринин јерини ҹәһәннәмдә билир: “Еј иман ҝәтирәнләр! Кафирләрлә бир јерә топлашдыглары вахт растлашсаныз, дөнүб онлардан гачмајын! (Дүшмәни алдатмаг мәгсәдилә јаландан өзүнү гачан кими ҝөстәриб) тәкрар дөјүш үчүн бир тәрәфә чәкиләнлә вә ја (көмәк мәгсәдилә мүсәлманлардан ибарәт) башга бир дәстәјә гошулан истисна едилмәклә, ким белә бир ҝүндә дүшмәнә арха чевириб гачарса, сөзсүз ки, Аллаһын гәзәбинә уғрамыш олар. Онун мәскәни Ҹәһәннәмдир. Ора нә пис дөнүш јеридир!”¹

Рәвајәтин бу бөлүмүндән чох шеј өјрәнмәк олар. Бәндәләриндән бә’зиләринин вүҹуду илә Аллаһын мәләкләр гаршысында өјүнмәси ону ҝөстәрир ки, онлар Аллаһ јанында әһәмијјәт кәсб едән дәјәрләрә маликдирләр. Әҝәр инсана даһа артыг әрмәған ҝәтирәҹәк, ону Аллаһа даһа да јахынлашдыраҹаг вә артыг әһәмијјәт дашыјан башга хүсусијјәтләр олса иди Аллаһ онлары јад едәрди. Өз бәндәләриндән бә’зиләринин јүксәк мәгамыны мәләкләрә танытдырмаг вә онларла өјүнмәк истәјәндә, һәгигәтдә онларын ән үстүн дәјәрләрини ачыглајыр. Инди бахыб ҝөрмәк лазымдыр ки, Аллаһын бәндәләриндән һәмин о үч дәстәнин – бијабанда ҹамаатын ҝөзүндән узаг бүтүн мүстәһәбби гајдалары вә әдәби ҝөзләмәклә намаз гыланын, ҝеҹәнин бир аләми раһат јатағындан галхыб Аллаһа ибадәт вә мүнаҹатла мәшғул оланын вә тәкликдә дүшмәнин чохлу сајда гүввәләри гаршысында дајаныб шәһид олунҹаја гәдәр мүгавимәт ҝөстәрән шәхсин – һансы мүштәрәк хүсусијјәтләри вә ҹәһәтләри вардыр ки, Аллаһ онлара бу һәддә мәгам вә мәнзиләт бағышламышдыр?

Шүбһәсиз, Аллаһ јолунда сәдәгә вермәк, мүгәддәс шәриәтдә бујурулмуш ибадәтләр вә јахшы әмәлләр һамысы дәјәрли хүсусијјәтләрдир вә инсанын камалына сәбәб олур. Амма бахыб ҝөрмәк лазымдыр ки, о үч дәстәнин нә кими хүсусијјәтләри вә мүштәрәк үнсүрләри вардыр ки, онлара бу һәддә тә’кид едилмишдир? О үч дәстә арасында мүштәрәк хүсусијјәт тәкликдир. Биринҹи шәхс башгаларынын ҝөзүндән узаг бир јердә тәк намаз гылыр, икинҹи шәхс ҝеҹәнин јарысы јухудан галхыб тәкликдә мүнаҹат едир вә үчүнҹү шәхс тәкликдә дүшмәнлә үз-үзә дајаныр. Аллаһ-тәала мәһәллә мәсҹидиндә вә ја ҹүмә мәсҹидиндә намаз гылан шәхслә вә онун намазынын дашыдығы савабла өјүнмүр. Аллаһ о кәслә өјүнүр ки, бијабанда тәк-тәнһа намаз гылыр вә ја бүтүн достларынын ҹәбһәдән гачмасына бахмајараг о тәкликдә дүшмәнлә дөјүшү давам етдирир. Мүмкүндүр бир нәфәр дәфәләрлә гәһрәманлыг ҝөстәрсин, ондан артыг әмәлијјатда иштирак етсин, һәддән артыг шүҹаәтли, горхмаз олсун вә бир сыра гәләбәләр газансын. Бүтүн бунлара бахмајараг тә’кид о кәсә едилир ки, тәк галмасына бахмајараг јенә дә дөјүшү давам етдирир.

Ики амилин – истиглалын вә ихласын – ролу

О үч шәхсин тәкликдә һәмин јүксәк дәјәрә малик әмәлләрин өһдәсиндән ҝәлә билмәләринә сәбәб ики мүһүм амил – истиглал вә ихлас олмушдур.

Биринҹи амилин – јә’ни истиглалын изаһы барәсиндә демәлијик ки:

Әксәрән инсанлар башгаларынын рәфтар вә дедикләринин тә’сири алтына дүшүрләр. Инсанын хүсусијјәтләриндән бири дә будур ки, бир дәстә адам бир јолла һәрәкәт едир вә ја һансыса бир иши ҝөрәндә, о да һәмин јолла аддымламаға башлајыр вә онларын ҝөрдүкләри ишә мејл едир. Санки башгаларынын һәрәкәти инсана өз јолуну сечмәсинә көмәк едән амилдир. Ҝөрәндә ки, бир дәстә адам хејир вә саваб ишләрлә мәшғулдур, о да онлар кими олмаға чалышыр. Әлбәттә, бу инсанын зәифлијинин әламәтидир. Аллаһ бу амили инсанда гәрар вермәклә зәиф инсанларын салеһ бәндәләрә бахыб дүзҝүн јолу сечә билмәләринә имкан јаратмышдыр. Дүздүр ки, бу ҹүр адамлар һәмин амилин тә’сири алтында пис мүһитин дә тә’сирини ҝөтүрүрләр вә ола билсин башгаларына бағлылыг инсанын батил јолу сечмәсинә вә мөвгеләрин, шәраитин дәјишилмәси илә о да рәнҝини дәјишсин: рүсвај олмамаг үчүн ҹамаатла һәмрәнҝ олсун. Аллаһ-тәала дүшүнүб-дашынмадан башгаларынын далынҹа ҝедән, өз ихтијар ипини башгаларынын әлинә верән бу ҹүр сүст үнсүрләр вә онларын агибәти барәсиндә бујурур:

“Бүтпәрәстләрә “Аллаһын ҝөндәрдијинә (Гур’ана) табе олун!” дејилдији заман онлар: -“Биз аталарымызын ҝетдији јолла ҝедәҹәјик” дејирләр. Бәс аталары бир шеј анламајыб, доғру јолда дејилдиләрсә неҹә? (Јенәдәми онлара табе олаҹаглар?)”

Әлбәттә, шәр’и вәзифәләр вә еһкамларла бағлы кифајәт гәдәр мә’луматы олмајан кәс билмәдији суалыны алимдән сорушмалыдыр. Истәр Аллаһын һөкмүнә нисбәтдә ҹаһил олсун, истәрсә дә Аллаһын һөкмүнүн мөвзусуна . (Буна диндә алимдән, мүҹтеһиддән тәглид етмәк дејилир.) Әлбәттә, Аллаһын еһкамындан тәглид васитәсилә аҝаһ олан адамла зәһмәт чәкиб илаһи һөкмләри мәнбәләрдән әхз едән адам бир дејил. Чүнки мүҹтеһидин вә алимин танымағы (мә’луматы) истиглал әсасындадыр, амма ҹаһилин елми, мә’луматы тәглид әсасындадыр. Бу икиси бир-бириндән фәргләнир вә ајдындыр ки, истиглал әсасында олан мә’лумат даһа үстүндүр. Һәмчинин мөвзу илә бағлы мәсәләләрдә, хүсусилә дә иҹтимаи мөвзуларда, әксәр ҹамаатын кифајәт гәдәр мә’луматы олмур. Мәҹбурдурлар бу мәсәләләрдә даһа мә’луматлы олан бирисинә мүраҹиәт етсинләр. Бу ҹүр тәглид әҝәр һагг јолдан хариҹ олмазса мәзмум вә мәзәммәт едиҹи дејилдир. Амма алим бириси чырағыны әлиндә тутуб башгаларына јол ҝөстәрәрсә вә онлары һидајәт едәрсә даһа бөјүк мәгам вә мәнзиләтә саһибдир.

Истиглали мә’рифәт мәрһәләсиндән даһа үстүн вә мүһүм мәрһәлә гәрара ҝәлмәк вә әмәл мәрһәләсиндә олан истиглалдыр. Һәрдән инсан иҹтиһад вә тәглид јолу илә мөвзуну таныјыр, билир, амма әҝәр тәк оларса һәмин билдијинә әмәл едиб-етмәјәҹәји мә’лум дејил. Бәли, әҝәр ҹамаат арасында олса, хүсусилә дә топлумун сајы чох оларса, билдијинә әмәл едир. Амма тәкликдә оланда тәнбәллик едир. Бу дедијимизә мисал үчүн һәр кәс ҝүндәлик һәјатына нәзәр салса чохлу нүмунәләр ҝөрә биләр. Мәсәлән, бир груп тәләбәнин јашадығы бир мәдрәсәдә әҝәр ҹүмә ахшамы “Кумејл” дуасы тәшкил олунарса, инсан ҝөрәндә ки, тәләбәләр дәстә-дәстә дуа мәҹлисинә ҝедирләр, о да һәвәсләниб онлара гошулур. Амма тә’тил ҝүнләринин бириндә, һеч кимин олмадығы бир вахтда она тәкликдә отуруб “Кумејл” дуасыны охумаг чәтин ҝәлир. Еләҹә дә башга хејир ишләрдә инсан ҝөрәндә ки, башгалары филан хејир иши ҝөрүр, о да һәмин иши ҝөрмәјә тәһрик олур, амма тәк оланда бәһанә ҝәтирир, дахилиндә ону гәти гәрар чыхармаға вадар едән елә дә ҝүҹлү бир мејл олмур. Бир сөзлә, ҹүрбәҹүр бәһанәләрлә һәмин ишдән бојун гачырыр. Вә ја ахшам вахты ҝөрәндә ки, һүҹрәләрин ишығы јанылыдыр, ҹамаат ҝеҹәдән кечәнә кими мүталиә илә мәшғулдур, онда да мүталиә етмәјә һәвәс јараныр, о да отуруб мүталиә илә мәшғул олур. Амма мәдрәсәдә тә’тил оланда, ондан башга кимсә мәдрәсәдә галмајанда, артыг ону мүталиәјә чәкән гүввә дә зәифләјир вә мүталиә етмәјә мејли галмыр. Дејиләнләр өндә сөјләдикләримизә бир нүмунә иди, бизим иҹтимаи вә сијаси рәфтарымызда дејиләнләрә аид чохлу нүмунәләр тапмаг олар.

Бу сүстлүјүн вә башгаларына бағлы олмағын амили ирадәнин вә иманын зәифлијидир. Мәҝәр башгалары бир иши ҝөрәндә һәмин иш дәјәрли олур вә әҝәр о иши ҝөрмәјәндә һәмин иш дәјәрдән дүшүр? Әҝәр “Кумејл” дуасынын фәзиләти, дәјәри варса тәкликдә дә ону охумаға сә’ј етмәлијик. Лазым дејил һөкмән мәҹлис тәшкил олунсун. Башгаларыны “Кумејл” дуасы охујан ҝөрәндә вә ја ҹүмә намазына ҝедән ҝөрәндә, инсанын һәмин ишә һәвәсләнмәси онун зәифлијинин әламәтидир. Белә инсанла өјүнмәк олмаз. О инсанла өјүнмәк олар ки, о, тәкликдә оланда да вәзифәсинә лајигинҹә әмәл едир, даһа отуруб башгаларынын бу иши едиб-етмәјәҹәјини ҝөзләмир.

Бир һалда ки, Аллаһын мәндән бу иши истәмәсини билирәм, даһа башгаларынын да о иши ҝөрүб-ҝөрмәмәси мәним нәјимә лазымдыр, чалышыб о иши ҝөрмәлијәм. Чүнки башгаларынын олуб-олмамасы о ишин дәјәрини әскилтмир. Белә олан сурәтдә инсан бөјүк ирадәјә јијәләнмиш олур вә өзүнүн ҝүҹлү вә јүксәк иманы сајәсиндә ҝөрәҹәји ишә инам тапыр. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә ҝөрәҹәји иш һаггында мүстәгил гәрар чыхардыр, даһа башгаларынын она гошулуб-гошулмајаҹағына әһәмијјәт вермир. Ајдындыр ки, гәрарын верилмәсиндә мүстәгил һәрәкәт етмәјин әһәмијјәти чох бөјүкдүр. Чүнки гәрар чыхаран шәхс отуруб башгаларынын һансы јолу тутмасыны ҝөзләмир. О өзүнүн ҝүҹлү ирадәси вә иманы илә өз вәзифәсинин нәдән ибарәт олдуғуну тә’јин едәндән вә о ишдә Аллаһын ризајәтини ҝөрәндән сонра башгаларыны ҝөзләмәдән о иши ҝөрүр.

Ҹабир ибн Зијад Ҹә’фи имамларын сирләринә мәһрәм сәһабәләрдән олуб, Имам Багир (ә)-дан чохлу рәвајәтләр нәгл етмишдир. Имамын Ҹабирә сөјләдији рәвајәтләрин чоху мәһрәманә сирләр иди вә Ҹабирин онлары башгасына сөјләмәјә ихтијары јох иди. О белә бир халис маарифи, мә’рифәт чешмәсинин сорағында олан тәшнәләрә сөјләјә билмәдији үчүн чох сыхылырды, буна ҝөрә дә Имам Багир (ә)-ын јанына ҝедиб әрз етди: - “Сизим мәнә сөјләдијиниз вә башгасына сөјләмәмәјими әмр етдијиниз сирләри гијмәтли вә ағыр бир јүк олараг чијинләримдә дашымагдајам. Амма һәрдән синәмә елә ағырлыг едир ки, дәли олмаг дәрәҹәсинә чатырам!” Имам бујурур: - “Еј Ҹабир! Әҝәр һалын бу јерә чатса чөллү-бијабана үз тут вә бир чала газыб сиррини о чалаја даныш вә де: Муһәммәд бин Әли (ә) филан һәдиси мәнә рәвајәт етди...”¹

Ондан сонра Ҹабир чала газыб сиррини чалаја данышарды ки, бәлкә бир аз јүнҝүлләшсин. Ҹабирин Имам Багир (ә)-дан нәгл етдији рәвајәтләрдән бири дә будур ки, Имам она бујурур:

“...Бил ки, бизим достумуз, јавәримиз о заман ола биләрсән ки, ҹамаат һамысы бир нәфәр кими сәнин әлејһинә галхыб сәнә пис десәләр, дилхор вә нараһат олмајасан. Әҝәр онларын һамысы сәнә “Сән чох јахшы вә ләјагәтли адамсан” десәләр, севиниб хошһал олмајасан. Чалыш өзүнү Аллаһын китабы илә өлчәсән. Әҝәр ҝөрдүн о китабын јолу илә һәрәкәт едирсән, китаб сәни зөһдә дә’вәт едәндә зөһдә үз тутурсан, сәни рәғбәтләндирән шејләрә рәғбәт ҝөстәрирсән, сәни горхудан шејләрдән горхуб чәкинирсән, онда мөһкәм дур вә шад ол ки, ҹамаатын дедији шејләрдән сәнә зијан ҝәлмәз.”²

Имам, Ҹабири Аллаһа тәвәккүл вә е’тимад етмәјә дә’вәт едир вә дејир: - “Аллаһа елә е’тимад етмәлисән ки, ҹамаатын сәнин һаггында пис вә ја јахшы демәји аз да олса сәнә тә’сир етмәмәлидир. Һәр заман данышығыны вә рәфтарыны Аллаһын китабы илә тутушдурмалысан. Әҝәр ҝөрдүн әмәлләрин Аллаһын бујурдуглары илә үст-үстә дүшүр, севинмәлисән вә Аллаһын сәнә бу товфиги әта етдијинә ҝөрә шүкр етмәлисән, јох, әҝәр ҝөрдүн рәфтарын Гур’анын дедикләри илә дүз ҝәлмир, нараһат олмалысан ки, бу һалда Аллаһ сәндән разы дејил. Демәли, севинҹин вә кәдәрин ме’јары Аллаһын бујуруглары вә Гур’ан олмалыдыр. Ҹамаатын разы галыб-галмамасы инсан үчүн ме’јар олмамалыдыр.

Инсан гәрар чыхармаг мәгамында әҝәр вәзифәсини дүзҝүн мүәјјән етмәк үчүн кифајәт гәдәр елми оларса мүстәгил олуб башгаларына табе олмамалыдыр. Аллаһын она вердији әгл илә дүшүнмәлидир вә Гур’ана вә рәвајәтләрә мүраҹиәт етмәклә өз вәзифәсини мүәјјән етмәлидир. Башгаларынын нә дедијинә фикир вермәмәлидир. Сонра әмәл етмәјә ҝәләндә вәзифәси нәји тәләб едирсә она әмәл етмәлидир вә башгаларынын она көмәк етмәсини ҝөзләмәмәлидир. Һәтта дүшмәнлә үз-үзә дајандыгда тәк галмыш олса, мүгавимәтин о анда ваҹиб олмадығына бахмајараг ҝөрсә ки, дүшмән гаршысында дајанмагла даһа чох Аллаһын ризајәтини ҹәлб едир, әҝәр шәһид олмалы олса белә мүбаризәни давам етдирмәлидир. Ајдындыр ки, бир фәрдин тәк галмасына рәғмән өз һәдәфи уғрунда бу ҹүр рәшадәтлә, шүҹаәтлә мүгавимәт ҝөстәрмәси олдугҹа дәјәрли бир сифәтдир вә Аллаһын онунла өјүнмәсинә сәбәб олур.

Бу барәдә Һәзрәт Әли (ә) бујурур: - “Аллаһа анд олсун, әҝәр мәнимлә дөјүшә бүтүн әрәбләр бирләшсә белә, онлардан дөнүб гачмарам, әҝәр ихтијарыма фүрсәт дүшсә онлара гаршы (һүҹума) тәләсәрәм...”¹

Демәли, биринҹи амил будур ки, Аллаһ мө’минин өз вәзифәсини мүәјјән етмәсиндә вә һәмчинин рәфтарында мүстәгил олмасыны истәјир. Мө’мин ҹамаатла һәмрәнҝ олмаға чалышмамалыдыр вә отуруб башгаларынын нә гәрар чыхараҹагларыны ҝөзләмәмәлидир. Әлбәттә, дејиләнләрдән елә дә баша дүшүлмәсин ки, инсан һәмишә анҹаг өзбашына һәрәкәт етмәлидир вә башгаларынын әксинә ҝетмәлидир; әҝәр ҝөрсә башгалары бир иши ҝөрүр, о онун әксини ҝөрмәлидир. Бу олдугҹа налајиг вә ахмаг бир һәрәкәт олар. Сөз бундадыр ки, инсан гәрар чыхарма мәгамында, тәклифини вә вәзифәсини мүәјјәнләшдирәндә мүстәгил олсун, дајаныб башгаларынын ону тәшвиг етмәсини, она гошулуб-гошулмајаҹағыны ҝөзләмәсин. Әҝәр өз тәклифини мүшәххәс етсә вә ҝөрсә ки, башгалары да онунла бирдирләр, лап јахшы, бу даһа да ҝөзәлдир.

Инсанын бир шеји әввәл дүз билиб, сонра јанлыш олдуғуну анлајандан сонра әввәлки гәрарында галмасы олдугҹа пис хасијјәтдир. Инсан ҝәрәк һәр заман өз әхлагына, рәфтарына јенидән нәзәр салсын, әҝәр ҝөрсә бир јердә сәһви вар, ҹәсарәтлә өз сәһвини е’тираф етсин вә инадкарлыг ҝөстәрмәсин. Мө’мин һагга һидајәт олунанда, доғруну анлајанда ону да јеринә јетирир.

Б – Ихлас амили:

Аллаһын о үч дәстә илә өјүнмәсинә сәбәб олан икинҹи амил ихласдыр. Бијабанда тәк башына намаз гылан адамын намазында рија олмаз. Ону ҝөрәҹәк адам јохдур ки, һалыны мүшаһидә едиб башгаларына да данышсын. Мә’лумдур ки, бу шәраитдә олан әмәлин ихласы, инсанын башгаларынын һүзурунда ҝөрдүјү әмәлин ихласындан даһа чохдур.

Башгаларынын арасында инсан намазы гајда-гануну илә гыланда мүмкүндүр ки, Шејтан ону вәсвәсә етсин. Чүнки Шејтан мәккардыр вә инсан нә гәдәр ҝүҹлү олса да мүмкүндүр Шејтан ону јолдан чыхарсын, намаз гыларкән үрәјиндә рија баш галдырсын вә башгаларынын онун әмәлини ҝөрмәләриндән хошу ҝәлсин. Амма бијабанын ортасында тәк намаз гыланда, азан вә игамә дејәндә рија етмәси мүмкүн дејил. Һәмчинин ҝеҹәнин бир јарысы јериндән галхыб башгаларынын ҝөзүндән узаг Аллаһа ибадәт едән вә узун сәҹдәдән сонра јорулуб сәҹдәдә јухуја далан адамын рија етмәси мүмкүн дејил. Чүнки онун вәзијјәтини ҝөрәҹәк кимсә јохдур.

Дөјүш мејданында тәк галыб тәк башына мүбаризә апаран кәсин рија етмәси мүмкүн дејил. Чүнки достлары јохдур ки, десин “неҹә дә шүҹаәтлидир” вә онун шәһадәтиндән сонра башгаларына онун ҝөстәрдији рәшадәтләриндән данышсынлар, дүшмән дә ки, онун фәзиләтләрини нәгл едән дејил. Демәли, белә бир адамын рија вә өзүнү ҝөстәрмәк нијјәти ола билмәз. Буна ҝөрә дә бу үч шәхсдә олан диҝәр мүштәрәк хүсусијјәтләр дә олмагла Аллаһ онларла ифтихар едир. Бу онларда олан сонсуз ихласын нәтиҹәси олуб, онлары ријаја мүбтәла олмагдан сахлајыр.

Мүшаһидә едилдији кими, мүмкүндүр о үч дәстәнин әмәлләринин шәкли башгаларынын әмәлләри илә охшар олсун. Демәли, бу әмәлләри габарыг едиб гијмәтли ҝөвһәрә чевирән вә Аллаһын онларла мәләкләр гаршысында өјүнмәсинә сәбәб олан әсас шеј һәмин әмәлләрин анҹаг Аллаһ хатиринә ола билмәсинә зәминә јарадан ихласдыр. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә Гур’ана вә рәвајәтләрә нәзәр салдыгда ҝөрүрүк ки, ихлас әмәлин дәјәр тапмасына вә гәбул олмасына сәбәб олур: “Һагг олараг ҝөндәрмишик Сәнә бу Китабы. Тәкҹә Аллаһа ибадәт еләјин, Она көнүл верин (дининиздә тәкҹә Онун адыны Танры олараг анын). Халис дин мәһз Аллаһын динидир.”¹

Һәдисләрин бириндә дејилир: “Гырх ҝүн әмәлләрини Аллаһа ҝөрә халис едән кәсин гәлбиндә һикмәт булағы гајнајыб дилинә сүзүләр.”²

Имам Садиг (ә) шәриф олан бу ајә - “Һансынызын даһа ҝөзәл әмәл саһиби олдуғу бәлли олсун дејә, (Аллаһ) сынаға чәкмиш сизләри.” - барәсиндә бујурур: - “Бу ајәдә Аллаһын мәгсәди даһа чох иш ҝөрәнә јох, даһа дүзҝүн иш ҝөрәнә диггәти чәкмәкдир. Дүзҝүнлүк бурада, Аллаһдан горхмаг, јахшы вә садиг нијјәтли олмаг кими баша дүшүлмәлидир.” Сонра бујурур: - “Әмәлин халислијини сахламаг, әмәлин өзүндән даһа чәтиндир. Халис әмәл одур ки, Аллаһдан башга кимсәнин о әмәлә ҝөрә сәни тә’рифләмәсини вә хошуна ҝәлмәји арзуламајасан. Нијјәт әмәлдән даһа үстүндүр.”³

Дејиләнләрә нәзәр саланда белә нәтиҹәјә ҝәлмәк олур ки, мүмкүндүр бизим елә әмәлимиз олсун ки, фәзиләт вә саваб бахымындан чох дәјәрли һесаб едилсин. Мәсәлән, ҹамаат намазында иштирак едәнин, рәвајәтләрдә дејиләнләрә ҝөрә савабыны мәләкләр дә сајыб гуртара билмәз. Амма бу намазын бијабанда тәк гылынан намазла халислик бахымындан бир ола билмәси мә’лум дејил. Һәр һалда Шејтан вәсвәсә едир вә инсаны әмәлиндә халис олмаға гојмур. Дедикләримизә шаһид олараг бу мисалы дејә биләрик ки, инсан тәк оланда намаза – өзү дә бүтүн инҹәликләринә, мүстәһәбатларына әмәл етмәклә - чох чәтин галхыр. Чүнки онун ирадә вә дахили мејли о гәдәр дә ҝүҹлү дејил. Амма башгалары да она гошуланда, хариҹи көмәклә јанашы оланда ибадәтә даһа јахшы јанашыр.