Илиев абдужилил абдумежитович


Ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы



жүктеу/скачать 159.07 Kb.
бет5/7
Дата17.11.2022
өлшемі159.07 Kb.
#465082
түріДиссертация
1   2   3   4   5   6   7
ИЛИЕВ ИСПРАВЛЕННЫЙ

Ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы диссертациялық жұмыстың материалдары мен ондағы тұжырымдарды кеңестік кезең мен Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі Қазақстанның «Дүниежузі қазақтарының қүрылтайлары: шақырылуы мен шешімдері» мәселелерін зерттеуде пайдалануға болатынында. Орыс тарихнамасында бұл мәселенің жоқтығы және әртүрлі типтегі дамымаған дереккөздердің үлкен әлеуеті зерттеушілерге қалалық күнделікті өмір тарихын зерттеуде кең перспективалар ашады. Зерттеу нәтижелерін Қазақстан тарихы, өлкетану, Дүниежузі қазақтарының қүрылтайлардын тарихы бойынша оқу курстарын әзірлеу және оқуда да пайдалануға болады.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс құрылымы оның мақсатына, міндеттеріне және зерттеу тақырыбына сәйкес келеді.


  1. ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ: СЕБЕПТЕРІ мен КЕЗЕҢДЕРІ

1.1 Шетелдегі қазақ диаспорасының тарихы мен тағдыры



Қазақ диаспорасы деген ұғымы-Қазақстан Республикасынан шет аймақтарда тұратын қазақтар. Қазақ диаспорасы сыртқы шекараларды кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан Қытайға, ОрталықАзия мемлекеттеріне, Ауғанстан мен Иранға, одан әрі бүкіл дүние жүзіне тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасы-ның жалпы саны 5,4 млн деп есептеледі [21]. Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасы-ның, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден салдарынан Ресейге, Қытайға, Өзбекстанға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 5 млн-ға жуық.
Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 0,5 млн адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этн. қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этн. азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ.
XVIII ғасырдағы жоңғар-қазақ соғыстары, қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы XVIII – XIX ғасырлардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары, патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің агр. саясаты, Орт. Азия мен Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы, елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы, ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясат. Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі, екіңші дүниежүзілік соғыс; экономикалық себептер: Ресейге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі күйреуі, 1960 – 1990 ж. Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек көші-қоны, кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасында орын алған уақытша тұрақсыздық; діни себептер: патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын Мекке мен Мединеғе діндарлардың қиындауы, әсіресе, кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы, дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы.
Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды солтүстік-шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қазақ диаспорасының әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, Еділ жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары батыстан шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді. Алты жылға созылған (1916 – 21) ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары (1930 – 1934) 1,9 млн. қазақ шет жұртқа үдере көшті [21]. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солтүстігінде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға ауып барған. Қазақстан дүниежүз. қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, Қазақстан Республикасымен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды [22].
Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады.
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады.
Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті [23].
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл -Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде [24]. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды:
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% - төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) - қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы - тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық) [25]. Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу.
Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді [26]. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана - бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады.
Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор [26].
Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды.
Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады [28].
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 млн теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді [29].
Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда.
Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады.
Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі.
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар [29]. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды [30].
1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған [31]. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі.
Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам, Хобда аймағында — 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 7 504, ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 4 245 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 90 000 адам [32]. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты [33].
Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1 200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты [34]. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады.
Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 1 млн адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп 1979 ж. - 898 000 шамасында 1982 ж. - 927 000 1985 ж. - 994 000 1990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 млн. 596 мыңнан 2 млн. 500 мыңға дейін [35].
Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген [36].
Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы [37]. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды.
Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші.
Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық [38].
Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [39]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% [40]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады.
Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар.
Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды.
Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады.
Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді).
Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей.
Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды [42]. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан.
Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады [43]. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі».
Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады [44]. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты.
1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды.
Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды.
1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады.«Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды.
Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр.
Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі.
Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті.
Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты.
Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда.
Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады.
Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда.
Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде.
Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет.
АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан.
Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды.
Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды.
Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады.
Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ [47]. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді.
1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде.
ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда.
АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады.
«Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы.
АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады.
Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді.
Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар [48]. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ [49]. Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді. Шыны керек, Қазақ елінің бай да бағалы, ұзақ та қасиетті тарихы бар екенін шетелдегі қандастарды былай қойғанда, осындағы тұрғылықты тұрғындардың өзі егемендіктен кейін ғана аңғарды.
1.2 Қазақ диаспорасы: бүгіні мен болашағы


Жаһандану жағадан алып, ірі ұлттар шағын диаспораларды өзіне сіңіру үрдісі қауырт жүріліп жатыр, осындай алмағайып кезеңде жер бетінде ұлт ретінде сақталып қалу-қалмау мәселесі ең маңызды мәселеге айналды. Әсіресе іргедегі қытай секілді миллиярттан астам халқы бар елдегі тамышдай ғана қазақтың келешек тағдыры кімді болсын ойлантпай қоймайды. Ассимлияцианың заңдылығына жүгінсек, аталған үдерістің жылдамдығы бірнеше факторларға байланысты: ассимлияциаланатын этностын санына, орналасуына, тарихи отанынан қашықтығы мен барыс-келіс, мәдени алмасуының деңгейіне, аралас некенің көбеюіне, т.б. жағдайларға қатысты. Соның ішінде бүгін біз бөле жара қарастыратын бір фактор — қытайдағы қазақ диаспорасының атажұртпен тікелей байланысы, ондағы қандастарымыздың Қазақ елі туралы тарихи білімі туралы.
Тәуелсіздіктен соң тарихымыз түгенделіп, өшкеніміз жанып, өлгеніміз тіріле бастады. Соның өзінде толықтанбаған, түгенделмеген жерлеріміз аз емес. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы мен соңғы кездегі тарихқа жаңаша көзқарас саясаты нәтижесінде көптеген жаңалықтарға, құнды мұраларға қол жеткізіп жатырмыз. Демек, тарихи отандағы төл тарихымызды әлі күнге бір ізділікке түсіріп үлгермедік. Осындай қайшылықты жағдайда қойны-қоншын қымтап, шетелдік ақпарат құралдары мен идеологиясының шекарадан енуіне қатаң шектеу қойған елдегі қандастардың тарихи білім деңгейін тексеру біршама қиындық туғызатыны айтпасада түсінікті. Соған қарамастан, жүрегі «елім» деп соққан ұлтшыл азаматтарды, зиялы қауым өкілдерін атажұрттың тарихи тағдырынан хабар-ошарсыз қалды деп айта алмас едік. Қытай жеріне Қазақ елі туралы деректі ақпараттардың бару жолдары мен кезеңдерін, оны жеткізуші тұлғалар мен қыбалдап таратушыларды жіліктеп беру — үлкен ғылми еңбектің, көлемді зерттеудің еншісіндегі мәселе. Сондықтан, бүгінгі баяндамада бұл бағыттағы жұмыстарға қысқаша ғана тоқталып, шолу жасағанды жөн санаймын.
Қытай қазақтарының тарихи санасан оятуға себепкер болған алғашқы ресми қадам – «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналы болса керек. XX-ғасырдың басында қазақты оянуға шақырған «Қазақ» газеті елдің рухын көтеруге қызмет етті. Алаш арыстарының ұлттық мемлекет құру жолындағы ұлы бастамалары, ел болашағын ойлайтын намысты азаматтардың ой-пікірін арқалаған «қанатты қазақ» қытайдағы қандастардың да қолына түсті. Түсіп қана қоймай, ондағы елеңдеп отырған көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар тарапынан қызу қолдау тапты. Оған «Қазақ» газетінің 1917 жылғы № 222 санында «Баспахана туралы» деген атпен жарық көрген Іле қазақтарының хаты дәлел. Онда: «Қазақ» басқармасының баспахана туралы жазған сөзіне ішіміз еріп, қытай қол астындағы Күнес елінің қазақтары «Азамат» серіктігіне 600 сом ақша жібердік. Қолға алған ісінен бізде құр қалмалық дедік, Алаш туының астына бізде қосылдық. Қараңғы бір шет жерден біздер қосылғанда, басқа көзі ашық, көңілі сергек қай қазақ қарап қалар дейміз. Бүгін алты алаш болып бір баспаханаға ие бола алмаса, қанша ноғайға күлкі болмаймыз ба? Баяғыдан бері телміргеніміз аз ба? Шөміштен қағылып жүрегніміз бе? Егер қазақтың бір баспаханасы болса, әртүрлі газет-журанал басылып, қазақша мектеп кітаптары көбейіп, көзіміз ашылар еді.
Мақсұт тәжі Сасанұлы, Молда Нұрбекұлы, Қасболат Байболатұлы, Шайырбек Сасанұлы, Рақым Ақылбекұлы, Жиенәлі Мейірманұлы. Осылайша шекараның арғы жағынан алаш ұранына үн қосып, «Қазаққа» қолдау білдірген Мақсұт секілді ұлтшыл тұлғалардың ықпалымен газет жұмысы одан сайын жандана түссе, газетті оқып оянған қытай қазақтарының ішінен ірі тұлғалардың қалыптаса бастағанын бағамдау қиын емес. Осы ара XX-ғасырдың алғашқы ширегінде Қытай қазақтарын оятуға саналы өмірін сарп еткен, алаштың айтулы ақыны, қайраткер тұлға, ұлтшыл азамат – Таңжарық Жолдыұлын бөле жара қарап, қысқаша тоқтала кету артық болмас еді. Оның бойындағы өр ұлттық рух пен намыстың бір қайрауы «Қазақта» жатса керек-ты. «Қазақ» қазақы қанын тулатқан ақын 19 жасында нағашысын тірек етіп бергі бетке өтеді. Абайдан тартып, өз замандасы болған алаш зиялылараның рухани мұрасынан қана сусындайды. Қазақ елінде басталған зиялыларды қудалау кезінде мол білім, жігерлі рух арқалаған арманшы ақын еліне қайтады. Бара сала қытайдағы қандастарымызды оятуға бел шешеіп кіріседі. Оның бұл қылығын жақтырмаған жергілікті билеушілер абақтыға қамайды, халықтың қалауымен қайта шығады. 30-жылдара көрші екі елдің де империялық, отарлық саясаты аса күрделі бағытқа бет алады. Жаппай қудалау, қамау, ату-айдау күшейеді. Осындай қиындыққа қарамастан, кемеліне келіп рух тұлпарын берік тақымдаған ұлтшыл тұлға халықты оятуын ары қарай жалғастыра түседі. Ол ақын, композитор ретінде ел аралаған той-думандар да азаматтық борышын атқара жүреді, халық санасына еркіндік, елдік рухын сіңіріп қана қоймай, нақты іс-әрекетке де кіріседі. Атап айтқанда, «Іле өзені» атты алғашқы қазақ газетін шығарады. Алғашқы қазақ театрын ашып, “Шұға», «Еңлік-кебек» пьесаларын қояды, өзі режиссор, өзі рөлдегі актер болады, жаңа мектептердің ашылуына тікелей ат салысады. Мұның бәрі сан мыңдаған халықтың етек-жеңін жинап, елдік мақсатқа, болашақ ұлт азаттық қозғалысының белді сарбаздары болуға жасалған белсенді қадам еді. Бұл қытайдағы қазақтардың атажұрттан алған алғашқы өнімді білімдерінің бір жемісі, бір парасы еді.
Осыдан кейін Қазақ елінде орын алған ауыр ашаршылық, «халық жауы» ретінде зиялыларды ату, айдау, отан соғысы, тың игеру, т.б толып жатқан отарлық зобалаң әр қазақтың отбасына салқынын тигізбей қоймады. «Балапан басына, тұрымтай тұсына» кетіп, шетелге тарихи білім таратпақ түгілі, өзін-өзі ұмытуға, өткенді тәрік етуге тура келді.
Бір қызығы, 90-жылдарда саңқылдаған үні шартарапта шалқыған «Шалқар» радиосы арқылы ондағы қандастарымыз қара шаңырақта қауым ел мен оның өркен жайған өнердің бар екенін анық әрі терең түсіне бастады, әрине бәрі емес, құлағына Әнуарбек Байжанбаев, Сауық Жақан секілді даңықты дикторлардың дауысы жетіп, Қайрат Байбосынов орындаған асқақ әндердің қуаты дарығандары, яғни, «Шалқар» радиосын тыңдау бақытына ие бола алғандары ғана тарихи отанды өнер арқылы тану мүмкіндігіне қол жеткізді. «Алматыдан сөйлеп тұрмыз». Осыбір ғажап үн шөлірген рухымызды қандырып, жігерімізді жанып, намысымызды қамшылаушы еді, оны ет құлағымен естігендердің бірі менмін. Дегенмен Шалқардан тарих туралы толық ақпар алу мүмкіндігі жоқ еді, оған себеп, кеңестік кісеннің кілті мәскеуде тұрғандығынан, соған қарамастан «Шалқардан» шалқыған әуезді ән, кімбірлі күйдің өзі «дәтке қуат, дертке дем» берген-ді. Ел егемендігін алғанда, қуаныштан жүрегі жарыла жаздаған қандастарымыз шаттықтың шашуын аямай шашып, тіпті үйінде той жасап, көл-көсір дастархан жайғандары қаншама? Осы кезден бастап атажұртта өткен әрбір іс-шараға, дүбірлі дода, сәлихалы бас қосу, мерейлі мерейтойларға бүкіл қазақ елеңдеп құлағын түре бастады. Көңілдері «әйелі алты ұл тапқандай» көтеріңкі болды, арқаланып, кеңи түсті. Сол екпінмен мәртебелі мәнсап, берекелі бизнес, жақсы жағдайын тастап біржола көшіп кеткендер де бар. Тағы бір топ оқығандар ондағы қара халықтың қамы үшін (кейбірі өзінің тағы мен бағы үшін) әлі күнге түрлі қызметтерде істеп жүр. Айта кету керек, онда қоныстанған қазақтың дені өзінің ұлттық тарихын түп тамырымен танып, ашылмаған арғы әлеміне бойлап, жұмбақ сырларын жата-жастана тани түсуге барынша ниетті. Біз жақтан әрдайым елеңдеп хат-хабар, жағымды жаңалықтар күтеді. Әйткенмен, әзіргі жағдай, «әттең тонның келтесі-ай».
Ұлттың ғана мақтанышы емес, әлемдік деңгейге көтерілген ұлы тұлғалардың өмірі мен еңбектері шекарамен шектелмей кең таралады, мәселен, хакім Абайды қытайдағы қандасарымыз ғана емес, қытайлар да біле бастады. Мәселен, профессор, тарихшы Су Бихай: «туған халқын сүйіп, оны қасіреттен құтқаруда, бодандыққа түбегейлі қарсы тұруды мұрат тұтқан Абай қазақ халқын оятып, берекеге шақыру, елдің өмір сүру мүмкіндіктерін сақтап қалу үшін өлеңді қару етті. Туған халқы оның өлеңдерін құрандай жаттап, тұмардай сақтады. Әр сөзі теңіздің тереңіне тартқандай мың батпан ойдан туған, кісіге берер шабыты мен шапағаты мол Абай өлеңдері әр қазақтың бағдаршамы сіпетті еді», – деп бағалады [50]. Демек, шетелде тұрған қазақтың бір пайдасы, жолын тауып, насихатын жақсартса, ұлтымыздың ұлы тұлғалары мен құндылықтарын өздері тұрған мемлекетке кеңінен насихаттай алады, жеткізе алады. Дәл осы тұста қытайдағы қазақтардың төл тарихын білуге деген құлшынысының (табиғи түрде білгісі келетіндерді қоспағанда) артуына түрткі болған төмендегідей бірнеше себептерді атап өтейін:
1. 80-жылдары бастау алған қытайдағы «жоспарлы туу», ондағы қазақтың болашағына деген сеніміне алғаш рет күманмен қарауға мәжбүр етті, осылайша коммунизм идеясына барынша сенген аңқау, адал ниеттеріне сызат түсе бастаған-ды.
2. XXI - ғасыр басталғалы бері ұлттық мүдденің мәңгілік идеясы тағы да үрей отына өртене түсті, себебі, «Батысты ашу» саясатын желеу еткен үкімет миллиондаған тұрғындардың кең жатқан қазақ даласына қадам тастап сұғына кіруіне жол ашты. Сөйтіп ондағы қазақтар үкіметтен уақытша жалға алған, бірақ, бабасының басы жатқан қасиетті жерінен айырыла бастады. Жерді «өзімдікі» еді деп айту барған сайын қиындай түсті.
3. Соңғы бірнеше жылда қазақ мектептері жаппай жабылды, анығы, қазақ тілі мен әдебиетінен өзге пәндер тек қана қытайша өткізіле бастады, жаһанданудың иісі мұрнына бармаған, табиғи санасын таза ұстаған қара домалақтар өз ауылында 100 пайызды құрай тұра қытайша қинала сөйлеп, артынан қимас тілі ретінде қабылдауға мәжбүр болды.
4. Бұрын сырт көзге тым байқалмайтын (әйтпесе қытай ұлтының ұлтшыл еместері кемде-кем) қытай ұлтшылдығы «ұйғыр мәселесінен» кейін күшейе түсті. Ара кідік қазақты да көзге ілмей, «сендер надансыңдар, жабайы, өркениетсізсіңдер, сендерде тарих, қала, ұлттық сана жоқ» деген секілді ұлттың намысына тиетін ауыр сөздерді жиі айта бастады. Басшылықтың бар саласында ырықты орында тұрған қытайлардың қол астындағы қазақ қызметкерлеріне деген көзқарасы да өзгере бастады, тек өз саласын жетік білетін, тілге де, іске де жүйріктері ғана өз намысын бермей келеді, басым көбінің күйі, «ләппай тақсырға» айналған, бұл қадам амалсыздықтан туындап отыр.
Жоғарда қалыптасқан жағдайлар қытайдағы басшы қазақтан тартып, қатардағы қарапайым кәсіпкер, ауылдағы егінші-шопандарға дейін өзінің өткен тарихы туралы қабырғасы қайыса, түн ұйқысын, күндіз күлкісін бөле отырып ойлануына, танып-білуіне итермелеп отыр. Әрине бұл бағытта жекелеген әрекеттер жасалып жатыр, батыр бабалары, ақын аталары мен кемеңгер тұлғалар туралы сериялы кітаптар жарық көруде, алайда азаттығын алған, жаңа астанасын салған атажұрттағы ағайынның арғы-бергі тарихын тереңінен танып білуге деген құлшыныс пен сұраныстың орындалмай отырғаны айтпаса да түсінікті. Өйткені, бағындырушы ұлттың алдында бас имей, өз ұлтының өткеніндегі өнегелі тарихымен дәлелді мысал айтып, жауап қайтару үшін мол білім керек, ал оны алудың жолы барынша тұйықталған елде өмір сүру айтуға оңай, шындығына келгенде аса күрделі мәселе.
1. Қытай қанша үлкен мемлекет болғанымен ақпараттық қауіпсіздігін бірінші кезекте қорғауды қолға алған ел, шекара шебі де, ақпарат аясы да тұйықталып, тұмшаланған мемлекет. Сондықтан, ол елге тарихи кітаптар тұрмақ, Қазақ елі туралы қарапайым ақпаратты жеткізудің өзі оңай шаруа емес, сан сүзгіден сүзілген бірен-саран материялдар ғана жетеді.
2. Біздің елден шығатын тарихи танымдық басылымдардың қытайда таралуы мүмкін емес, әу бастан тиым салынған, ал кеңес кезінде шартарапқа үні жеткен «Шалқар», егемендік кезінде шетел тұрмақ, өз еліміздің кейбір өңірлерінде естілмейді. Демек, баспасөз де, электронды БАҚ-та атажұрт жайынан ақпар беру мүмкіндіген ада.
3. Соңғы әрі тиімді мүмкіндік, ғаламтор желісі арқылы тарихи-танымдық ақпар тарату. Әзірге бірден-бір қолайлы хабар алмасу құралы – интернеттегі сайыттар болып отыр. Мәселен, бүгін біздің елде орын алған оқиға араға сағат салмай төте жазумен қытайдағы қазақ сайыттарында беріліп тұрады. Жақсы-ақ. Атажұртқа екі құлағы елеңдеулі елдің бір арманы әзірше осылай орындалып тұр.
Осы тұста біз көтерген тақырыпқа қатысты қытайда тұратын профессор Сұлтан Жанболаттың пікірін келтіре кеткен жөн болар: «Қазақстан басылымдары Қытайға бармайды, телеканалдары көрсетілмейді, радиосы естілмейді. Көп санды қазақтар жөнінен алғанда, екі ел арасындағы жолаушылар апарған аздаған дүниелердің ықпалы жоққа тән. Қытайдағы қазақтар қолына түсе қалған күнде де кириллицамен жазылған шығармаларды оқи алмайды. Бұлардан тамтұмдап пайдаланатындар аздаған зиялы қауым ғана. Ал, Қытайдағы төте жазумен шыққан соншама көп қазақша дүниелерді сіздер де танымайсыздар. Қазіргі мәдени ауыс-түйістің бір шындығы осы. Дегенмен, Қытайдағы қазақ жастарының көбі Қазақстанға ыстық ықыласпен қарайды. Оның өркендеген тұстарынан, әсіресе өнер өңірінен нәр алуға, үйренуге мән береді. Оған Қазақстандық өнер адамдарының Шыңжаңға барып өнер көрсетуі де оң әсерін тигізуде. Бір таңқаларлығы, Қазақстан тарапынан екі ел арасындағы әдебиет пен мәдениеттің ауыс-түйісіне, ондағы қазақтардың атажұртпен рухани байланысын үзбеуге ықпал ету жағы кемшін түсіп жатыр. Қазақ елінде «Конфуций институты» құрылды, Қытайда «Абай сыныбы» да жоқ. Қазақстанда «Қытай мәдени орталығы» жұмыс істейді…» [51]. Біз ескеретін түйінді мәселелердің біразы осында жатса керек.
Бүгінде Қазақ елінің тыныс-тіршілігі мен өткені туралы аз кем мағұмат алу мүмкіндігі Құлжадағы Іле педагогикалық институтында жасалған, онда елімізде шығатын «Қазақ әдебиеті» секілді бірнеше республиалық басылымдар барып тұрады, оның өзі Бейжіңнен Құлжаға дейінгі сан сүзгіден өтіп барып жетеді, демек, «жоқтан гөрі жоғары». Сосын мектеп оқулықтарында Қазақсандағы қазақ ақын-жазушыларының азды-көпті шығармаларынан үзінді берілген, бұл да ұрпақ санасын ұлттық мұратқа жетелеудің бір жолы. Ал Қазақстандық жазушылардың бірсыпыра еңбектері жыл сайын неше он мыңдаған таралыммен (көбіне әдеби шығармалар) шығып, оқырмандар қолына жетіп жатады. Бұл игі шараны біз одан ары қолдай отырып, жандандыра түссек жарар еді.
Төл тарихымыз туралы танымдық ақпарды қытайдағы қандастарға өзіміз бере алмағанымызбен, біздің әр қадамымызды аңдып отырған қытайлардың біздер туралы ертеден бүгінге дейін зерттеп келе жатқандары жасырын емес, шынайы ақиқат. Бұл туралы профессор, қытайтанушы Дүкен Мәсімханұлының «Еуразиялық өркениет» атты еңбегінде қытайдың Қазақты зерттеуі жайлы жазылған мақаласында айтылады.
Профессор Қытайлардың Қазақ елінің өткені мен бүгіні туралы жасалған тарихнамалық, мәдени-әдеби зерттеулерін тізбелей келе саяси-экономикалық тұрғыдан зерттеуінің бірнеше себептерін атайды.
Біріншіден, Қазақстан – жер көлемі жағынан да, экономикалық әлеуеті жағынан да орта Азиядағы көшбасшы ел. Бұл жол қытай үшін көзін тапса әрі базар әрі әріптес. Сондай-ақ батысқа өтетін көпір деген сөз.
Екіншіден, Қазақстанда мол жер асты байлығы бар, бұл салада Қазақстан үкіметі кімге үлкенірек есік ашады? Қытай елінің кіру мүмкіндігі қаншалық болады? Бұл сұрақтар ресми Пекинді толғандырмай қоймаса керек.
Үшіншіден, Қазақстан мен Қытайдың Шыңжаң өлкесі ортасында 1700 шақырымдың ортақ әрі маңызды шекара бар. Маңызды болатыны, шекараның қытай елі жағында 1,5 милионнан астам қазақ ұлтының өкілдері тұрады, ал Қазақстанда 200 мыңдай ұйғыр диаспорасы өмір сүреді [52].
Төртіншіден, Қазақстанның жер аумағы кең, керісінше, жан саны тым аз. Демек, бұл өңірге қытайдан әртүрлі жолдармен қыруар «еңбеккүш» әкелудің жолдары бар деген сөз… Осы жағдайлар қытайдың Қазақстанды түбегейлі зерттеп-талдауына себепкер болды.
Олар бұл бағыттағы зерттеуін Жаң Чиянды батыс өңірге алғаш рет елшілікке аттандырған кезден бастап кеткен, бүгінде қытайлардың қазақ болмысы, ұлттық тарихы туралы жинаған мәліметтері біршама мол екенін тарихшы-ғалымдар жиі тілге тиек етеді. Тіпті іссапармен ішкі қытайда болған кейбір қандастарымыз қытайда Қазақ пен Қазақстанды зерттеумен арнайы түрде айналысып жатқан институттың барын естіп таңғалған. Демек, біздің елдің әр басқан қадамын бақылап, аңдып отырған мемлекеттің өз діттегені бар деген сөз. Сондықтан да біз де егемен ел ретінде өз мақсатымызды іске асырумыз керек. Яғни, миллияртқа сіңіп бара жатқан 2 миллион қандасымызды (ол біздің аса үлкен байлығымыз) аман сақтап, бетін бері бұруға жылдам әрекет етуіміз керек. Ассмилияция үрдісінің жылдам жүруінің бір шарты – тарихи отанынан, ондағы жаңалықтарынан алыстау, қол үзу. Айғай салым жерде тұрып теңізге батып бара жатқан қандастарымызды жағаға шығара алмасақ, егемендігімізге сын емес пе? Сондықтан да біз төмендегідей бірнеше ұсыныс айтамыз:
1. Жақын арада көшіп келуге мүмкіндігі жоқ, сол елде біраз уақыт тұратын қандастарымыздың тілін сақтау қалып үшін қажетті жағдайлар жасау. Мүмкін мемлекеттік деңгейде қытайдағы қазақ мектептеріндегі қазақ тілін оқыту сағаттарын көбейтуге ықпал ету. Өйткені, біз олардың бар талабын орындап, бүкіл энергетикалық шикізаттарымызды беріп отырмыз, сондықтан, өз талабымызды ұлттың рухани болмысын сақтап қалуға бағыттауымыз ләзім.
2. Қазақ тарихы мен әдебиеті, өнері мен мәдениеті туралы танымдық, жан-жақты ақпар беретін басылымдардың ондағы қандастарымызға таралуына мүмкіндік туғызу. Бұл да мемлекет аралық келісім бойынша іске асыруды талап етеді.
3. Бүгінгі таңдағы ең қолайлы ақпарат көзі ғаламтор ресурсын белсенді пайдаланып, алыстағы ағайынға атажұрт тарихы туралы мағұлмат беріп, Қазақ елінің бүгіні мен болашағы туралы насихат жүргізу, оларды тарихи отанына оралып, ұлтқа, елге қызмет етуге шақыру, оқыту мен кәсіпкерлікке маман ретінде тартуға ынталандыру, жаңадан ашылып жатқан тарих туралы сайттардың төте жазу нұсқасын жасау. Жанданып келе жатқан Дүниежүзі Қазақтары қауымдастығы сайытының жұмысын одан ары күшейте түсу.
4. Қазақ радиосы, Шалқар ұлттық арналарының таралым мүмкіндігін мемлекеттік деңгейде арттыру, Шыңжаң-3 және 8-арналар арқылы Қазақстан туралы танымдық телефильмдер көрсету бағытында жұмыс жасау, осылайша шетелдегі қандастарымыздың электронды БАҚ арқылы ақпарат алу сұранысын қанағаттандыру.
5.Дүниежүзі Қазақтарының қауымдасты, минстрліктер, өзгеде мемлекеттік мемкемелер тарапынан Қытайдағы қазақтар арасында тарихи сананы арттыру бағытындағы тағылымдық-танымдық шараларды көптеп өткізу. Әсіресе мектеп оқушылары мен жоғары оқу орындарының студенттерін жылына бірнеше рет Қазақ елінде болып, тарихи орындармен танысуына жағдай жасау, сол арқылы олардың отаншылдық сезімін аттыру [52].
Осы арада бала жасынан қытайша оқып, санасы қытайласқан қазақ студентінің Астананы бір рет көріп, қазақ тарихымен танысып, аяқ астынан ұлтшылдық рухы оянғанын мысалға келтіруге болады, бүгінде ол қытайдағы оқуын тастап Қазақ еліне келуге шешім қабылдап, қайтадан қазақша үйренген. «Қазақ болып туғанына өкініш» білдірген бір қазақтың өз үйірін адасып тапқан әсерлі оқиғасы – біздің сабақ алуымызға бек лайық.
6. Атажұртқа келген ағайынның Қазақ елінің неше мың жылдық тарихы туралы білімін арттыру үшін Дүниежүзі Қазақтары қауымдастығы жанынан тарихи-танымдық деректерге бай, мол қоры бар кітапхана құру, оқырмандардың кедергісіз кітап оқып, қажетті мәліметтер алуына барынша жағдай жасау.
7. Қазақ еліне көшіп келген ағайынның жат елден ала алмаған тарихи білімін осы елден бүкіл отандастарымен бірге толықтауына мүмкіндік тудыру. Түрлі танымдық-патриоттық іс-шаралар өткізу.
8. Тағы бір ескеретін маңызды жайт, атажұрттағы қандастарға шетелдегі қазақтардың тарихы, қоныстану ахуалы, мәдениеті мен жетістіктері төңірегінде толық қанды ақпарат беру керек. Қытайдағы қазақтардың өз ата-бабаларымыздың жерінде тұрғанын білетіндер аз емес. Соның кесірінен көп жағдайда қытайдан келген қандастарға қарата, «сендер қиын кезде қашып кетіп, жағдай жақсарғанда қайтып оралдыңдар, арысы сатқынсыңдар»,-деген секілді сыңаржақты пікір айтылып, алауыздық туындап жатады, мұндай келеңсіз көзқарастың алдын алу үшін шетелдегі қазақтардың тағдыры мен тарихы туралы оқулықтарға енгізіп, жалпы халықтың тарихи санасын жоғары өреге көтерген абзал деп білеміз.
Баяндаманың түйіні ретінде айтарым: шетелде тұрған бүкіл қазақтың тағдыры және тарихи отаны арасындағы байланысын, елге оралуы мен келгеннен кейінгі орналасу ахуалын жан-жақты зерделейтін ғылми зерттеу орталығын ашуды ұсынамын. Бұл орталық мемлекеттік мекеме ретінде, штаттық негізде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының немесе Тарих және Этнология институтының жанынан ашылып, тарихшы- ғалымдар мен шетелдегі қандастар жайына қанық арнайы кәсіби мамандарды, зерттеушілерді жұмысқа тарту керек, осы арқылы біз көтерген көп мәселенің шешілу жолы жеңілдей түсер еді. Бізді өзгелер зерттеп, қалай пайдаланамыз деп жанталасып жатқанда, өзімізге-өзіміз қырын қарамай, бауырмалдық сезіммен қарасақ, Ұлы қазақтың мәңгілі үшін жұмылып жүйелі жұмыс жасасақ нұр үстіне нұр болар еді. Бұл ғылми зерттеу орталығы зерделеп, таразылап ұсынған ұсыныстар мен талдаулар мемлекеттің ұлттық саясатының басты бағыты ретінде қарастырылса, елдік, егемендігіміздің іргесі бекемделе түсер еді. Ұлт ретіндегі болашағымызды әрбіріміз жан ұшыра ойлансақ, нақты іс атқарсақ, ел алдындағы еңбегіміз ақталып, отан алдындағы борышымыз өтеліп, ұлт алдындағы парызымызды мүлтіксіз орындаған болар едік.
2 ДҮНИЕЖУЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚҮРЫЛТАЙЛАРЫ:
ШАҚЫРЫЛУЫ МЕН ШЕШІМДЕРІ

2.1 Қазақтардың дүниежүзілік құрылтайлары: тарихы мен жалғасуы


Кеңес Одағының ыдырауы тек саяси ғана емес, экономикалық өзгерістермен қатар әлеуметтік-мәдени және этникалық саясатқа да жаңалықтар әкелді. Ірі саяси одақтардан бөлініп, жеке-жеке мемлекеттер құрылып, олар өздерінің ішкі және сыртқы саясатын айқындай бастады. Сонымен бірге бұрынғы кеңестік мемлекеттер, әсіресе Орталық Азия елдері ұлттық бірегейліктің жаңа жолын – «титулдық ұлтты» анықтады. Осыған байланысты ұлттық тілдер мен дәстүрлердің, тарих пен мәдениеттің құқықтық мәртебесін қамтамасыз ету үшін «ұлттандыру» саясаты жүргізілді. Дегенмен, аймақтағы барлық елдер (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан) ол кезде тәуелсіздігін енді ғана алған көпұлтты мемлекеттер еді.


Осыған байланысты өзінің мемлекеттік және ұлттық атрибуттары болмаған барлық ұлттар аз ұлттар деп саналды. Осындай геосаяси өзгерістердің нәтижесінде Орталық Азия халықтарының санасында өзгерістер болды. Олардың «Отан», «Тарихи Отан», «Шет ел» сияқты ұғымдарға көзқарастары өзгере бастады. Бұл ұғымдар арасындағы байланыстар ашылып, кешегі Кеңес Одағында жоқ немесе еленбей жүрген сол қырлары мен шекаралары адамдардың санасында сезіле бастады. Қазақстанда шетел қазақтарына қызығушылық қайта құру кезеңінде пайда болды. Осы кезде «этникалық белсенділер» жүргізіліп жатқан орыстілді саясат қазақ ұлтының бірегейлігіне қайшы келеді деп келіспейтіндерін айта бастады. Олар саяси мәселелердің күн тәртібіне этникалық жаңғыру мәселесін көтерді. Этникалық модернизацияның негізгі тетіктерінің бірі КСРО-дан тыс жерлерде тұратын қазақтар болды.
Мәдени ассимиляцияға ұшырамай, ұлттық болмысын сақтап қалған солар екені айтылды. Ал Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін диаспоралық риторикаға сәйкес шетелдегі қазақтар ұлттық жаңғыру үдерісінің бірден-бір бастауы бола алады деп есептелді [54]. Сонымен қатар бұл үрдіс тек Қазақстанда ғана емес, Орталық Азияның барлық елдерінде де басталды. Сондықтан да аймақ елдері диаспораларға қатысты саясатын институттандыру жолында алғашқы қадамдарды жасай бастады. Осылайша, диаспоралық риторика дүниежүзілік конвенцияларды ұйымдастыру тұрғысынан тәжірибеге тез ауысты. Орталық Азия мемлекеттеріндегі этникалық тенденциялар Осылайша, 1990 жылдардың басында өздерінің «этникалық отанынан» тыс жерде тұратын қандастарымызды біріктіру, сондай-ақ шекаралық байланыстарды күшейту мақсатында шетелдегі этностарды жинау үрдісі байқалды.
Бұл фактор өз алдына көптеген халықтардың санасында «Тарихи Отан» ұғымын қалыптастырып, олардың «Этникалық Отаны» шетелдегі қандастарының мүддесін «қолдаушысы» ретінде қабылдана бастады. 1991 жылы құрылтай өткізген бірінші мемлекет Өзбекстан болды. Дүние жүзіндегі өзбектердің бұл басқосуы Ташкентте өтіп, әр елдегі ұлт арасындағы мәдени, тілдік байланысты жақсартуды көздеді. Конгресс жұмысына Таяу Шығыс, Ауғанстан, Қытай, Ресей және Украинадан, сондай-ақ кейбір Батыс елдерінен және Орталық Азияның төрт мемлекетінен өзбек этникалық қауымдастықтарының өкілдері қатысты. Осы конгрессте құрылған дүние жүзіндегі өзбектер қауымының төрағасы болып ұлты өзбек АҚШ азаматы сайланды [52]. Сол 1991 жылы Түрікменстанда тағы бір құрылтай өтті. Жиын Өзбекстанмен салыстырғанда көлемі мен қатысушыларының саны жағынан үлкен болмаса да, бәрібір ерекше болды. Бірнеше елден түркімендер қатысқан түркімен құрылтайында осы съездің бас хатшысы болып сол кездегі елдің президенті Сапармұрат Ниязов сайланды [52]. Мұндай съездер 1992 жылы Қазақстан мен Қырғызстанда да ұйымдастырылды. Ал Тәжікстанда Дүниежүзілік тәжік конгресі 1994 жылы ғана өтті. Бұл съезд Тәжікстанда жүріп жатқан азаматтық соғысқа байланысты Орталық Азияның басқа мемлекеттеріне қарағанда кеш өткізілді [52]. Сонымен, 1992 жылы қыркүйекте сол кезде Қазақстан Республикасының астанасы болған Алматы қаласында Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы өтті.
Бұл кездесуді шақыру идеясының өз алғышарттары бар. Біріншіден, 1980 жылдардың аяғына қарай Қазақстан Жазушылар одағының мүшелері шетелдегі қазақтар мен ел ішіндегі қазақтардың бірігуі туралы ойларын білдірді. Сонымен қатар, көшіп-қонушылардың мәселелері де жергілікті газет беттерінде жариялана бастады. Түрлі ақын-жазушылардың естеліктерінде, әдеби шығармаларында шетелдегі қазақтардың мәселелері көтерілді. Бірақ сол кезеңдегі қатып қалған саяси номенклатура мен тоталитарлық жүйенің кесірінен шетел қазақтары тек тұспалмен ғана аталды.
Тәуелсіздік алып, тоталитарлық жүйеден құтылғаннан кейін жағдай өзгерді. 1991 жылы қыркүйекте Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Түркия Республикасына ресми сапармен барды. Осы ретте Түркия қазақтары Елбасының Ыстамбұлға келгенін БАҚ арқылы және 1970 жылдардың ортасынан бері әлемнің 28 елінде хабар таратып келе жатқан «Шалқар» радиосы арқылы естіді [53]. Делегация құрамында Елбасы бастаған 16 қазақ ақыны мен 40 кәсіпкер болды. Түркияда қазақстандық делегация жергілікті қазақтармен және басқа елдерден Ыстамбұлға келген қазақтармен кездесті. Осы кездесуде шетел қазақтары Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевпен кездесіп, тарихи отанына апаруын өтінді. Президент Н.Назарбаев өз кезегінде отандастарға көмектесуге дайын екенін айтып, олардың Қазақстанға оралуына жағдай жасауға уәде берді. Осы кезде әлемдік саяси аренаға тәуелсіз Қазақ елінің шыққанын естіген шетел қазақтарының санасында серпіліс болды.
Н.А. Назарбаевтың Түркияға сапары, түрік қазақтарымен кездесуі дүние жүзіндегі қазақтарды бір толқытты. Мәселен, Германиядағы қазақтар Қазақстан Республикасының Президентіне ресми сапармен келуді өтініп хат жазған. Дәйексөз келтіреміз: «Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев мырза! Алдағы уақытта Германияға ресми сапармен келетін болсаңыз, Түркия және Англия қазақтарымен болған кездесуге ұқсас кездесуді сұраймыз. Келіссе, сізбен Бонннан 35 шақырым жердегі Кельн қаласында кездесе аламыз. Қазақстан Республикасының Президенті біздің өтінішімізді қабылдайды деп сенеміз» [54]. Хаттар мен ұсыныстардың арқасында Президент шетелдік қазақтардың тарихи отанына оралуға деген құлшынысының айқын аңғарылды. ҮСТІНДЕ. Назарбаев сол кездегі еліміздің астанасы Алматыда барша қазақтардың басын біріктіретін құрылтай өткізу идеясын көтерді. Осылайша, осы кезден бастап шетелдік және жергілікті қазақтардың қарым-қатынасында жаңа беттер ашылды. Идеядан нақты іс-әрекетке Қазақстанға келгеннен кейін Қазақстан үкіметі бұл құрылтайды ұйымдастыруға кірісті. Съезд ұйымдастыруға сол кезде Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болған Қалдарбек Найманбаев, сондай-ақ Түркияға келген делегация жауапты болды [54].
1992 жылы 20 тамызда құрылтайды өткізуге байланысты барлық ұйымдастырушылық мәселелер Алматы облысының басшылығына берілді. Сонымен қатар, 1992 жылы 27 тамызда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi шетел қазақтарын біріктіру туралы тағы бір маңызды қаулы қабылдады. No709 «Дүниежүзі қазақтарының құрылтайын ұйымдастыру және өткізу туралы» Жарлығы Қазақстан Жазушылар одағы мен «Қазақстан», «Қазақ тілі» сияқты көптеген республикалық бірлестіктер ұсынған идеялардың үйлесімді жалғасы болды [55]. Осылайша, жоғарыда аталған заңнамалық құжат негізінде Ұйымдастыру комитеті құрылды. Алматы, Жезқазған, Оңтүстік Қазақстан облыстарының басшылары мен Алматы қаласы әкімдіктеріне съездің өте жоғары деңгейде ұйымдастырылуы мен шығармашылықпен өтуіне қатысты нақты тапсырмалар берілді.
Форумды ұйымдастыру мен жабдықтауға Президент Іс басқармасы мен Министрлер кабинеті қандай да бір көмек көрсетуі керектігі айтылды. Сонымен қатар еліміздің барлық облыстары өз аймақтарынан арнайы делегациялар жіберуге мәжбүр болды [56]. Съезді ұйымдастыруға үкіметтің барлық мүшелері толық қатысты. Мысалы, Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігі мәдени іс-шараларды өткізуге жауапты болса, Баспасөз және БАҚ министрлігі Ұйымдастыру комитетінің тапсырысы бойынша мерзімді басылымдарда материал дайындап, ақпарат жариялауға міндетті. Азық-түлік, жатын орын және қонақтарды орналастыруға Сауда министрлігі жауапты болды [57].
Дайындық жоспары бойынша қонақтар Алматыдағы «Қазақстан», «Алма-Ата», «Достық», «Алтын дән» сынды маңызды қонақүйлерге орналастырылуы тиіс болатын. Ұйымдастыру комитетінің төрағасы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары Мырзатай Жолдасбеков болды. Халық қалаулысы Қалдарбек Найманбаев пен Президент Әкімшілігінің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі Алтынбек Сәрсенбаевтан басқа қазақстандық қоғам қайраткерлері де белсенді мүшелер болды: Т.Әбдіков, С.Әбдірахманов, С.Әлібеков, Ж.Әмірханова, А. Ахметәлімов, С.Бисенов, Г.Денисов, В.Девятко, А.Жомартов, И.Еділбаев, А.Есімов, Ш.Жәнібеков, О.Желтіков, Н.Есенғарин, Ә.Қайдаров, Ә.Кекілбаев, М.Қозыбаев. , Ш.Мұртаза, Қ.Мұхамеджанов, З.Нұрқаділов, Е.Рахмадиев, И.Романов, О.Рымжанов, Ө.Сәрсенов, В.Сегедин, Т.Сүлейменов, тағы басқалары.
Құрылтайға алғаш барған қазақтар Германияның Ганновер қаласынан ұшақпен келді. Ұйымдастыру комитеті алғашқы қонақтарын қарсы алды. Қазақтың «Елім-ай» әні Алматыға шетелдік қазақтар келгеннен кейін бірден Алматы әуежайында қойылды. Жерге қонған бойда тізерлеп отырған көптеген қонақтар көз жасын жасыра алмады. Кейбіреулер тіпті жерді сүйді. Ата-анасының тарихи отанында өмір сүру арманы олардың тұсында орындалды [59]. Құрылтайға барлығы 13 елден 1200-ден астам делегат келді: Дүниежүзі қазақтарының бірінші құрылтайына Түркия, Иран, Моңғолия, АҚШ, Қытай, Австралия, Германия, Англия және басқа елдерден қазақтар қатысты [60]. Сонымен 1992 жылы 28 қыркүйекте Қазақстанның астанасы Алматыда Республика сарайында Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы ашылды. Дәл осы кезде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы құрылды. Дүние жүзіндегі қазақтарды бір шаңырақ астына біріктіруге шақырған қауымдастықтың төрағасы болып Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев сайланды [61]. Төрағаның бірінші орынбасары болып көрнекті қоғам қайраткері, жазушы Қалдарбек Найманбаев тағайындалды.
Тарихи маңызы Құрылтай барысында шетелден де, Қазақстаннан да қазақ ғалымдарының қатысуымен ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырылып, олардың арасында Ә.Қайдаров, С.Сартаева, З.Исмайылова сынды көрнекті ғалымдар болды. Бұл іс-шара Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Манаш Қозыбаев пен ғылыми қызметкерлер М.Х. Асылбекова, Қ.С. Алдажұманов және т.б. Съездің бірінші жұмыс күнінің қорытындысы бойынша қазақтардың тарихи отанына оралуының әлеуметтік шарттары туралы бірқатар құжаттарға қол қойылды. Іс-шаралар жоспары бойынша түрлі шараларға шетелден келген қонақтар қатысты. Олар опера және балет театрындағы қойылымды тамашалады. Абай және Қазақстандық іскерлік әріптестік орталығының жұмысымен танысты. Дәл осы жерде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының болашақ ғимаратының құрылысының іргетасы қаланды. Мәдениет және демалыс саябағында мәдени-демалыс шаралары ұйымдастырылып, Даңқ мемориалында шетелдік қонақтарға «Алматы қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді. Оқушылар сарайында өнер майталмандарының шығармалары ұйымдастырылып, айтыс, «Алматы әндері» атты сазды кеш өтті [59].
Съезд жұмыс жоспарына сәйкес 2 қазанда делегаттар арнайы пойызбен Түркістан қаласына аттанды. Барлық қонақтар Қожа Ахмет Ясауи кесенесін зиярат етті. Сонымен қатар, осы күн, яғни жұма мұсылмандар үшін қасиетті болғандықтан, олар жұма намазына – жұма намазына қатысты. Ал келесі күні, 3 қазанда қонақтар Отырар стансасында, одан әрі Дегерес ауылында болды. Онда «Қилы домбыра» атты мерекелік мәдени бағдарлама ұйымдастырылды [60]. Осылайша тарихта тұңғыш рет ұйымдастырылған 28 қыркүйекте басталған Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы 3 қазанда өз жұмысын аяқтады. Алға қойған мақсаттар орындалып, кездесу қазақ диаспорасын біріктіретін ең жақсы шараға айналды. Шетелдегі қазақтарға қатысты мемлекеттік саясатты кейіннен анықтауға және оларды Қазақстанға қоныстандырудың құқықтық негіздерін дайындауға серпін берген бұл оқиғаның да тарихи маңызы зор болды. Съездің тағы бір ерекшелігі делегацияға келген шетелдік қазақтар алған әсерлерімен, ойларымен бөлісе алды. Әрине, олардың барлығы өздерінің тарихи Отанына деген сезімін білдірді. Бірі сезімдерін өлеңмен жырласа, енді бірі дүние жүзіндегі қазақтарды бірлікке шақырды.
Түрлі тарихи себептермен ана тілін ұмытып, өзге тілде өз сезімін білдірген қазақтар да болды. Бірақ соған қарамастан олардың барлығы да тарихи отандарына барғандарына қуаныштарын жасырмай, өздерін дүние жүзіндегі қазақ халқының бір бөлшегі санайтын. Сондай қазақтың бірі Ресей Федерациясы Кемерово облысы Кемерово облыстық кеңесінің төрағасы Амангелді Төлеев болатын. Ә.Төлеев өз сөзінде қазақ тілінде емес, әзіл-қалжыңмен, ашық-жарқын сөйлегенімен: «Сібір қазақтары елді жақсы қарсы алады, тұрақтылықтың бір аралы – Қазақстанды мақтан етеді» [61]. Түркиядан келген түрік-қазақ диаспорасының ғалымы Халифа Алтай съезде сөйлеген сөзінде құрылтайдың бүкіл қазақ халқы үшін тарихи маңызы бар екенін айтты. Ол қазақтардың Түркияға қалай келгені мен жағдайын айтып, өз мемлекетін құру кезіндегі қазақтардың көрген бақытын тілге тиек етті. Тарихи отанына оралу үмітін де жасырмады [62].
Түркиядан келген белгілі қазақ таэквондошысы Мұстафа Өзтүрік бұл құрылтайдың қазақтардың бірігуіне серпін бергенін айтты. Спортшы қазақтың «Туған жерін көргісі келетіндер орындалды» деген арманы орындалды [62]. Моңғолиядан келген қазақ Ислам Қабышев құрылтайдың, тарихи атамекеннің маңыздылығына тоқталып, «Аспандағы күнді алақанымен қорғай алмағандай бізді Қазақстанның ықпалынан ешкім қорғай алмайды. " Иран қазақтары Ислам Жеменей осы құрылтайда шетелдегі және еліміздегі қазақ жастарын біріктіруге бағытталған игі шаралардың бірін алға тартады. Қонақ шетелдегі, оның ішінде Ирандағы қазақ жастарының тарихи отанында және қазақ тілінде білім алуына жағдай жасап, сол арқылы қазақтардың басын біріктіруді ұсынды [62]. Айтпақшы, бұл бастама съезден кейін қолдау тауып, күні бүгінге дейін жалғасын табуда. Ауғанстаннан арнайы келген қазақ Зейне Абидин Рүстемұлы Ауғанстандағы екі мыңға жуық қазақстандықтың Science Journal-ға көшуге дайын екенін атап өтті. Қазақстан өзінің көші-қон мәселелері бойынша белгіленген тәртіппен. Венгриялық қазақ Баяндур Вад Ласло қазақтар қай мемлекетке қарамай, ұлттық болмысын, өзіндік ерекшелігін сақтап қалуы керек деген [62].
Съезде танымал BBC медиа компаниясының тілшісі Башир Жаналтай да өз ойымен бөлісті. Ағылшын қазақ «Әлем жаңалықтары мен БАҚ Қазақстанға қатысты мұқият зерттеледі» десе, швед қазақы Имамахмет Баһадүр Қазақстан егемендік алған кезде шетелдегі қазақтар жетінші аспанда болатынын айтқан [62]. Жоғарыда аталған азаматтардан бөлек, бірнеше шетелдік қонақтар да жылы лебіздерін білдірді. Олардың барлығы да Қазақстанның тәуелсіз ел болғанына, съездің ұйымдастырылуына көңілі толатынын айтып, қуаныштарын білдірді. Сонымен қатар, олардың тілегі шетелдік БАҚ-та жарияланды. Мәселен, іргелі жұмыс барысында «Дүниежүзі қазақтары ассамблеясына қатысушылардың Қазақстан халқына және дүние жүзі халықтарына, мемлекеттер мен олардың үкіметтеріне Үндеу», сондай-ақ «Дүниежүзі қазақтарының Ассамблеясына қатысушылардың Қазақстан халқына және дүние жүзі халықтарына үндеулері» қабылданды. Дүниежүзі қазақтарының ассамблеясы қазақ халқына» [62]. Бұл үндеуде шеттен келген қазақтар бүкіл қазақ халқына мынадай тілектер мен ұсыныстар айтты: 1. Ел бірлігін сақтау. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Қазақстандағы және шетелдегі қазақ ағайындардың бірлігін сақтауға жауапты болды. 2. Тұрақты, бейбіт өмір. Қазақтар өз тарихында талай қиындықты бастан кешірді, әр елге шашырап кетті, сондықтан әр елде тұратын барлық қазақтар үшін бейбітшіліктің маңыздылығын атап өткен жөн. 3. Рухани өмір мен мәдениеттің дамуы. Ана тілін, тарихын, мәдениетін білу әрбір қазақтың парызы, қазаққа жағдай жасау мемлекет үшін маңызды болды. 4. Ұлттық бірегейлікті сақтау. Ұлттық құндылықтар мен имандылықты жаңғырту арқылы құлдық, отаршылдық психологияны жою керек еді. 5. Халықтың әл-ауқаты мен жағдайы. Олар Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік, мәдени және интеллектуалдық әлеуеті арта түсетініне сенім білдірді [62].
Осылайша, Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет өткен Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы ерекше тарихи мәнге ие болды. Бұл құрылтай мемлекет тарапынан ұлттық бірлікті нығайтуға және этникалық-демографиялық нақты іс-әрекеттерді жақсартуға ықпал етті. Сондай-ақ дүние жүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайы 1992 жылдан кейінгі құрылтай өз жалғасын алғандықтан, бұл үлкен оқиғаның сабақтастығына негіз болды. Дүние жүзі қазақтарының осындай тұңғыш құрылтайы Алматыда өтсе, екіншісі 2002 жылы Түркістанда, үшінші – 2005 жылы Астанада, төртінші және бесінші құрылтайы тиісінше 2011 және 2017 жылдары Астанада ұйымдастырылды.
Арада жылдар салып әлем қазақтарының екінші Құрылтайы 2002 жылы 23-24 қазанда болды. Құрылтайға әлемнің 33 елінен барлығы 470 адам келді [46]. Дүниежүзінің түкпір-түкпірінен жиналған қазақтар Түркістан қаласында бас қосты. Алайда, ең бастысы, Құрылтай өтетін жердің дұрыс таңдап алынғандығы еді. Дүниежүзінің түкпір-түкпірінен жиналған қазақтар күллі түркі әлемінің алтын бесігі, қасиетті Түркістан қаласында бас қосты. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің мәдениет сарайында Дүниежүзі қазақтарының ІІ Құрылтайы ашылды. Екінші құрылтай Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің он жылдығымен қатар келгендіктен еліміздің қол жеткен табыстары қамтылды. Құрылтайда жалпы қазақ халқының алдағы уақыттағы әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани, оқу-білім саласындағы өсіп-өркендеуі жөніндегі маңызды мәселелер қозғалды. Елбасының осы Құрылтайдағы терең де тебіреністі баяндамасын тыңдап, құрылтайға қатысушылардың ой пікірін қорыта келіп ең алдымен туған ұлтымыз өкілдерінің, олар қайда жүрсе де – бір-ақ ұлт, қазақ деген ұлттың өкілі екенін мақтан етіп, ұлт бірлігі мұраттарына адалдығын сақтап қалатындығына сенімдіміз. Әлемдегі қазақтардың арасындағы тұрақты байланысты одан әрі тереңдетіп, кеңейту басты міндет және ХХI ғасырға қадам басқан өскелең ұрпағымыз халқымыздың тарихы мен қалыптасқан рухани-адамгершілік қасиеттеріне сай ата -жұртқа деген адалдығы жолында тәрбиелей беретіндігі сенім мол. Құрылтай әлем қазақтарының алдында тұрған міндеттердің аса күрделі екенін айрықша сезіне отырып, қандастарымыз өмір сүріп жатқан сырт елдермен өркениетті келісімдер негізінде қазақ ұлтымыздың қалыптасу жолын жалғастыра беру, бауырластарымыздың ұлттық-мәдени тұрғыдан жан-жақты дамуына күнделікті қолдау жасау көкейтесті деп санайды [55].
Дүниежүзі қазақтарының І және ІІ құрылтайларынан кейін шетелдегі жастарымызға білім мен тәрбие беру жолында жасалған сындарлы жүйесінің шешу жолдары қарастырылды. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы өз қызметін ерекшеліктеріне сай шетелдерде, әсіресе қандас бауырларымыз көптеп қоныстанған елдерде Қазақстанның өз тәуелсіздігін нығайтуда,елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық әлеуетін, халықтың тұрмыстық жағдайын көтеруде, ұлттық рухани қазынасын молайтуда, көп ұлтты республика халқының бірлігі мен татулығын күшейтуде қол жеткізген табыстарын насихаттап, алыстағы қандастарымыздың игілігіне айналдыруда бірқатар ізгі шараларды жүзеге асырды. Ал үшінші құрылтай 2005 жылы 28-қыркүйек пен 2-қазан айларының аралығында еліміздің жаңа ордасы Астанада өтті. Құрылтайға әлемнің 32 елінен 312 қандастарымыз келді [61]. Тағдыр тәлкегімен әлемнің әр түкпірінде тұрып жатқан қандастарымыздың отанына оралуына ұйытқы болып, мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөліп отырған елдердің бірі – Қазақстан.
Тәуелсіздікке қол жеткізгелі Тұңғыш Президент Н.Ә.Назарбаев тарыдай шашылған қазақтың бір шаңырақтың астына жиналуына айрықша ден қойып келеді. Сол мақсатта елімізде арнайы жоспарлар жасалынып, қаржы бөлініп, оның бүгінде нәтижесі де баршылық.Үшінші құрылтайдың ерекшелігі іскерлік бағытта өткізілді. Құрылтайда: мәдениет, оқу-білім, бұқаралық ақпарат құралдары және көші-қон мәселелерін қарастырған төрт секциялық мәжілістер өткізіліп, шетелдегі қазақтармен байланыс жасаудың өзекті мәселелері талқыланды. 
Шетелдегі қазақ диаспорасы мен елге оралған қандастарымыздың өзекті мәселелері жан-жақты айтылып, үш мәселеге: көші-қон, оқу-білім, мәдени-рухани және бұқаралық ақпарат құралдар мәселелеріне айрықша көңіл бөлінді. Құрылтайда Елбасы жасаған баяндамасында шетелдердегі қазақ диаспорасы мен оралмандарға қолдау көрсетудің барлық тетіктерін айқындап, алда тұрған міндеттерді белгілеп берді. Ол міндеттердің маңыздысы көші-қонға қатысты жасалынған игі істер мен жетістіктерге талдау жасап, қандастарымызды Отанға оралту жұмысын одан әрі жүйелеп, жетілдіре беру керектігіне тоқталды. Ал 2011 жылы 25-27 мамырда Астанада өткен төртінші Құрылтайға 35 шет елден 380 делегат, Қазақстанның әр аймағынан 300-ден астам адам қатысты. ІV құрылтайдың делегаттарының 60%-ы жастар болды [63]. 
Дүние жүзі қазақтарының ІV Құрылтайында Елбасы, Н.Ә. Назарбаев «Биыл тәуелсіздікпен бірге атамекенге атбасын бұрған Ұлы көшке 20 жыл толды.... «Елге ел қосылса құт» дейді дана халқымыз. Азаттықтың елең – алаңындағы күрделі кезеңге қарамастан, көшіміз көлікті болды. Содан бері ұлы бір сәтке толастаған емес. Ат қазығын байлар атамекенге 20 жыл ішінде 300 мыңға жуық отбасы көшіп келді. Осылайша ел халқының саны 1 миллионнан астам қандасымызбен толықты. Біз дүние жүзінде өз қандастарын еліне шақырып, қаражат бөлген үш мемлекеттің біреуіміз» – деп, айтты [64].
Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы шетелдердегі қандастарымыздың кездесуі мен араласуының аса зор тетігіне айналып отыр. Дүниежүзі қазақтар Құрылтайы шетелдердегі қандастарымыздың республика аумағына өз еркімен көшіп келуіне үлкен себепші болады [65].
Құрылтайда қаралған өзекті мәселелерге қандастарымызға қолдау көрсетіп, қамқорлық жасаудың нақты жолдарын айқындау, көші –қон туралы заң жобасының қайта қаралуы, «Нұрлы көш» бағдарламасының 2-ші кезеңінің жобасын жоспарлап қолға алу, қандастардың Қазақстаннан жан-жақты хабар алып тұруына жағдай жасау,ұлттық өнерді кеңінен тарату, шет елдерде кіші құрылтайлардың тұрақты өткізілуі және оған «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорының қолдау көрсету және т.б. келелі мәселелер қаралып бүгінде шешімін табуда. Құрылтайда Елбасы Н.Ә. Назарбаев сөйлеген сөзінде: «Жастар – біздің болашағымыз. Біздің әлемдегі барша қазақ жастарының сапалы білім алуына тиісті жағдай жасауымыз қажет.... Сондықтан, мен әлемнің әр қиырындағы қазақ жастарын атамекенде оқуға және қазақ еліне қызмет етуге шақырамын» деп, атап көрсетті [66].
Жаһандану заманында, жаңа дәуірге қадам басқан қазақ елі үшін білімді жас мамандарға аса зәру, сондықтан оларды құшақ жая қарсы алу керектігіне ден қойылды.
Төртінші құрылтайды өткізу оңайға түскен жоқ. Құрылтайға тікелей Елбасының өзі қатысатын болғандықтан, алқалы жиында шетел қазақ диаспорасыны мен оралмандардың ең мұқтаж мәселелері де жан-жақты айтылуы қажет еді. ... Құрылтайда осы жоспар бағдарлама толығымен жүзеге асты [67].
Бұл құрылтайлардың барлығының өзіндік тарихи мәні мен ерекшеліктері болды. Мәселен, бірінші құрылтай қазақ халқының санасын өзгерткен, тарихты өзгерткен басты форум болса, екінші құрылтай қазірдің өзінде тарихи Түркістан қаласындағы барша қазақтардың басын қосып, оралманға көшудің заңнамалық негізін жасады. Ал үшінші құрылтай шетелдік қазақ жастарының ұлттық тұрмыс-тіршілігін сақтау тұрғысындағы мәселелерін шешті. Одан кейінгі екі құрылтайда да қазақ диаспорасының өткір мәселелері көтеріліп, дүние жүзі қазақтарының басын біріктіретін нақты қадамдар жасалды. Сонымен қатар бүкіл дүние жүзі қазақтарының бірінші құрылтайы Еуропа қазақтарының «кіші» құрылтайларын ұйымдастыруға өз үлесін қосты. Дәл Алматыда өткен құрылтайдан кейін Еуропа қазақтары Еуропаның әртүрлі қалаларында жыл сайын бірнеше рет құрылтай ұйымдастырып, оның басты мақсаты әр елдегі қазақтардың басын қосып, қазақ тілі мен мәдениетін дамыту болды. Сондықтан да қазақтардың бірінші дүниежүзілік құрылтайының рөлі мен тарихи маңызын ерекше атап өткен жөн. Алғашқы құрылтайдың тағы бір маңызды сәті – Дүниежүзі қазақтары ассамблеясының құрылуы қоғам мен елдің дамуындағы ерекше оқиғалардың біріне айналды. Талай онжылдықтар бойы түрлі себептермен шетелге кеткен қазақ ұрпақтарының басын біріктірген бұл құрылтай жалпы қазақ халқының, Қазақстандағы немесе шетелдегі барша қазақтардың санасына серпіліс әкелгені сөзсіз. Сондай-ақ конгресс басқа елдерде тұратын қазақстандықтар үшін өз армандарын орындап, тарихи Отаны – Қазақстанды көру мүмкіндігінің сәті болды. Сондықтан да мұндай ауқымды шараның өткізілуі Қазақстан билігіне шетел қазақтарының этникалық-мәдени тегін анықтауға ғана емес, олардың өз қандастарымен достасуына да септігін тигізді. Сонымен қатар, дүниежүзілік қазақтардың бірінші құрылтайы мемлекетке еліміздегі бейбіт, тұрақты ұлтаралық және конфессияаралық қатынастарды сақтау мен нығайтудың нақты қадамдарын белгілеуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының этнодемографиялық саясатының басымдықтары мен міндеттерін әзірлеуде стратегиялық немесе басқа да заңнамалық негіздерді дамытуға үлес қосты.

2.2 Дүниежузі қазақтарының қүрылтайларының шешімдері


Дүниежүзілік Құрылтайдың тарихи маңызы тек біздің еліміз үшін ғана емес, ол қазақ диаспорасының өзі тұрып жатқан әлемнің барлық елдеріндегі топтасуына ықпал етті. Қазақстан халқы Ассамблеясының, қазақ диаспорасының мәдени ұлттық орталықтарының құрылуы, республикада Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылуы, кейінірек әлемдік және дәстүрлі форумдардың өткізілуі осы Құрылтайдың нәтижесі болды. діндер және т.б. болды.
Атамекенінде тұрып жатқан қазақтар мен шетелден келген бауырластар республика тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ ұлттық сана-сезімі мен болмысын сезініп, өз тарихына терең бойлай бастайды.
Қазақтардың бірінші құрылтайының делегаты Қасенов Қ.З. бұл оқиға оның тарихи отанына оралуына түрткі болды. Ол былай дейді: «Алғашқы Құрылтай – эйфория, қуанышты кездесу, көзімізге жас алып, құшақтасып, қандас бауырластар... Күні бойы ұйықтамай, сөйлесіп, сөйлей алмадық... Кейін. барлығы, ондаған жылдар бойына саяси жүйе, жер-су шекаралары, таулар, шөлдер, өзендер, тіпті континенттер де бөлінді, бірақ біз адаспадық, жат ортада ерімедік, ең бастысы, біз түлеп ұшқан ел ретінде , тарихтағы салмақты сөзімізді әлі айтқан жоқ» [59].
Бірінші Дүниежүзілік құрылтай әлеуметтік маңызы бар мемлекеттік міндеттер қойды, оның бірі шетелдік қазақтардың тарихи отанына қоныс аударуын қамтамасыз ету мәселесін дамыту және шешу қажеттілігі болды. Қабылданған шешімдердің нәтижесінде және 1992 жылғы 26 маусымдағы № 1437 «Көшіп келу туралы» Заңының негізінде 1993 жылдың басында-ақ көшіп келу квотасы мөлшері, облыстар мен қалалар бойынша бөлу бекітілді [60].
1991-2000 жылдар аралығында республикаға 42387 қазақ отбасы немесе 183652 адам келді. Оның 60%-ға жуығы көршілес ТМД елдерінен келген: Өзбекстаннан – 62 737 адам, Түркіменстаннан – 22 055 адам, Тәжікстаннан – 10 476 адам, Ресейден – 8 490 адам, т.б. [60].
ТМД-дан тыс елдердің ішінде оралмандар негізінен Моңғолиядан келді, республикаға келген қазақ отбасыларының жалпы санының 35%-дан астамы – 65202 адам, сондай-ақ Ираннан 8% – 5030 адам, Түркиядан 2% – 3780 адам. , Қытай 1 ,2% - 2214 адам, Ауғанстан 1% - 1719 адам, Пәкістаннан 1% кем - 1102 адам, Сауд Арабиясы - 81 адам, т.б. [61].
1991-2000 жылдары көшіп келген 42 387 отбасының жартысынан азы, 20 289 отбасы 1993-2000 жылдардағы квота бойынша келген. 1991-1993 жылдары осы елден келген оралмандардың негізгі бөлігі көшіп келу квотасына және Моңғолиямен жасалған еңбек келісіміне сәйкес 1991-2000 жылдар аралығында Қазақстанға 33 887 отбасы оралды (2001 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша) [62].
Елге көшіп келушілердің келуін, олардың біркелкі қоныстануын реттеу мақсатында жыл сайын көшіп келу квотасы бекітілді. 1993 жылы – 10 мың отбасы, 1994 жылы – 7 мың, 1995 жылы – 5 мың, 1996 жылы – 4 мың, 1997 жылы – 2,18 мың, 1998 жылы – 3 мың, 1999 – 2000 жылы – жылына 500 отбасы болды. 2005-2008 - 15 мың, 2009-2011 жж - әр күнтізбелік жылға 20 мың отбасы. 1991 жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан Республикасы аумағына көшіп келушілер мен көшіп келушілердің екінші реттік қозғалысының тенденциясы байқалды [63].
1998 жылы Этникалық қазақтарды тарихи отанына репатриациялау тұжырымдамасын әзірлеу кезінде Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде 4,1 миллионға жуық этникалық қазақтар өмір сүрді. Қазақстан Республикасының аумағында қазақтардың саны 8,13 миллион адамды құраса, дүние жүзіндегі қазақтардың жалпы саны 12,2 миллионнан астам адамды құрайды. Ең көп қазақ диаспоралары Өзбекстанда – 1,5 миллион адамға дейін, Ресей Федерациясында – 740 мың, Түркіменстанда – 70 мың, т.б. [69]. Алыс шет елдерде этникалық қазақтардың ең көп саны Қытай Халық Республикасында – шамамен 1,5 миллион адам өмір сүрді, Моңғолия – 100 мың, Ауғанстан – 30 мың және Түркия – 25 мың адам [70]. Кітапта «Қазақ диаспорасының тарихи тағдыры. Басталуы мен дамуы» бірінші және екінші Құрылтай аралығында (1992 және 2002 ж.) жарияланған, авторы Г.М. Меңдіқұлова диаспора және ирредент ұғымдарының аражігін ажырата отырып, былай дейді: «Қазақстан аумағынан тыс бұрынғы КСРО-ның 14 мемлекетінде және әлемнің 25 елінде 4 миллион 500 мыңға жуық қазақ тұрады, оның 800 мыңдайы ғана диаспоралар [65]. қалған 3 миллион 700 мыңы қазақ ирреденттері, яғни саяси элитаның алаяқтық ойындары мен амбициясының салдарынан Қазақстанға іргелес, одан бөлініп, Ресейге, Қытайға, Өзбекстанға әр түрлі тарихи кезеңдерде қосылған жерлерде тұрып жатыр сол кездер. Ирредентке Ресейдің Астрахань, Орынбор, Қорған, Омбы, Таулы-Алтай автономиялық облыстарында, Алтай, Тарбағатай, Іле, Гүлжа, Еренқабырға, Бар-көл-Құмула аймақтарында, Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында, Баян-да тұратын қазақтар жатады. Моңғол Халық Республикасының Ұлға облысы, Өзбекстандағы Сырдария, Шыршық, Қызылқұм, Мырзашөл аудандары» [66].
Қазақ диаспорасын ескере отырып, оның өкілдері бүкіл қазақ халқының құрамдас бөлігі, олардың біртұтас ата қонысы бар деп айта аламыз. Қазақстан мұсылман дінін ұстанады, түркітілдес халықтарға жатады, бірақ өткендегі ішкі және сыртқы саяси оқиғаларға байланысты қазіргі уақытта олар одан тыс, көбінесе Азия, Батыс Еуропа және Америка елдерінде өмір сүреді. Көшпелі өмір салтына генетикалық негізделген және олардың әлеуметтік-психологиялық, физиологиялық қалыптасуына әсер еткен тамаша бейімделу қабілетінің арқасында көпұлтты, көпмәдениетті және көпконфессиялық құрылымы бар елдерде табысты жұмыс істеуі қазақ диаспорасының ерекшелігі болып табылады. және идеялық қабілеттері [71].
Өнер академиясының мемлекеттік университетінің профессоры. Мимар Синана (Стамбул, Түркия) тарих ғылымдарының докторы Әбдуақап Қара былай деп есептейді: «Шетелдердегі, негізінен, 1991 жылға дейінгі қазақ қауымдарына тән ерекшелік қазақ қоғамдарының біртұтас ұйымдары мен құрылымының жоқтығы болды, мұны біріншіден, олардың санының аздығымен, екіншіден, елге кіруге әкелгенімен түсіндіруге болады. Түрік бірлестіктерінің бірлестіктері мен этникалық ұйымдарындағы қазақтар. Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін жағдай өзгерді, бұл қазіргі уақытта жиі кездесуге, бірлескен мәдени және спорттық шаралар ұйымдастыруға тырысып жатқан әлемнің әртүрлі елдерінде қазақ қоғамдарының құрылуына бастау болды. қазақ диаспорасының этникалық бірегейлікті сақтау стратегиясын көрсететін іс-шаралар. Қазақ диаспорасы шыққан немесе бұрынғы мекендеген үш елден: Қазақстан, Түркия және Қытайдан қалыптасады, одан әрі әлемге таралады. Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде тұратын қазақтар үшін үштілділік анағұрлым тән: қазақ тілі, шыққан елдің тілі және келген елдің тілі. Қазақ диаспорасының екінші және үшінші буынының қазақ тілін қолдануы көп нәрсені күтпейді. Сондықтан жас ұрпақ арасында қазақ тілін, қазақ мәдениетін оқытатын мектептер ұйымдастыруға аға буын бастамашы болды. Шетелде қазақ тілін оқыту үшін құрылған мектептердің ішінде Түркиядағы, Ұлыбританиядағы қазақ қоғамдарын, Францияда, АҚШ-та, т.б. жоқтығын атап өту керек [72].
Ендеше, шетелдегі тігінші қазақтар үшін және барша қазақстандықтар үшін Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайын өткізудің тарихи маңызы зор. Кейінгі жиырма жылдан астам уақыт ішінде екінші, үшінші және төртінші Құрылтайлар өтті, бірақ республика тарихындағы бірінші құрылтайдың орны ерекше.
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылуы, ұзақ жылдар бойы шетелдегі қазақ диаспоралары арасында орасан зор мәдени-ағарту, ағарту жұмыстарын жүргізіп келе жатқан Бірінші Құрылтайдың басты нәтижесі [73]. Қауымдастықтың бастамасымен халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар, симпозиумдар, дөңгелек үстелдер, тақырыптық кештер, айтыстар, түрлі көрмелер мен байқаулар ұйымдастырылуда. Кіші Құрылтай республикадан тыс жерлерде өткізіліп, онда шетелдік қазақ диаспораларының өкілдері өздерінің тарихи отанының қазіргі жағдайы мен дамуымен, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуындағы жетістіктермен танысады.
Қауымдастық құрылған күннен бастап шетелдегі қазақ диаспоралары мен Қазақстан арасындағы өзіндік көпірге айналды. Байланыс орнатылуда, қай жерде, қанша руластарымыз тұрады, кімдер, не істейді. Қазақтар ықшам қоныстанған елдерде ұлттық орталықтар құрылып, олардың рухани сұранысын қанағаттандыру мақсатында форумдар, түрлі мәдени шаралар өткізілуде.
Бүгін біз көп тәжірибе жинақтадық. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, артық айтсақ, Канададан Австралияға дейінгі әлемнің 40-тан астам еліндегі қазақ этносының өкілдерімен байланыс жасап келе жатқан беделді ұйым. Қазақ мәдени орталықтары әлемнің 32 елінде жұмыс істейді. Орталықтардың қызметін жан-жақты сипаттайтын, ана тілін, салт-дәстүрін өскелең ұрпаққа жеткізетін ұлттық мерекелердің көптеген фотосуреттерін жүктеп салатын ғаламтордағы сайттарында орасан зор ақпаратты табуға болады. Сонымен қатар, Түркия, Қытай, Моңғолия, Өзбекстан, Иран, Ресей және Бельгия ғалымдары, жазушылары, ақындары, қоғам қайраткерлерінің 60-қа жуық кітаптары, қазақтардың тарихы мен мәдениетіне қатысты шетелдік ғалымдардың еңбектері жарық көрді.
Қазақ халқының рухани-тарихи мұрасын сақтау және оны насихаттау аясында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы шетелдік қазақ диаспорасының мәселелерін мемлекеттік органдардың назарына алып, бастама көтеріп келеді. Осы мақсатта Қазақстанның шекаралас облыстарында – Павлодар, Өскемен, Петропавл, Орал, Атырау, Шымкент, Талдықорған, Ақтөбе, Астана қалаларында қауымдастықтың филиалдары құрылды.
Диаспоралардың сұранысы бойынша, Тіл комитетінің қолдауымен Қазақстан Президентінің жыл сайынғы Жолдауларының мәтіндері түрік және моңғол тілдеріне, араб графикасына аударылып, жариялануда. «Туған тіл» альманахы қазақ тілінің үш әріпімен және халықаралық қоғамдық-саяси, әдеби-көркем «Алтын бесік» журналында жарық көреді.
Осылайша Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайы қоғамымыз бен мемлекетіміздің дамуындағы жаңа белестің басы болды. Бұл әр жылдары, түрлі себептермен шетелге қоныс аударған қандастарымыздың ұзақ жылдар бойы саяси тыйымдар мен шектеулер күткен оқиға болды. Дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашылған қазақтардың тарихи атамекенге барып, ата-бабаларының аруағына тағзым ету деген ұлы арманы 1992 жылдың күзінде ұлттық тарихтың сол кезеңі үшін осындай ауқымды және идеологиялық маңызы бар форум өткізу арқылы жүзеге асты. мемлекетіміздің кейінгі этномәдени дамуында аса маңызды және маңызды болды.
Бірінші Құрылтай шетелдегі диаспоралардың топтасуына серпін берді, заңға және халықаралық мемлекетаралық дипломатиялық келісімдерге сәйкес өздері тұратын елдерде қазақ мәдени орталықтарын құрудың басталуына ықпал етті. Шағын құрылтайлар этникалық қазақтар тұратын мемлекеттерде: Ресей Федерациясында, Моңғолия Республикасында, Қырғыз Республикасында және т.б.
Олардың қазақтар саны аз Еуропа елдерінде құрылтай ұйымдастырып, өткізуді қолға алғаны, соған қарамастан бір елде немесе басқа елде кезектесіп өтуі, олардың күнтізбелік жоспарының 2022 жылға дейін бекітілгені (Париж – 2013) ерекше назар аудартады. , Амстердам – 2014 , Берлин – 2015, Кельн – 2016, Мюнхен – 2017, Осло – 2018, Лондон – 2019, Вена – 2020, Стокгольм – 2021, Орхус – 2022) [74].
Дүниежүзі қазақтарының бірінші құрылтайынан кейін 2002 жылы ІІ, 2005 жылы ІІІ және 2011 жылы ІV Құрылтай өтті. 2017 жылдың 22-25 маусымы күндері Қазақстан Республикасы Түнғыш Президенті Н.Назарбаевтың қатысымен Астанада Дүниежүзі қазақтарының V Құрылтайы болып өтті. Құрылтайға алыс және жақын шетелдердің 39 елінен қонақтар, Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенат және Мәжіліс депутаттары, ғылым және білім, мәдениет пен спорт т.б. еңбек салаларынан делегаттар қатысты.
«Ұлттың ұлы жиыны» болған осы маңызды үлкен іс-шараға арнап «Ғылым ордасы» Орталық ғылыми кітапханасы «Әлем қазақтарының Құрылтайы: қазақ диаспорасының бірлігі және тарихи отанымен байланысы» атты кітап көрмесін ұйымдастырды. Көрмеге 1992 жылы өткен алғашқы Құрылтайдан бастап бүгінгі Құрылтайға дейінгі уақыттағы еліміздегі айтулы табыстар, этникалық көші-қон саясаты, диаспора және репатрияция мәселелері, елге оралған отандастардың ғылымның, мәдениеттің дамуына, еліміздің экономикасының өсуіне, көркеюіне қосып жатқан үлестері туралы жазылған ғылыми еңбектері, мұрағат қорынан құжаттар жинағы қойылды.
Көрменің бір бөлімі толығымен шетел қазақтарының тілі, әдебиеті, фольклоры, өнері және диаспораның мәдени мұраларына арналып Моңғолиядағы, Өзбекстандағы, Қытайдағы отандастарымыз, Европа, Австралия, Алтай, Иран, Түркия қазақтары, Америка Құрама Штаттары мен Ресейдің әр облысында тұратын қазақтар жайында ғылыми еңбектермен, олардың тыныс-тіршілігі, өмір сүріп жатқан ортасындағы алатын орны, жеткен биіктері туралы баяндайтын көптеген материалдармен толықтырылды.
Атамекеніне оралған қандастарымыз қоғамның әр саласында еңбек етіп, сол салада еліміздің көркеюіне өз үлестерін қосып жатыр. Әсіресе, олардың туған тілін қадірлей отырып жазған роман, повесть, тарихи жырлары мен атамекенге арналған өлеңдер жинағы да осы көрмеден орын алды.
Форумдарға көбірек қазақ жастары қатысады (шамамен 60%): Германия, Швеция, Австрия, Голландия, Норвегия, Ұлыбритания, Моңғолия, Түркия, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан және Қазақстанның студенттері, студенттері, магистранттары, спортшылары.
Әлем қазіргі кезеңде түбірінен өзгеруде. ХХІ ғасыр түркі тектес егеменді елдер үшін керемет тарихи заман болмақ, білім мен ғылымды дамыту халқымыз үшін тамаша өркениет пен демократия жолы, қазақстандық экономиканың өсуі мен дамуына сенеміз.
Ал отандастарымыз қай жерде жүрсе де ұлттық мәдениетті, тілді, салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты жас ұрпақ бойына сіңіруге ұмтылуымен ерекшеленеді, Наурыз және Рамазан мейрамдары жүйелі түрде аталып өтіледі, оған бүкіл отбасы міндетті түрде келеді. Олар өзге ұлттармен достық қарым-қатынаста өмір сүріп, өздерінің тарихи Отаны – Қазақстан Республикасымен байланысын одан әрі нығайтып келеді.

2.3 Жаһандану жағдайындағы шетел қазақтарының құндылықтық әлемінің жаңаруы


Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздік алған күнінен бастап, қандай қиын жағдайға тап болғанына қарамастан сырттағы қандастарымызға қамқорлық жасауды назардан тыс қалдырған емес. Елбасымыз Н. Назарбаевтың қазақтар тұратын мемлекеттер басшыларымен кездесулерінде қандастарымыздың хал-жағдайына қатысты мәселелер сан мәрте ресми түрде қозғалды. Қазақтардың атажұртына біртіндеп оралуын, олардың азаматтық мәртебе алуын, тұрғын үймен қамтамасыз етілуін, қолдан келгенше жәрдем берілуін шешуге Үкімет тарапынан елеулі талпыныс та жасалып келеді. Ауғанстандағы ауыр жағдайға тап болған қандастарымызға ұшақ жіберіп, көшіріп алуымыздың өзі тәуелсіз ел болып, етек жаба бастағанымыздың белгісі. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін нығайта түсуімен қатар алыс және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасына ерекше көңіл бөліп отыр. Қазақ жерінен кезінде әр түрлі себептермен көшіп кеткен қандастарымыз мемлекетімізге орала бастады. Сондықтан оларға «оралман» деген атау да берілді. Басқаша айтқанда халықаралық деңгейде «репатриант» деп аталатын бұл құбылыстың өзектілігі арта түсуде [72].
Әлем қазіргі кезеңде түбірінен өзгеруде. ХХІ ғасыр түркі тектес егеменді елдер үшін керемет тарихи заман болмақ, білім мен ғылымды дамыту халқымыз үшін тамаша өркениет пен демократия жолы, қазақстандық экономиканың өсуі мен дамуына сенеміз. Іштегі және сырттағы қазақтар рухани және этникалық жағынан біртұтас ұлт болып ұйып, келешекте өркениетті Қазақстан елі жаңа белестерге көтерілетініне ешқандай күмән жоқ. Ол үшін бізге тыныштық, бейбітшілік, төзімділік, қарқынды еңбек, жүйелі құқықтық тәртіп пен реформа қажет. «Қазақстан-2050» Стратегиясы осы мәселені барынша өзектендіреді және ұлт интеллигенциясы алдына үлкен гуманитарлық міндеттер жүктейді.
Әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде ғұмыр кешіп жатқан қазақ диас-порасының өкілдері өздерінің ұлттық құндылықтары мен негіздерін ешқашан ұмытқан емес. Дүние жүзінің әлеуметтік- экономикалық кеңістігінің біртұтас интеграцияға ұшырап, жаппай жаһандану процесі жүріп жатқанда Қазақстандағы қазақтар да, шетелдердегі қандастарымыз да өзіндік этникалық келбетін және ұлттық бірлігін жоғалтпаудың жолдарын іздеуде. Мұндай әрекет барлық халықтар үшін маңызды болып тұр. Әрине, қазақ диаспорасы үшін өздері өмір сүретін жерлердегі басым үрдістердің екпініне шыдай қою да оңай шаруа емес. Мәселен, Батыс Еуропада өмір сүріп жатқан қандастарымыздың жас ұрпағының өз тілін үйренуге мүмкіндіктері шектеулі, олар тек қана тұрмыстық жағдайда ғана тіл мен діннің, салт пен дәстүрдің негіздерін білуге тырысады. Осындай күрделі мәселелерді зерделеген аға ұрпақтың өкілдері осы процес- тің болашағын болжағандықтан, қалайда қазақ бозбаласы қазақтың бойжеткеніне табысқанын қалайды. Бұл ұлтшылдықтың теріс көрінісі емес, ұлтжандылықтың таза келбеті, этнопсихологиялық сиысушылықтың заңдылығын білуден туындаған даналық.
Кез келген мемлекеттің ұлттық егемендікке жеткеннен кейін түгендей бастайтын құрылымдары мен құндылықтары болады. Солардың ішіндегі ең маңыздысы адам тағдырына байланысты сала болып табылады. Тағдырдың тәлкегімен, тарихтың әр түрлі күйзелісті кезеңдерімен астасып жататын бұл мәселенің қазақ диаспорасы үшін әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру тұрғысынан маңыздылығы зор. Әрине, қазақ диаспорасы мәселесі туралы сөз қозғағанда оған бірыңғай сыңаржақты пікір айтып, қазақ халқының тоталитарлық жүйенің құрбаны болғаны жөніндегі тұжырымдармен барлық құбылыстардың мәндік-мағыналық негізін дәйектеп тастауға болмайды. Өйткені, тарихи процесте өзіндік логикасы бар, әр түрлі жағдайлар ауқымына әлеуметтік субъектілердің түсуі де кездейсоқ жәйт емес, сондықтан бұл мәселенің көп астарлы себепсалдарлық құрылымы бар.
Қазақтардың ХХ ғасырдағы этникалық тарихы әртүрлі драмалық, кейде трагедиялық оқиғаларға толы болды. Соның ішінде ана тілі мәселесі бойынша туындаған жағдай қазақ диаспорасы мен Қазақстандағы ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынасқа әсер етпей қоймайды. Өйткені, қазақ әліпбиі үш рет түбірлі өзгеріске ұшырады. Алдымен араб әліпбиі болса, одан соң қазақ тілі ХХ ғасырдың 30-жылдары латын әліпбиіне негізделсе, соңынан халқымыз кириллицаны негізгі әліпби етті. Мұның бәрі сырттағы қазақ диаспорасы өкілдерімен ақпараттық, білімдік, мәдени- рухани қарым-қатынас жасауға елеулі кедергілер жасағаны белгілі. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев халқымыздың ХХ ғасырдағы күрделі тарихы туралы: «…қазақтар бет-бетіне таратылып, бір халық, бір ұлт, бір ел екенін атымен ұмытатындай күйге жеткізілді. Жер бетінде отаршылдық көрмеген халық кемде-кем болғанымен, бір ғасырда осыншама көп реформаға ілініп, тоз-тоз болатындай тәлкекке ұшыраған халық ешқайда да жоқ шығар» деген пікірін білдіреді [73].
Ендігі мәселе осы тарихи әділетсіздіктің орнын үйлесімді қаты- настармен өрбіту, бұрынғы деструктивті іс-әрекеттердің түптамыры болған іргетасты өзгертіп, жаңа өркениетті дамуды қалыптастыру міндеті тұр. Мұндай мақсатқа мемлекеттік шаралармен ғана қол жеткізу мүмкін емес, оған халқымыз тұтастай жұмыла кіріскенде ғана табысқа жетуге болады. «Тек мемлекеттің ғана жұмысы» деп «қазақ диаспорасы», «оралмандар» мәселесіне селқостық танытуға болмайды. Өйткені бұл мәселелер этнопсихологиялық астарларға толы дүниелер. Алдымызда латын әліпбиіне тезірек көшіп немесе кириллица мен латынды бірдей ұстанып, бірте-бірте латын әліпбиін таңдаған жөн деген шешімді жақтаушылар бар.
Ал, енді жаңа жерге сіңісіп кету, яғни заманаут этникалық кірігу мәселесі күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Оған атүсті, жеңіл түрде қарауға болмайды. Тек көшіп келгендер ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықтың тоңсыраймай, өз қандастарын бауырына тарта білуі де үлкен мәселе. Аракідік өзінің төменгі мәдениетін, қарабайыр қатынасын танытып алатын еліміздің тұрғындары болмаса, жалпы халық бұл үдерістерге оң көз- бен, ықыласпен қарайтыны белгілі. Өкінішке орай, елімізге қайта оралған отандастарымыздың мәселесін «қосымша», негізгі емес деп қараушылық кейбір шенеуніктердің арасында кездеседі.
Жалпы кез келген елдегі диаспора өкілі екіұдай сезімді басынан кешіп жүреді. Бір жағынан, ол өзінің тарихи отанындағы өз этносымен байланысын үзбеуге ұмтылады, өзі тұратын елдегі қандастарымен әр түрлі мәдени қауымдастықтар құрып, ұрпақтарының өзге елде жүрсе де төл мәдениетінен, ана тілінен ажырамауына күш салады. Екінші жағынан, ол өзі азаматы болып табылатын елдегі «азаматтық қоғамның» мүшесі ретінде осы мемлекеттің саяси, экономикалық және әлеуметтік өміріне белсене араласып, жетекші ұлттың мәдениеті мен діліне кіріге түседі. Басқаша айтқанда, ол тұлғалық деңгейде екі полюстің тартылыс күші арасында ғұмыр кешеді.
Егер жеке тұлғаның бойында өзінің туған этносына деген тартылыс күші басымдау болса, болашақ ұрпақтарының да туған этносының төл мәдениетінен емін-еркін сусындап өскенін қаласа, адам сөз жоқ ерте ме, кеш пе – тарихи отанына оралады. Бұлар ешқандай «босқындар» емес, ғылыми терминологияда оларды «оралмандар» «отанына оралу» деп атап жүрміз. Ал егер диаспора өкілі өзі тұрған елді шынымен-ақ отаным деп сезініп, ұрпақтарының да түбегейлі осы елдің азаматы болғанын қаласа, онда ол, ең алдымен, «азаматтық қоғамның» мүшесі ретінде елдің саяси, экономикалық және әлеуметтік өміріне белсене араласа бастайды (демек, азаматтық бірегейлену процесіне қосылады), содан соң, бірте-бірте сол мемлекетті құрып отырған жетекші этностың тілін, ділін, мәдениетін қабылдап, түптің түбінде араласып кетеді (яғни мәдени-өркениеттік бірегейлену процесін басынан өткізеді).
Қазақстандық халықтық бірегейліктің жоғарыдағы белгілерінің ішіндегі мені ғалым ретінде көптен толғандырып жүрген мәселе – қазақстандықтардың ортақ ділінің қалыптасуы. Осыған орай өзімізге жақынырақ шетелдік тәжірибеге сүйенген жөн сияқты, яғни сонау XX ғасырдың бірінші жартысында жаңа Түркия Республикасын құрып, оның іргетасын қалаған әйгілі Ататүрік салған сара жол біздерге пайдалы тәрізді. Міндетті түрде өзіміздің ерекшелігімізді ескерген жөн сияқты.
Бір мемлекетте тұратын адамдардың ортақ ділі болуы, яғни олардың ойлау машығының, мінез-құлқының, ардақ тұтатын кұндылықтарының, ұстанатын әдет-ғұрпының және т. б. бірегейлігі көптеген әлеуметтік-психологиялық факторларға байланысты қалыптасатын құбылыс. Олардың ішінде қоныстанған өлкесінің табиғаты, шаруашылық жүргізу тәсілдері сияқты қосымша факторлар болғанымен, ең басты біріктіруші фактор – адамдардың бір- бірімен тарихи тамырластығын сезінуі, былайша айтқанда тарихи санасының, тарихтағы оқиғаларға көзқарасының, тарихи жадының ортақтығы болып табылады.
Өз Отанының, өз халқының тарихы мен мәдениетін терең біл- меген адам жел айдаған қаңбақтай сыртқа елеңдеумен, сыртқа еліктеумен күн кешеді. Егер біз, қазақ халқы өзі іштей бірегейленіп, өзге отандастарымызды өзіміздің айналамызға ұйытып, ұлттық бірегейлену ісінің көшбасшысы боламыз десек, онда, ең алдымен, отандық тарихнамамызды түзеп, рухани-мәдени құндылық- тарымызды түгендеп алуымыз қажет.
Әрине, мен маман тарихшы емеспін, бірақ жаһандану жағ- дайындағы қоғамдағы кейбір күрделі және көпқырлы әлеуметтік мәселелерді ғылыми зерттеуде сан түрлі сала мамандарының өзара күш біріктіруіне тура келеді. Қазақстан халқының бірегейлену процесі, міне, дәл осындай қазіргі заманғы күрделі әлеуметтік құбылыстардың бірі. Бұл құбылысты зерттеп, оңтайлы тетіктерін табуға лингвистер де, философтар да, әлеуметтанушылар да, саясаттанушылар да, тарихшылар да, мәдениеттанушылар да ат салысуы қажет. Оның үстіне, қазіргі жаһандану заманында, еліміз бүкіләлемдік саяси, экономикалық, ақпараттық-коммуникациялық және мәдени процестерге етене араласқан сайын өзіміздің төл ұлттық болмысымызды зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың рөлі мен маңызы арта түспек.
Соңғы кездері шетел басылым беттерінде жиі айтылып жүрген мынандай бір дұрыс пікір бар: егер XIX ғасыр физика, XX ғасыр биология ғасыры болса, онда XXI ғасыр гуманитарлық ғылым ғасы- ры болмақ, Техникалық, медициналық, тіпті, ғарыштық ғылымдар салаларындағы кейбір жаңалықтарды шеттен үйреніп, халқымыз игілігіне жарата алуымыз мүмкін. Ал төл тарихымызды, төл тіліміз бен әдебиетімізді, ұлттық мәдениетімізді, ұлттық философиямызды, ұлттық археологиямызды, ұлттық экономикалық мүдделеріміз бен ұлттық экономикалық жүйемізді бізге ешкім келіп, зерттеп бермей- ді. Қазіргі шағын тарих және этнология, философия және саясаттану, әдебиет және өнер, шығыстану, тіл білімі, археология, экономика [70].
Міне, осындай қазіргі заманауи әлемдік процестерге тән қайшылықты үрдістердің ауқымында Қазақстан Республикасының өзіндік көзқарасын, стратегиялық бағытын анықтап алуы қажет болатын. Халық даналығының тілімен айтқанда қазіргі замандағы бәсекелістікке толы әлеуметтік шындықта қалайда – «қасқыр да тоқ болуы керек және қой да құрбан болмауы шарт» болатын. Міне, осындай қоғамдағы қиын-қыстау мәселелердің тоғысқан жерінен орнықты жол таба білудің өзі үлкен даналықты қажет етті және ол елдің саяси элитасы мен басқару жүйесі үшін заманауилық тарихи мағынадағы ерекше сын болатын.
Қазақстан Республикасының алғашқы президенті Нұрсұлтан Әбіщұлы тәуелсіздік алған жылдардан бергі сындарлы қызметінің діңгегі осы маңызды проблемалар төңірегінде топтасқаны белгілі. Жалпы елбасының сіңірген еңбегінің негізгі бағыт-бағдары – қазақ елінің ішкі біртұтастығын бекітуге, оның басқа халықтармен ынты- мақтастықта болуға шақырудан тұратындығы қазіргі заманда халық- аралық деңгейде мойындалып отырғаны айқын. Әрине, тәуелсіздіктің түпкі тамырын нығайта түсуде қатпарлы кезеңдермен қатар үлкен асулардан өтудің қажет болғанын және сонымен қатар кейбір қиын- дықтар мен өкінішті сәттердің де болғанын атап өткен жөн іспетті.
Бірақ, дегенмен өткен күндердің оқиғалар тізбегі болашаққа сеніммен қарайтын қазақстандықтарды уақыт тезінен өткізіп, олардың барлығын шыңдалтты, кемшіліктер мен қателіктерді жөн- деуге және жетілген әлемге қарай ұмтылдырды. Жалпы дамудың өзі қайшылықтарды шешуден, үнемі прогреске қарай қадам жасаулардан тұратыны белгілі.
Алға жылжудың өзі белгілі бір дәстүрлерді, өмір салтын бұзуға алып келеді. ХХ ғасырдың аяғында бұрынғы кеңестік кезеңде қалыптасып қалған түсініктер мен таптаурындардан бас тартып, жаңа заман ұсынып отырған жаңғырған дүниелерді, жаңа бағдарламаларды қабылдаудың уақыты келгендігін байқалтты. Міне, осы қайшылықты кезеңде ел басшысының мемлекеттің басқару жүйесімен бірлесе отырып шешімді қадамдарды жасауы қажет еді және осы бағыттағы сындарлы саясаттың арқасында пәрменді өзге- рістер жүзеге асты және ол шын мәнінде қоғам дамуына қатысты көп нәрсені анықтайтынына көзіміз жетті. Өз жетістіктерін орнықты пайымдай алғанда ғана қауымдастық үшін алға қарай жылжудың мүмкіндіктері ұлғая түседі және адами капиталдың әртүрлі қырлары ұшталады.
Қазақ халқының күрделі тарихының көптеген көлеңкелі беттерінің айғағы ретінде отандастарымыздың өткен ғасырларда бір бөлігінің еріксізден көршілес елдердің азаматтарына айналуын жатқызуға болады. «Қазақ диаспорасы» деген ұғым барлық шетелдердегі қазақтар туралы айтыла бастады және сонымен қатар бұл ұғым кезінде ХХ ғасырдың басында шекараны анықтау кезінде арғы бетте өзінің ата-бабасының мекенінде қалып қойған және оны әлеуметтік ғылымда «этникалық ирредента» деп атайтын қан- дастарымызды қамтыды. Осы жалпы саны бес миллионға жақын исі қазақ ағайындардың тәуелсіздік нығая түскен жиырма жыл ауқымында бір миллиондайының өз тарихи Атамекеніне оралуына, онда толыққанды азамат болып тіркелуіне, көбісінің квота бойынша баспаналы болуына себепкер болған елбасының өзі болатын. Ол дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы ретінде өзінің басты стратегиялық бағдарламасын бірнеше заманауи әмбебап өркениеттік принциптерге сүйеніп негіздегенін байқаймыз.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы Жер бетіндегі барлық қазақтар үшін қайталанбас жалғыз тарихи мекені, заңды Отаны екені көрсетілді және оған оралуға ниет еткен отандастарымызды қабылдауға түбегейлі бетбұрыс жасалып, көптеген жылдар бойы ұлттың ішкі бірлігін нығайта түсу үшін квота бойынша жан-жақты көмек көрсетіліп келді. Қазіргі тарихи кезеңде квотаның берілуінің уақытша үш жылға тоқтатылуының өзі жалпы қазақ репа- трианттарының елімізге бағытталған көші-қонын жасанды түрде тежеу деген сөз емес. Керісінше, мемлекеттік жүйеден тыс еліміздің әлеуметтік және қоғамдық күштерінің, шетелдегі қандастарымыз- дың әлеуетін, әр қилы бағыттағы мүмкіндіктерін айқындауға деген қадамдар болып табылады. Еуропада әр жыл сайын өткізіліп келген кіші құрылтайдың соңғысы Дания елінде өткені белгілі. Міне осы кіші құрылтайдың қатысушыларына арналған құттықтау сөзінде еліміз- дің президенті «Құрметті бауырлар! Сіздерді қай уақытта да құшақ жайып қарсы алатын елдеріңіз барын, сүйенгенге тірек, іздегенге пана болар жерлеріңіз барын әрдайым естен шығармаңыздар» деген болатын [73]. Біртұтас қазақ халқының құрамдас бөлігі болып табылатын қазақ диаспорасының тағдыры мен болашағы еліміз үшін, елбасы үшін маңызды мәселе болып қала бермек деген ойдамыз.
Екіншіден, өзінің тарихи отанынан жырақ кетіп, жаңа мекенде өмір сүріп, өздерін әлемге танытқан, тіпті мемлекет құрған әртүрлі ұлт өкілдері әлемде көптеп саналады. Өткен ғасырларда жаңа жерлерді бағындыруға ұмтылған ағылшындар мен португалдар, испандар мен француздар Жер бетінің көпте- ген елдерінде өздерінің тілдерін таратып, мәдениетін орнықтырып үлгергені белгілі. Қазіргі кезеңде қытайлықтар мен үнділіктер басқа этникалық кеңістіктерді игеруге ұмтылуда. Әрине, өздері- нің тарихи мекендеріндегі демографиялық жағдайдың қысымы да осы процестерге әсер ететіні де тарихи дерек болып табылады. Қазақстан Республикасы өзінің шетелдердегі отандастарына қамқорлық жасау және сонымен қатар олармен өзара қарым- қатынаста болу саясатын ұстанады. Бұл қатынастар қазіргі дәуірдің өзіндік заманауи талабы десе де болады.
Қазақ диаспорасының жаңа легінің қазіргі жағдайда әлеуметтік жаңғыру үрдістеріне сәйкес үйлесімді сипатта өзіндік қисынмен қалыптасуынан үркуге болмайды. Оны кезіндегі қазақтардың жан сақтауы үшін іргелес елдере үдере көшуімен салыстыруға болмайды. Қазіргі кезеңдегі қандастарымыздың кейбір елдерді өмір сүруге таңдауының өзі және оның саналы түрде жүзеге аса бастауының өзі еліміздің азаматтарының өркениеттік деңгейінің арта бастағанын білдіреді, олардың шетел тілдерін жете меңгеріп, белгілі бір кәсіби саланың бәсекеге қабілетті мамандары болғандықтан ғана сіңісе алып жатқандығына көзіміз жетіп отыр. Нарық заманында адамға тек өзінің қабілетімен ғана орнықты орын табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы азаматтары кейбір көрші елдердің азаматтарындай басқа мемлекеттердің территориясында жұмыс іздеп, топ-тобымен шоғырланып жүрген жоқ, еліміздің пәрменді инновациялық даму жолына бет бұруы және әлеуметтік жаңғыру саясатын ұстануы әлеуметтік тұрғыда біршама тұрақтылыққа іргетас болғанын атап өтуге болады. Әрине, шешімін әлдеде тереңірек табуға тиісті мәселелер баршылық. Өткен жылдың аяқ жағында Жаңаөзенде орын алған оқиғалар қазақ жастарының арасында шеттеп қалған, мүддесі толық қорғала қоймаған өкілдерінің бар екенін көрсетіп берді. Осы бағыттағы қызметтердің пәрменденуі де өмір қажеттілігі. Шын мәнінде елімізден басқа жерлерге өздеріне тиісті емес материалдық және қаржылық игіліктерді ала қашқан қандастарымыз туралы естігенде олардың ұлт алдындағы жауапкершілікті сезінбегендігі, өздерінің жеке бастарының қамдарын ойлағандығы қынжылтады. Оларды қазіргі таңдағы қазақ диаспорасының шынайы өкілдері деп айтуға ауыз да бармайды. Қазақ халқының мүддесіне қызмет ету арұждан алдындағы тазалықтан басталатындығын әсте естен шығармаған жөн іспетті.
Ал, енді қазақта айтылатын «Жұмыла көтерілген жүк жеңіл» деген даналыққа толы қанатты сөз бар. Осы сөздің мағынасын терең зерделесек, онда қазақ халқының болашағы және ұлттық біртұтастығы оның әрбір өкілінің жасампаз шынайы әрекетімен, шығармашылыққа толы еңбегімен астасып жататынын байқаймыз. Қазақ ұлтының кез келген өкілі қай елде өмір сүрсе де, қай елдің азаматы болса да өзінің бақытын негізінен өз қолымен жасайды, өз дарынын белсенді іс-қимылымен ғана паш ете алады. Сондықтан қазақ диаспорасының өкілдерінің басқа ірі ұлттарға жұтылып кетпей, мәдени ассимиляцияға ұшырамай, қазіргі әлемді жайлап келе жатқан тұтыну психологиясының тетігіне айналмаудың қамын ойлап, Қазақстан мемлекеті тарапынан көрсетілген көмекпен ғана шектелмей рухани және әлеуметтік даму жолында белсенділік танытуы қажет екені айқындалуда.
Әрине, тәуелсіз еліміз өз шамасына қарай отандастарымызға ақпараттық, білімдік, құқықтық және экономикалық тұрғылардан көмектерін аямауы тиіс. Бүкіл әлемдегі қазақ атаулының барлығы оқи алатындай «Егемен Қазақстанның» биылдан бастап нөмірлерінің – латын, кириллица және төте жазумен шыға бастағаны нағыз ұлттық топтасу мен ықпалдасудың жолына бет бұрғанымыздың нағыз дәлелі. Енді осы мысалды басқа ұлтжанды баспалар мен бұқаралық ақпарат құралдары, жоғары оқу орындары қолдап, өзіндік ұлттық қозғалысқа айналғаны абзал. Жалпы руханияты кемелденген біртұтас халыққа айналудың тетігі көп екені анық.
Қазіргі тарихи кезеңде кез келген халық өзінің этникалық болмысының негізі қаланған территорияда, халықаралық келісімдер бойынша белгіленген шекаралар шеңберінде ғана мекендемейді. Қауымдастықтардың ұлы қоныс аударулары болғанын барлығымыз да жақсы білеміз. Сонымен қатар қазіргі заманның жаһандық қажеттіліктері мен заңдылықтары азаматтардан әлеуметтік мобилділікті, мәдени ықпалдасуды талап етеді. Еңбек миграциясы барлық ұлттарға тән құбылысқа айналды. Үлкен әлемдік деңгейдегі ерікті және еріксіз сипатта көрініс беретін көші-қон мәселесі мен заманауилық мәдени тоқайласулар мен байланыстар халықтар арасындағы жаңаша этносаралық, ұлтаралық қатынастар ауқымын қалыптастырды. Мемлекеттің өзіндік аталымына қатысты жетекші ұлт пен басқа этнос өкілдірінің арасында қатынасты үйлесімдендіру кезек күттірмейтін маңызды мәселе.
Адамзат тарихында өзіндік саяси, әлеуметтік және мәдени эволюцияның нәтижесінде және олардың әр қилы себептерінің арқасында диаспора құбылысы пайда болды. Сондай мағынада ерекше жолдармен қалыптасқан әлемдегі өзінің ерекшелігі бар құбылысқа «қазақ диаспорасы мәселесін» жатқызуға болады. Қазақ диаспорасының қалыптасуы да белгілі бір заңдылықтарға бағынады және оның шығу тегінің екі түрлі жолы болды. Біріншісі, шетелдерде автохтондық сипатта өмір сүріп келген, басқа елдер территориясында қалып қойған ирредента күйіндегі диаспора өкілдері болса, екіншісі тарихи дүрбелеңдерге байланысты әртүрлі саяси, тұрмыстық қыспаққа түскен қандастарымыздың басқа елдердің территорияларына қоныс аударып, біршама жерсініп, бірте-бірте қазақ диаспорасының өкілдеріне айналуын атаймыз. Жалпы әлемдік полиэтникалық кеңістікте диаспоралық ахуалдың қалыптасуы мен өзгеруде. Қазіргі тарихи кезеңдегі әртүрлі елдердегі отандастарымыздың жағдайларында басқа ұлт өкілдеріне тән осы- ған ұқсас үдерістерді байқаймыз.
Осы орайда ғылыми айналымда жүрген диаспора мен ирредента ұғымдарының айырмасын ажырата білу қажет екендігіне біршама авторлар назар аударады. Шыныменде, гуманитарлық ғылымда «диаспора» деп өз отанынан алыста, өзінің тарихи отаны емес жерде өмір сүрген белгілі бір ұлт өкілдерінің шоғыры аталса, ал ирредента ретінде «өзіміздің ата қонысымыз» деп бірнеше ұрпақтар бойы белгілі бір географиялық және саяси-әлеуметтік мекенде өмір сүріп келе жатқан этникалық қауымдастықтар өкілдері танылады. «Сондықтан да көршілес, шекаралас Ресей, Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан елдеріндегі қазақтар ғылыми тұрғыдан қазақ ирредентасы деп аталғаны дұрыс деп есептейміз», – деген ойды ортаға салады Қ.И. Қобыландин мен Г.М. Меңдіқұлова [75]. Әрине, ғылыми нақтылық тұрғыдан алғанда жоғарыдағы пікірлер орынды. Дегенмен, әлеуметтік және саяси кеңістіктегі қолайлы ұғымдар ретінде жалпылама түрде диаспора ұғымы қолданылып жүргенін де жоққа шығаруға болмайды.
Қалайда, қазіргі кезеңде шетелдерде біртұтас қазақ халқының үштен бір бөлігі, яғни 5 миллиондай қазақтар өмір сүруде. Бұл статистикалық мәліметтерге кейбір түзетпелер беретін қазақ халқының демографиясын зерттеуші мамандар да кездеседі. Дегенмен, әрбір елдердегі қазақ ұлты өкілдерінің санын долбарлап, шамамен алғанның өзінде олар 4,5 мен 5 миллионның маңайына дейін жететіні анық болып отыр. Сондықтан диаспора мәселесін зерттеушілер алдында осы деректік незіздер мен ізденістік бағдардың астарында жатқан күрделі дүниетанымдық, әлеуметтік-психологиялық, құқықтық, өркениеттік мәселелерді өзектендіру тұрғанын атап өтуге болады. Ол шын мәнінде қазіргі замандағы әр қилы диаспоралық өзіндік сананың заманауи сипаты мен қауымдастықты бірегейлейтін, оның өзгешелігін айғақтайтын біртұтас құндылықтық әлемін анықтауға негіз болады деген ойдамыз.
Қазіргі жаһандану заманындағы аксиологиялық тұрғыда барынша нақты және ғылыми қарастыруларды қажет ететін жалпы алғандағы қазақ руханиятының өзекті заманауи мәселелері де бар. Кейбір этникалық қауымдастықтар сияқты әлемге кеңінен таралып кеткен қазақ халқының өкілдерінің менталитеті мен руханиятын зерттеуші мамандар оның ерекше құндылықтық әлемі, өзіндік бірегей санасы бар екеніне шүбә келтірмейді. Дегенмен, мәдениетаралық өзара қатынастар өрісінде өмір сүргендіктен үлкен Еуразия кеңістігіне ғасырлар бойы орныққан, дамып, өрбіген руха- ният әлемінің сипаттамасын да ескеру қажет. Қазақ философиясы мен рухани әлемін ғылыми мағынада тереңдеп зерттеген профессор М.С. Орынбеков төмендегідей ойларын кезінде тұжырымдаған болатын: «Еуразиялық руханилық Батыстың дарашылдық пен таным- ды культ жасаған монорационалдылығына қарсы тұрады. Басқа жағынан алғанда, ол толықтай әмбебаптылыққа, қауымдастыққа, мемлекетке бойлап кеткен адамды шығыстық мағынадағы түсінуге де қайшы келеді. Бұл жердегі айырмашылық еуразияшылдық мәселенің мәнісін «сезімдік түсінулерге», «аңдаулық сәттерге» қарай бұруға тырысу болып тұр, сөйтіп, руханилық қауымдастық немесе универсум іспетті «барлығын бойына сіңіруші құдіретке» айналмайды, ол адамның, тұлғаның, микрокосмның тіршілік ету тәсіліне айналады. Еуразиялық руханилық зерденің гносеологиялық қызметінен емес, ол адамгершілікте, дінде, сенім мен махаббатта көрініс беретін дербес имманенттік мазмұннан, адамдардың рухани төлтумалығынан бастау алады» [76].
Осындай қазақ руханиятындағы ішкі мазмұнға назар аударатын еуразиялық компонент қазақ диаспорасының өзіндік санасында да біршама терең орын алатынын атап өтуге болады. Біртұтас ұлттың жаһандану заманындағы сипаты да өзінше ерекшеленеді. Әлемнің әртүрлі елдеріндегі қазақ диаспорасының жағдайы мен болашағы әр қилы деп айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда ғылыми жіктеме жасайтын болсақ, онда төмендегідей өлшемдегі тұжырымдарды оқырмандарға ұсынуға болады:
Біріншіден, Түркі тілдес әлеуметтік-этникалық кеңістіктердегі қазақ диаспорасы және қазақ ирредентасы. Оған Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Түркия елдеріндегі және Ресейдегі татар, башқұрт сияқты қандастарымыздың мекендеген кеңістіктерін жатқызуға болады. Олардағы этникалық қазақтардың жалпы саны 2 миллионға жақындап қалады. Жалпы менталитеттік, ділдік және діни сенімдегі сәйкестіктер өзара қатынастарды жеңілдетеді және олардың арасында әлеуметтік және моральдық-психологиялық сиысушылықты орнауына негіз болады. Дегенмен, бұл елдердің барлығындағы қазақтар өздерінің ұлттық бірегейлігін сақтап қалуға ұмтылады. Осы мақсатта біршама этникалық болмыстағы зәрулікке ие екенін жасыруға болмайды. Қазақтардың шоғырланып қоныс- танған жерлерінде қазақ мектептерінің жетіспейтіндігі белгілі. Қазақ тіліндегі мектептерді қандастарымыз сәтті бітіргенмен олардың әлеуметтік саладағы кәсіби келешегі басқа тілдермен байланысты екені де белгілі.
Екіншіден, Славян тілді елдердегі қазақ диаспорасы мен ирредентасы. Оған Ресей, Украина, Беларусь, Чехия, Словакия, Болгария, Польша сияқты елдердегі қазақтар енеді. Ресей жеріндегі қазақ орталарында ана тілінде екі ғана мектептің бар екені белгілі. Сондықтан этникалық диаспора өкілдері арасында орыстану, немесе басқа славяндық ортаға бейімделі процестері белсенді жүріп жатқанын жасыруға болмайды. Қазақтар негізінен өздерінің ұлттық болмысы мен ерекшеліктерін сақтау үшін тұрмыстық деңгейде этникалық дәстүр мен салттарын дамытуға тырысады, әр түрлі мейрамдар мен құрылтайлар өткізіп тұрады. Ал енді этносаяси үрдістер деңгейінде Ресей мен Қазақстанның арасындағы қатынас- тар өзара татулық ұстанымдарына арқа сүйейді.
Үшіншіден, моңғол мен қытай тілдес елдердегі қазақ диаспо- расы. Оған Моңғолия мен Қытайдағы қазақтарды жатқызуға болады. Екі елдегі қазақ диаспорасы мен ирредентасының ұқсас жерлері мен айырмашылықтары да бар. Көптеген жылдар бойы өзіндік саяси қашықтықта болған Қытай елімен қатынас барлық салалар бойынша өрбуде. Сондықтан саяси мәселелерді тиімді шешумен қатар мәдени, құқықтық, әлеуметтік-психологиялық проблемаларды уақытында қарастырып отыру қажет. Солардың қатарында екі елдің арасында көші-қон мәселесін реттеу мен жүйелеу жатады.
Төртіншіден, Еуропа мен АҚШ-тағы ағылшын, неміс, француз және т. б. еуропалық тілдер тараған елдердегі қазақтар деп жікте- мелеуге болады. Саны жағынан аз болғанмен, жастарының барынша вестернизацияланып жатқанымен өзінің ұйымшылдығын танытып отырған қазақ қауымдастығы деп атауға болады. Олар өзара коммуникацияның арқасында біршама әлеуметтік және этникалық жақындасуды өрбітіп отыр.
Әрине, ғылыми классификация жасаудың әртүрлі ұстанымдарына, әдістемесіне байланысты әр қилы сипатта қазақ диаспора- сын жіктемелер жасап, топтастыруға болады. Мәселен, діни көзқарастарға, саяси режимдердің сипатына қарай әртүрлі елдердің ерекшеліктерін анықтау арқылы қазақ диаспорасының жайкүйіне өзіндік бағалаулар беруге болады. Қазақ халқының жалпы алғандағы рухани мәдениетін этикалық-аксиологиялық тұрғыдан талдау этникалық қауымдастықтың тұтастанған мағынадағы мәселелерін анықтау үшін маңызды. Қазақстан қазақ ұлты өкілдерінің өмір сүруі мен дамуының тарихи Отаны екені анық, дегенмен, сонымен қатар еуразиялық кеңістіктің көптеген елдерінде өзін ирредента, немесе автохтондық қауымдастықтың өкілі ретінде сезінетін қандастарымыз көптеп кездеседі. Мәселен, Ресей, Өзбекстан, Қытай жеріндегі қазақтардың ата-бабалары ежелден сол территорияларды қоныстанғаны дәйек ретінде алға тартылады. Сондықтан, диаспоралық өзіндік санадағы кейбір қатпарлы күрделі құрылымдарды тереңдей пайымдауға тырысу мәселенің ғылыми объективтілікпен анықталуына жол ашады және этникалық сананың жарқын көрініс берген ерекшеліктерін нақты түсінуге көмек береді.
Әсіресе, әлеуметтік психологияда кеңінен пайдаланылатын бірегейлену термині тұлғаның, сондай-ақ этникалық, діни, әлеуметтік, жыныстық, жас шамалық және кәсіби қауымдастықтардың ішкі тоқтамы мен өзіндік санасын белгілеу үшін қолданылады. Қазіргі кезде осы ұғым ұлттық деңгейдегі мәдени феномендер аясына кеңінен еніп отыр. Адам туылғаннан бастап белгілі бір құндылықтар жүйесін, әдетте, сол күйінде қабылдайды. Мысалы, отбасылық, топтық, ұлттық, мемлекеттік, өркениеттілік. Еркін таңдау қабілеті тек шығармашылық типтегі адамдарға тән. Нәсілдік, этникалық, діни және т. б. дискриминация жеке адамның эволюциялық қажеттілігі барысында оны топтық бірегейлік формасына енуге мәжбүрлейді. Мұндай топтар көп жағдайда өз ынтымағының арқасында өмір сүруге бейімді келеді.

2.4 Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының шежіресі


«Этностың рухани мәдениеті», «халықтың диаспоралық өзіндік санасы», «қазақ диаспорасының құндылықтар әлемі», «ирреданталық ахуал» сияқты ұғымдардың мазмұны жаһандану жағдайында өзгеріп отыратындығы белгілі, сондықтан бұл тақырыппен ғылыми зерттеу мағынасында айналысудың жалғасуы қажет екендігі жөнінде қорытынды жасауға болады. Ғылыми-практикалық мағынада шетел қазақтарының мәселелерімен айналысудың мәдени-философиялық, тарихи және социологиялық қарастырулардың қажеттіліктеріне күмән келтіруге болмайды. Бұл мәселелерді бағамдау түбінде олар- дың мәдени дамуын, өзара өркениеттік байланыстарды өрбітудің диахрондық және синхрондық қырлар бойынша жүйелі түрде қарастыруға өзіндік тетік болары сөзсіз.


Әрине, жақын елдердегі этникалық қазақтардың мәселелерінің практикалық қырларын анықтау бойынша біршама эмпириялық материалдар жинақталғаны белгілі (әсіресе, Қытай және Өзбекстан- ға қарағанда Ресей және Моңғолия қазақтары туралы мәліметтер еркін түрде және толыққанды жинақталады), бірақ дегенмен алыстағы елдердегі қазақ қандастарымыздың құндылықтық әлемі туралы мағлұматтар кейде жеткілікті болмай жатады және олардың жеке тұлғаларының этникалық бірегейленуін анықтау институттары көптеген іргелі және қолданбалы зерттеулермен қатар «Мәдени мұра» (2004–2009 жж.) бағдарламасы бойынша да өте үлкен істер атқарып жатыр, ендеше, оларға ұлттық мәртебе беріп жан-жақты мемлекеттік қолдау көрсетуді одан әрі жалғастырған жөн.
Сонымен, неге біз мемлекетімізді құрып отырған Қазақстандағы жетекші ұлт – іштегі және сырттағы қазақ халқының тарихын, ежелден тамыр тартқан мәдениетін, философиялық және әлеуметтік ойын, ардақ тұтқан құндылықтарын өзіміз танып білуге тиістіміз. Соның арқасында өзге отандастарымызға ұғындырып ортақ тарихи сана қалыптастырамыз.
Бұл пікірлерден елімізде ортақ тарихи сана қалыптастыру бағытында ешқандай жұмыс жүріп жатқан жоқ деген жаңсақ ой тумауы керек. Бұл бағытта атқарылып жатқан жұмыстар баршылық. Кезінде қолға алынған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан азаматтарының еліміз бен жеріміз тарихы туралы түсінігін кеңейтіп, қазақ халқының сан ғасырлық өркениеті мен мәдениетінің жауһар үлгілерін көпшілік білетіндей мүмкіндік жасауға беруде. Әрине, бұл жобаны енді насихаттау мәселесі алда күтіп тұр.
Сонымен жалпы ортақ сананы калыптастыруға тек білім беру мекемелері ғана емес, сонымен қатар оған барлық әлеуметтік гуманитарлық ғылымдар және олардың қазіргі заманғы пәндері қатысқаны жөн. Өйткені ортақ сананы қалыптастыру кешенді мәселе болғандықтан ол жүйелілікті талап етеді. Халқымыздың ортақ тарихи санасын қалыптастыру арқылы мәдени-өркениеттік бірегейленуді іске асыра аламыз.
Қандастарымыздың көбісі Қытайда тұрады, олардың саны 1,5 миллионнан асады. Өзбекстанда да миллионнан астам қазақ тұрады. 800 мыңнан астам қазақ Ресейде тұрады [74]. 150 мың қазақ Моңғолияда тұрады. Бесінші орында Түркіменстан – 100 мың қазақ. Кейінгі орындарда Қырғызстан (50 мың), Ауғанстан (25 мың), Түркия (20 мың), Иран (15 мың), АҚШ (10 мың), Германия (7 мың) және басқа да мемлекеттер бір қатарды құрайды. Қазіргі тарихи заманда әлемде 3 мыңнан астам ұлттар мен ұлыстар бар екен. Бір ұлттан тұратын еш мемлекет жоқ. Барлық мемлекеттерде негізгі доминаната халық және ұлттық диаспоралар бірге өмір сүреді. Сол сияқты Қазақстан мемлекетінде 63%-тен астам қазақ халқы мекендесе, ал 39 шет елде оның 5 миллионнан аса диаспорасы өкілдері бар [75].
Қазақтар саны Өзбекстанда – 2 млн., Қытайда – 2 млн., Ресейде – 1 млн. Шыққан тегі мен ұлттық санасына қарағанда, әлемдегі барлық қазақтар саны 15 миллиондай [76]. Қарап отырсақ, кейбір қазақ диаспоралары шарықтаған нарық экономикасы мен азаматтық қоғам орнаған елдерде ғұмыр кешуде (АҚШ, Франция, Англия, Алмания, Швеция, Түркия және т. б.), ал қалған бөлігі қазіргі экономикалық- әлеуметтік және саяси реформалар жүріп жатқан елдерде өмір сүруде (Қытай, Ресей және т. б.).
Осыған орай шеттегі қазақ диаспорасының бай нарықтық тәжірибесі осыған сәйкес ділі мен санасындағы құндылықтық басымдықтар егемен Қазақстан үшін өте пайдалы және құнды. Негізінен алғанда Қытайдағы, Моңғолиядағы, Өзбекстанда, Ресейдегі қазақтар өзінің атажұртында өмір сүруде деуге болады, ал қалған қазақ диаспоралары әртүрлі жағдайларға байланысты кезінде қоныс аударуға мәжбүр болғандардың қатарына жатады. Сонымен, дүниежүзіндегі мемлекеттердің қай-қайсысында болса да негізгі халық және көптеген басқа ұлттардың диаспоралары басқа этникалық ортада бірге тұрады. Олардың бірі жер іздеп қоныс аударған диаспоралар болса, бірі жаугершілік, басқыншылық барысында басқа елдердің ортасында қалғандар; енді біреулері қуғын-сүргін мен зұлматқа ұшырап, өз этникалық ортасынан кетіп, басқа этникалық ортада қалуға мәжбүр болғандар.
Кейде тіптен, диаспоралардың мемлекетаралық шекара бөлісіне түсіп, су бойымен, тау қыраттарымен, сызықшамен де бөлінген атамекенімен бірге байырғы халықтарды да қақ жарып тастаған жағдайлар да кездеседі. Осы миллиондаған халқы бар диаспоралар әр түрлі ғұмыр кешуде: бірі босқын, бірі кірме, бірі ұлттық азшылық атанып, дүние жүзінің барлық мемлекеттерінде тіршілік етуде. Мысалы, Қытайда негізгі қытай ұлты және 55 басқа ұлттардың топтары қосылып, бір үлкен мемлекет құрайды.
Бүгінде Қазақстаннан тыс жерлерде өмір сүріп отырған 5 миллиондай қазақтардың жартысынан көбі өз атажұртында өмір сүріп жатыр. Бұл – қазақ диаспорасын жан-жақты зерттеудің еске аларлық бір ерекшелігі. Қытай Халық Республикасында ұлттық үш облыс пен екі округті, Моңғолиядағы бір ұлттық аймақты, сондай-ақ ТМД елдеріндегі, атап айтсақ, Өзбекстан, Ресейдегі қазақ- тардың негізгі бөлігін бұрыннан өз атамекенінде отырған қандас бауырларымыз құрайды. Осыдан олардың сан ғасырлық тарихи мәдени ерекшелігін, этникалық салт-дәстүр тұтастығын зерттеудің маңыздылығы туындайды.
Қазіргі заманда алыс және жақын шетелдердегі отандастарымыздың өмір тіршілігін, руханият әлемін ғылыми тұрғыдан жан- жақты қарастырудың мүмкіндіктері кеңеде. Қазақ диаспорасы құбылысының өзекті мәселелерін ғылыми түрғыда қарастыра баста- ғанымызға да көп уақыт бола қойған жоқ. Дәлірек айтсақ, оның тарихы тәуелсіздік принциптері бекіп келе жатқан жиырма жылдан енді ғана аса бастады. Бұл бір жағынан алғанда, үлкен тарих үшін көп уақыт болмағанымен, екінші жағынан, белгілі бір талдаулар жа- саулар арқылы қорытынды ойларды қозғап, тұжырымдар жасауға, этноәлеуметтік кеңістіктегі күрделі құбылыстарға сыни бағалаулар беруге жеткілікті болатын тарихи шама. Сондықтан шетелдегі отандастар тағдырына, диаспора мәселесіне аксиологиялық, құндылық- тық талдау тұрғысынан ғылыми мағынада маңыздылық берудің, оны қарастырудың өзіндік қиындықтары мен болашағы туралы тереңі- рек сөз қозғайтын уақыт та келді. Міне, сондықтан қазақ диаспорасы мәселесінің түйткілді қырларын әлеуметтік-философиялық сарап- таудың өзіндік ғылыми-зерттеу қадамдарын жасауға талаптанамыз.
Өткен ғасырдың соңына таман қазақ жеріне келген саяси және мәдени тәуелсіздіктің қоғам тарихында біршама жасампаз мүмкіндіктерді ашқанын, көптеген шектеулі дүниелердің ғылыми зерттеулердің, әлеуметтік практиканың нысанына айнала бастағаны белгілі. Қазіргі таңда қазақ диаспорасының өзіндік санасының дамуы аясындағы рухани сабақтасу мәселесін қарастыру да өзінің заманауи маңыздылығын арттырып отыр. Себебі, шетелдегі қазақтардың рухани кеңістігінде ұлттық мәдениетіміздің кейбір төлтумалық мәйегі, дәстүрлі жәдігерлері барынша бірегейлікпен сақталған жерлер де баршылық. Мәселен, осы тұрғыдан алғанда көрші жатқан Моңғолия, Қытай, Өзбекстан, Түркіменстан және Қырғызстан елдерін атап өтуге болады. Әрине, этикалық құндылықтарға негіз- делген ұлттық болмысымыздың басқа ұлттар арасында қағажуға ұшырамай, басымдылық танытатын мәдениетке толықтай жұтылып кетпей әрі қарай өрбуі этникалық келбеттің болашағы үшін маңызды. Ал, осы мағынадағы әлеуметтік қауіптер мен келешекке деген күмәнданулардың бар екені анық, әрине жаһанданудың сын- қатерлері кез келген әлеуметті өзіндік қыспаққа алады, оның ішкі әлеуетін өзіндік сынақтардан өткізеді [79].
Қазіргі қазақтардың мәдениетінің тарихи бастауларын анықтау арқылы біз оның құндылықтар жүйесінің толық этномәдени, өркениеттік картинасын жасай аламыз. Қазақ халқының құндылықтар әлемінің рухани байлығы негізінен елімізде қордаланып отырғаны белгілі және осы тұрғыдан алғанда дүниежүзі қазақтары үшін «тарихи Отан» деп аталатын ресми мойындалған мекенмен шартараптағы қандастарымыздың рухани және мәдени қатынастарын тереңдете түсу мәселесі қазіргі таңда барынша өзектеніп отыр. Себебі, кезінде үзіліп қалған қатынастарды жаңғыртпай даму да болмайды.
Жоғарыдағы өзара мәдени қатынастардың жаңа қырлары анықталуда және ол негізінен құндылықтық бағдарларымызды қайта қарау мәселесімен байланысып жатады. Мәселен, қөптеген этнологиялық, әлуметтік және саяси күрделі мәселелердің терең астарлары мен шешімдері осы өзара байланыстарды, ықпалдасуларды тиімді нұсқада дамытуда, өрбітуде болып отыр. Сондықтан, қазақстандық қоғамды өркениетті дамыту жолындағы қадамдармен қатар елімізде гуманитарлық және инновациялық білімді тарату аясында қазақ диаспорасының зерттеуге қатысты көптеген қайшылықты мәселелер барынша жан-жақты анықталуы тиіс. Мәселен, көптеген елдерде қандастарымыз ассимиляция үрдістерінің ауқымына барынша еніп бара жатқаны, кейбір жастардың өздерінің этникалық өзіндік санасына, тіліне, діліне салқынқандылықпен қарай бастағаны алаңдатады.
Қазақ диаспорасы өкілдерінің қазіргі замандағы әлемді эстетикалық тұрғыда рухани игеруінің ерекше белгілерін ашып көрсету үшін оның өзіне тән ерекшеліктерін ғылыми байыптау қажет және сонда ғана эстетикалық құндылықтардың мағынасы баршаға нақтылана түседі. Эстетикалық түсініктер әлемдегі адамаралық қатынастардағы, адамның табиғатпен қатынастарындағы ырғақты және көркем үйлесімділіктерді анықтаумен байланысты. Осы тұрғы- дан алғанда әсемдік әлеміне саяхат жалпы адамның дүниетанымдық кемелденуімен, біртұтастануымен тікелей байланысты. Өзінің ішкі әлемінің үйлесімділігін адам да, қауымдастық та құндылықтар жүйесін қалыптастыру барысында барынша қиындықтарға тап болады. Сондықтан құндылықтарды реттеудің қайнар көзі субъектінің әлемге деген қатынасын ретке келтірумен астасады.
Қазақ халқы өзінің тарихи даму эволюциясында түркі әлемі- мен және славяндық көршілермен қарым-қатынаста жалпы құндылықтық дүниесін қалыптастырғаны белгілі. Осыған орай заманауи түркі қауымдастықтарының мәдени болмысының өзара тарихи байланысын, қатынастарының әртүрлі қырларын көрсету арқылы қазіргі әлемдегі қазақ диаспорасының этникалық әлемінің аксиологиялық портреті жасалуы мүмкін. Әлемді баурап алған жаһан- дану дәуіріндегі мәдениетаралық өзара әрекеттесу аясындағы түр- кілік әлемнің рухани өзіндік біртұтастығын анықтап алу да, оның ықпалдасуының болашағын көрсету де өмір қажеттілігі болып отыр. Құндылықтарымыздың түйісетін жерін анықтау, өзара көмекке ұмтылу рухани даму тұрғысынан алғанда барлық халықтар үшін ауадай қажет дүние. Құндылықтарын халық қана басқа мәдениеттер алдында сыйлы бола алады.
Қазіргі Қазақстан – көп этнос өкілдері мен көп дін конфессия- лары орын тепкен мемлекет. Қазақ халқы осы этноәлеуметтік кеңістікте жетекші рөл атқарады, оның осындай қызметі, миссиясы тарихи жағынан да, саяси-мәдени жағынан алғанда Ақиқатқа, тарихи шындыққа сәйкес келеді. Жаһандану жағдайында біздің еліміздің орнықты дамуының аса маңызды алғышарты және негізі қоғамымызда аса жоғары маңыздылыққа ие болатын этносаралық, мәдениетаралық және діндер арасындағы сұхбат, келісім болып табылады. Сондықтан, тарихи Отан мен қазақ диаспорасы арасындағы қатынастар осы сұхбатты үйлесімді өрбуіне, өзара ынтымақтастың іргесі сөгілмеуіне қарай бағдар ұстауы тиіс. Сонымен қатар, тәуелсіздіктің арқасында көптеген жылдар бойы басымдық танытқан атеистік көзқарастардан бас тартып, діни дүниетанымның сүбелі және орнықты тұстарын зерделеуге мүмкіндіктер ашылды. Жалпы қоғам руханиятын дамытатын тетіктердің барлығын толықтай игеріп, оның әмбебаптық қасиеттерін айқындаумен айналысқан да орынды.
Бір миллиондай қандастарымыздың еліміздің заманауи поли- этникалық кеңістігіне сіңісе бастағанына да, өзінің азаматтық етене- лесуін орнықтыра бастағанына да жиырма жылдан аса кезеңнің ауқымы болып отырғаны белгілі. Кезінде тәуелсіздіктің ашып берген мүмкіндіктерінің арқасында еліміздің елді мекендеріне қоныс аударып үлгерген қазақ диаспорасының өкілдерінің, яғни репатрианттарының бірталайы өзінің құндылықтық әлемін тарихи Отанында қалыптасқан ұстанымдармен, дәстүрлермен сәйкестен- діре отырып қалыптастырып және дамытып жатқаны да баршаға мәлім. Әрине, осылай құндылықтардың сәйкестеніп кетуі де оңай шаруа емес, дегенмен, қазақ ежелден «көш жүре түзеледі» дейді. Кез келген үрдістің өзіндік қиындықтары да, қызықтары да болады.
Қазақстан Республикасына қоныс аударған қазақ этносының өкілдері үшін бұл көші-қон қадамдары оңайға соққан жоқ. Елімізге келіп, жаңа полиэтникалық кеңістікке ендеген бауырларымыз тек тұрмыстық қиындықтармен қатар этикалық және эстетикалық құндылықтар тұрғысынан алғанда, дүниетанымдық ұстанымдар бойынша да өздерінің көзқарастарына біршама түзетпелер жасауға мәжбүр болды. Бұл тарихтың ырғағымен жүзеге асатын, әрбір мигранттың басынан өтетін заңды құбылыс болатын. Ешкім, ешқандай қауымдастық бұл заңдылықты айналып өте алмайды және оны қажет емес деп ысырып тастау да мүмкін емес, оған барынша түсіністікпен қарап, төзімділіктің арқасында бейімделуі де шарт.
Қазіргі тарихи кезеңде дамыған мемлекеттер мен қауымдастықтардың өзі өздерінің жарқын болашағы үшін заманауи тарихи кезеңде ел бірлігі мен оның біртұтастығын сақтап қалу үшін пәрменді қадамдар жасап жатқаны белгілі. «Бірлік бар жерде тірлік бар» деген халықтың қанатты сөзінде терең даналыққа толы астарлар бар екені белгілі. Сондықты бірлікті қоғам дамуындағы маңызды этикалық, рухани, саяси және мәдени құндылықтық бағдары, іргетасы деп атауымызға болады. Қауымдастық – белгілі бір халықтың этникалық көрінісі ретінде, ұйысқан ұлт ретінде, бір мемлекеттің азаматтары- ның адами синтезі сипатында өзінің ішкі бірлігін, біртұтастығын жоғалтқан жағдайда ол әлеуметтік дүниеде әртүрлі қиындықтарға душар бола бастайды, ұйып отырған жеріндегі әр қилы бағыттағы әлеуметтік қатынастарға нұқсан келеді. Бұл құбылысқа әлемдік практикадан нақты мысалдарды көптеп келтіруге болады. Мәселен, Араб елдеріндегі саяси жағдайлар осындай келеңсіз үрдістердің көрінісі болып табылады.
Сондықтан өзінің ішкі бірлігін, ынтымақтастығын шынайы әлеуметтік маңыздылыққа, ерекше құндылыққа айналдырған халық ғана өмірдегі талай асуларды алуға көбірек мүмкіндіктерге ие болады және басқалардың алдында өзінің біртұтастығы жарасқан қадірлі ұлтқа айналары хақ. Міне, осы бағытта біздің тәуелсіздік елімізде атқарылып істер аз емес. Еліміздің болашақта дамыған 30 елдің қатарына қосылуына қадамдары нақты. Бұл тарихи талпыныстар қазақ халқының, қазақстандықтардың болашақтағы тарихында ерекше ілтипатпен, құрметпен аталуы мүмкін. Себебі, кез келген елдің ішкі әлеуетін дұрыс пайдаланудың арқасында дамудың белгілі бір деңгейлеріне, сатыларына көтерілуге болады.
Әрине, дүниені түгелдей өзара жақындатып, өзара ықпалдастырып жатқан жаһандану құбылыстары елімізді әлемнің барлық түкпірлерімен байланысты тереңдете түсетіні анық. Объективті процестер ретінде танылған жаһандану үдерістері еліміздің этноәлеуметтік кеңістігін айналып өтуі де мүмкін емес еді. Қазақстан кең мағынадағы Шығыс пен Батысты жалғастырып, түйістіріп отырған Еуразиялық кеңістіктегі мәдени, саяси және экономикалық көпір қызметін атқаруда. Оның үстіне, осындай өзіндік әлеуметтік, технологиялық, өркениеттілікті бірізділікті насихаттайтын үдеріске өзіндік қарсылық қадамдары жасалынуда. Ол кейде ашық түрде, кейде жасырын сипатта байқалып отырырылады. Жалпы дараланған келбетті танытатын ұлттық ерекшеліктерді қорғауға бағытталған қадамдары оқшаулану немесе локализациялану деген ұғыммен сипатталуда.
Осындай қатынастар ауқымында, қазіргі заманауи әлемдік про- цестерге тән қайшылықты үрдістердің аясында Қазақстан Республикасының саяси жүйесі өзіндік көзқарасын, стратегиялық бағытын, түбегейлі құндылықтық тұғырларын анықтап алуы қажет болатын. Халық даналығының тілімен айтқанда алдымен елдің біртұтастығы мен бірлігі қажет. Қазіргі замандағы бәсекелістікке толы әлеуметтік шындықта жоғарыдағы этикалық сипаттағы рухани құндылықтарды қалайда жоғары деңгейде сақтап қалу үшін не істеу керек? Міне, осындай проблемалық түрдегі қоғамдағы күрделі мәселелердің тоғысқан жерінен орнықты жол таба білудің өзі үлкен даналықты қажет етеді және ол елдің саяси элитасы мен басқару жүйесі үшін нағыз заманауилық тарихи мағынадағы ерекше сын болатын.
Болашаққа қарқынды жылжудың өзі белгілі бір дәстүрлерді, өмір салтын бұзуға, оларды түбегейлі жаңғыртуға алып келеді. ХХ ғасырдың аяғында бұрынғы кеңестік кезеңде қалыптасып қалған түсініктер мен таптаурындардан бас тартып, жаңа заман ұсынып отырған жаңғырған дүниелерді, жаңа бағдарламаларды қабылдаудың уақыты келді. Елімізде осы бағыттағы сындарлы саясаттың арқасында пәрменді өзгерістер жүзеге асты деуге болады және ол шын мәнінде қоғам дамуына қатысты көп нәрсені анықтайтынына көзіміз жетті. Әрине, кемшіліктерді түзеумен қатар өз жетістіктерін орнықты пайымдай алғанда ғана қауымдастық алға қарай пәрменді жылжудың мүмкіндіктерін ұлғайтады және ол адам капиталының әртүрлі қырларын өрбіте түседі.
Қазақ халқының күрделі тарихының көптеген көлеңкелі беттерінің айғағы ретінде отандастарымыздың өткен ғасырларда бір бөлігінің еріксізден көршілес елдердің азаматтарына айналуын жатқызуға болады. «Қазақ диаспорасы» деген ұғым барлық шетелдердегі қазақтар туралы айтыла бастады және сонымен қатар бұл ұғым кезінде ХХ ғасырдың басында шекараны анықтау кезінде арғы бетте өзінің ата-бабасының мекенінде қалып қойған және оны әлеуметтік ғылымда «этникалық ирредента» деп атайтын қандастарымызды қамтыды. Осы жалпы саны бес миллионға жақын исі қазақ ағайындардың тәуелсіздік нығая түскен жиырма жыл ауқымында бір миллиондайының өз тарихи Атамекеніне оралды, онда толыққанды азамат болып тіркелді, көбісінің квота бойынша баспаналы болды. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы осы стратегиялық бағдарламаға өзінің қомақты үлесін қосты, өркениеттік принциптерге сүйене осы үрдістің жетілдіру түрлерін іздестіруден жаңылған жоқ.
Қазақстан Республикасы Жер бетіндегі барлық этникалық қазақтар үшін қайталанбас жалғыз тарихи мекен, заңды Отан. Тәуелсіз мәртебесі бекіген елімізге оралуға ниет еткен отандастарымызды қабылдауға түбегейлі бетбұрыс жасалғаны белгілі, бұл үрдіс шын мәнінде көптеген жылдар бойы ұлттың ішкі бірлігін нығайтудың тетігіне айналды. Тәуелсіздік құндылықтық сипатын әрбір қазақ баласы өз санасы мен жүрегінен өткізді. Қазіргі тари- хи кезеңде квотаның берілуінің уақытша үш жылға тоқтатылғаны белгілі. Бірақ ол жалпы қазақ репатриантарының елімізге бағытталған көші-қонын жасанды түрде тежеу, тоқтату емес. Керісінше, мемлекеттік жүйеден тыс еліміздің әлеуметтік және қоғамдық күштерін айқындай түсуге деген бетбұрыс. Шетелдегі қандастарымыздың әлеуетін, әр қилы бағыттағы мүмкіндіктерін айқындауға және оларды мүмкіндігінше дамытуға бағытталған қадамдар болып табылады.
Жалпы кез келген құбылыстың өзіндік сипатын анықтау кезеңінде әр қилы технологияны, әдіснаманы, тәсілдер мен механизмдер алуандылығын ескерген орынды. Осыған орай өзінің шетелдегі бауырластарымен байланыс жасауға және мәдени көпір орнатуға тырысатын этникалық қауымдастықтар, ұлттық мемлекеттер халықаралық деңгейде көптеп саналады. Мәселен, осы мағынада «Израиль мен Германияның озық тәжірибесіне сүйенетін болсақ, олар мемлекетке алақан жайғаннан гөрі ұлт патриоттары арқылы «Ұлттық көші-қон қорын» құру жолымен де өз қандастарының мүддесіне тиімді біраз мәселені шешіп отыр. Қытай ұлты да өз топырағындағы халық санының қауырт артуына байланысты хан ұлты жұмыскерлерін өзге елдерге апарып, жұмыс зерттеушілерге әр түрлі қаржылық қолдау білдіріп оты- рады» [79]. Осы әлемдік тәжіребінің кейбір нұсқаларын біздің елде де қолдануға болады.
Еуропада соңғы жылдары әр жыл сайын өткізіліп келе жатқан кіші құрылтайдың соңғысы Дания жерінде, одан кейін Фран­ция мен Германияда өткені белгілі. Міне осы кіші құрылтайдың қатысушыларына арналған құттықтау сөзінде еліміздің Президенті төмендегідей ұшқыр ойын тұжырымдады: «Құрметті бауырлар! Сіздерді қай уақытта да құшақ жайып қарсы алатын елдеріңіз барын, сүйенгенге тірек, іздегенге пана болар жерлеріңіз барын әрдайым естен шығармаңыздар» деген болатын. Әлемдегі біртұтас қазақ хал- қының құрамдас бөлігі болып табылатын қазақ диаспорасының тағдыры мен болашағы, отандастарымыздың өмір сүру шындығы, әр қилы проблемалары еліміздің саяси басқару жүйесі мен мемлекет органдары үшін, көзі қарақты зиялы қауымы үшін маңызды мәселе болып қала бермек.
Өзінің тарихи отанынан жырақ кетіп, жаңа мекенде өмір сүріп, өздерін әлемге танытқан, тіпті мемлекет құрған әртүрлі ұлт өкілдері әлемде көптеп саналады. Өткен ғасырларда жаңа жерлерді бағындыруға ұмтылған жетекші қауымдастықтар Жер бетінің көптеген елдерінде өздерінің тілдерін таратып, мәдениетін, діндерін орнықтырып үлгергені белгілі. Қазіргі кезеңде біршама кейінірек қимылдаған қытайлықтар сияқты демографиялық алпауыттар басқа этникалық кеңістіктерді игеруге ұмтылуда. Әрине, өздерінің тарихи мекендеріндегі демографиялық жағдайдың қысымы да осы процестерге әсер ететіні де тарихи дерек. Қазақстан Республикасы өзінің шетелдердегі отандастарына қамқорлық жасау және сонымен қатар олармен өзара қарым-қатынаста болу саясатын ұстанады.
Жалпы қазақ диаспорасының жаңа толқыны шетелдерде қалып- тасуда. Бұл үрдістің бұрынғы замандардағы үдере қоныс аударудан айырмасы жермен көктей [84]. Иммигранттардың жаңа легінің қазіргі жаһандану жағдайында әлеуметтік жаңғыру үрдістеріне сәйкес үйлесімді сипатта, өзіндік заманауи қисынмен қалыптасуынан үркуге болмайды. Оны кезіндегі қазақтардың жан сақтауы үшін іргелес елдерге көшуімен механикалық түрде салыстыруға болмайды. Қазіргі кезеңдегі қандастарымыздың кейбір елдерді өмір сүруге таңдауының өзі және оның саналы түрде жүзеге аса бастауының өзі еліміздің азаматтарының өркениеттік деңгейінің арта бастағанын білдіреді, олардың шетел тілдерін жете меңгеріп, белгілі бір кәсіби саланың бәсекеге қабілетті мамандары болғандықтан ғана сіңісе алып жатқандығына көзіміз жетіп отыр. Бәсекелестікке толы нарықтық қатынастар заманында адам өзге этникалық кеңістікте жеткілікті қәсіби біліктілік арқылы және өзінің тұлғалық қабілетімен ғана орнықты орнын таба алады.
Жалпы әлемнің көптеген мемлекеттері мен қауымдастықтары өздерінің жарқын болашағы үшін қазіргі заманауи тарихи кезеңде ел бірлігі мен оның біртұтастығын сақтап қалу үшін пәрменді қадамдар жасап жатқаны белгілі. «Бірлік бар жерде тірлік бар» деген халықтың қанатты сөзінде терең даналыққа толы астарлар бар. Халық ретінде, ұлт ретінде, бір мемлекеттің азаматтары сипатында өзінің ішкі бірлігін, біртұтастығын жоғалтқан қауымдастық әлеуметтік дүниеде әртүрлі қиындықтарға душар болады, ұйып отырған жеріндегі әр қилы бағыттағы қатынастарға нұқсан келуі мүмкін. Оған әлемдік практикадан мысалдарды көптеп келтіруге болады. Мәселен, Араб елдеріндегі саяси жағдайлар соның көрінісі.
Сондықтан өзінің бірлігін, ынтымақтастығын шынайы әлеуметтік маңыздылыққа, ерекше құндылыққа айналдырған халық қана өмірдегі талай асуларды алуға көбірек мүмкіндіктерге ие болады және басқалардың алдында өзінің біртұтастығы жарасқан қадірлі ұлтқа айналары хақ. Міне, осы бағытта Қазақстан Республикасының Тұнғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тәуелсіздік алған жылдары атқарған жасампаз қызметі орасан зор екені анық және ол елбасы ретінде болашақтағы қазақ халқының, қазақстандықтардың тарихында ерекше ілтипатпен, құрметпен аталары сөзсіз.
Бір жағынан, дүниені түгелдей өзара жақындатып, өзара ықпалдастырып жатқан жаһандану құбылыстары елімізді әлемнің барлық түкпірлерімен байланысты тереңдетуде. Әрине, олар объективті процестер ретінде еліміздің этноәлеуметтік кеңістігін айналып өтуі мүмкін емес еді. Біздің еліміз Шығыс пен Батысты жалғастырып отырған Еуразиялық кеңістіктегі мәдени, саяси және экономикалық көпір екені де белгілі. Екінші жағынан, осындай өзіндік әлеуметтік бірізділікті насихаттайтын үдеріске өзіндік өркениеттік қарсылық қадамдары да байқалып отырғанын жасыруға болмайды. Ол негізінен ұлттық ерекшеліктерді қорғауға бағытталған оқшаулану немесе қазіргі заманның ғылыми тілімен айтсақ жаһандану қарсы үдеріс локализациялану қадамдары сипатында көрініс беруде.
Міне, анықтау бойынша ғылыми талдаулардың қажеттілігі мол екені белгілі. Қазақстан Республикасындағы қазіргі кезеңдегі жүріп жатқан этносаяси процестер ерекше назар аудартады және оларды аксиологиялық және семиотикалық талдау өтпелі кезең жағдайындағы этникалық өзіндік сананың дамуының әлеуметтік-мәдени заңдылықтарының басымдық танытатын жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді.

  1. ДҮНИЕЖУЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛТАЙЛАРЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ

3.1 Шетелдегі қазақтар ұлттық саясаттың объектісі ретінде


Қазіргі таңда қазақ халқының елеулі бір бөлігі ҚР шекараларынан тысқары жерлерде тұрып жатыр. Ал Батыс Еуропадағы бірқатар елдерде де қазақ диаспорасының өкілдері өмір сүріп келеді. Биыл Батыс Еуропа елдеріндегі қазақ диаспорасының қалыптаса бастауына 50 жыл толып отыр. Еуропадағы қазақ диаспорасының тарихы, қазіргі хал жағдайы және келешегі жайлы Еуропа қазақ қоғамдары федерациясының төрағасы А.Кесижидің мақаласында айшықтала түседі.


Бұндағы қазақтардың алғашқы легі 1961 жылы Германия мен Түркия арасында қол қойылған «еңбек миграциясы» туралы келісім-шарт бойынша 1962 жылдан бастап Түркиядан Германияға қоныс аударған. Түркиямен сондай келісім-шарттар ол кезде еңбек күшіне мұқтаж басқа Еуропа елдерімен де жасалған. Сол еңбек миграциясы келісім-шарттары негізінде қазақтар тағы Түркиядан сол 1960 жылдардың алғашқы кезеңдерінен бастап, 1970 жылдардың аяқ шеніне дейін Германияға қоса Швеция, Франция, Австрия, Норвегия, Дания және Швецария сияқты Батыс Еуропа елдеріне көшіп барған. Осылайша Еуропа елдерінде қалыптасқан қазақ диаспорасының қатары 1980 жылдары Түркиядағы қазақтардың өз беттерінше Голландия, Франция, Ұлыбритания және Австрия сияқты елдерге қоныс аударуымен толыға түскен.
Жалпы алғанда Еуропада тұратын қазақтар екі топтан құралады: бірінші топтағылар 1950 жылдары Қытайдың Шыңжаң аймағынан «бұрынғы Шығыс Түркістан» Пәкістан және Үндістан арқылы Түркияға көшкен, ол жерден жоғарыда аталған еңбек миграциясы арқылы Батыс Еуропа елдеріне қоныс аударған қазақ отбасылары мен олардың балаларынан құралады. Сан жағынан аздау келетін екінші топқа кіретіндер: 1920 жылдардың аяғына таман Қазақстанда жүргізілген советтендіру саясатының салдарынан елдерінен кетіп Ауғанстан және Иранға көшкен әсіресе, 1980 жылдардан бастап тағы Түркия мен Иран арқылы Еуропаға келген қазақтар мен олардың ұрпақтарынан құралған.
Батыс Еуропаның әртүрлі елдеріне қоныстанып, тұрған жерлеріндегі тұрмысқа бейімделе бастаған сол қазақтар біраз уақыттан соң өздерінің ана тілдерін, ұлттық қасиеттерін, мәдениеттерін және салт-дәстүрлерін сақтап, оларды келешек ұрпақтарға жеткізудің қамына кіріскен. Осы мақсатқа орай олар қоғамдық ұйымдар құрып, солардың айналасынa топтаса бастаған. 1980 жылдардың басында тұңғыш рет Германияда құрылған қазақ мәдениет қоғамдарының қатарына басқа Еуропа елдерінде құрылған қазақ қоғамдары да қосылған. Осы қазақ орталықтары өзара байланыстарын, жұмыстарын белгілі бір жүйеге келтіріп, үйлестіріп отыру мақсатына орай «Үйлестіру кеңестері» ұйымдастырылып, сол арқылы бәрінің басын қосатын бір шаңырақ ұйым құруды қолға алған. Осы бағыттағы жұмыстардың нәтижесінде, Еуропадағы 10 қазақ қоғамы 2009 жылы ресми түрде «Еуропа Қазақ Қоғамдары Федерациясын» құрған.
Еуропа Қазақ қоғамдары алдарына қойған аталған мақсаттарын жүзеге асыру үшін бірқатар шаралар да қолдануда. Олардың ең бастыларының бірі, жыл сайын Еуропаның қазақтар қоныстанған бір елінде өткізілетін дәстүрлі «Eуропа қазақтарының кіші құрылтайы». 2002 жылдан бері жүйелі түрде өткізіліп келе жатқан бұл Құрылтайларға Еуропада тұратын қазақ диаспорасының жүздеген өкілдеріне қоса, орталығы Aлматыдағы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының басшылары, Қазақстанның Үкімет адамдары, ғылым, әдебиет және өнер қайраткерлері, ән-би ансамблдері, баспасөз қызметкерлері де қатысады. Әсіресе, шетелдерді туып-өскен жастардың бір-бірлерімен танысып-білісулеріне дәнекер болған және әртүрлі елдерде өмір сүріп жатқан ағайынның басын қосқан осы Құрылтайларда Еуропадағы қазақ диаспорасы душарласып отырған ана тіліне, ұлттық мәдениетке, ұлттық құндылық және салт-дәстүрлерге қатысты проблемалар талқыланып, оларға қатысты шешім-шаралар қарастырылады. Тағы осы тақырыптар аясында, Еуропа Қазақ қоғамдары федерациясымен оны құрайтын Еуропадағы Қазақ қоғамдары 2009 жылдан бері жыл сайын Еуропаның бір қаласында Еуропадағы қазақ диаспорасының жастарына арналған конференциялар да өткізіп келеді.
Еуропа елдерінде тұратын қазақтар арасындағы ең басты қиыншылықтардың бірі ана тіліне қатысты болып отыр. Қазірге дейін атқарылып отырған ізгі ниетті іс-әрекеттерге, шараларға қарамастан Еуропа қазақтары арасында қазақ тілінің жағдайы жыл өткен сайын нашарлап бара жатқанын, әсіресе жас буынның ана тілін мүлдем білмей, ұмыта бастағанын мойындауға мәжбүрміз. Қазақ диаспорасын қатты алаңдататын мұндай жағдайдың қалыптасуының кейбір себептерін мысал ретінде келтіріп кететін болсақ:
– Бұрын диаспора өкілдері елден келген үлкен кісілер басқа тіл білмегендіктен балаларымен және немерелерімен тек қана қазақ тілінде сөйлейтін. Сондықтан отбасы арасында қазақша сөйлесетін. Бірақ қазір сол аға буынға жататын үлкен кісілердің қатары тым сиреп барады. Бұл шетелдерде тұратын қазақтар арасында қазақ тілінің қолданылу үрдісіне ауыр соққы болып тиді.
– Ал енді Еуропада қазақша сөйлейтін орта жоқ. Балалар мектептерде, үлкендер болса жұмыс орындарында тұрған жерлерінің тілімен сөйлейді. Үйге келсе олар түрікше сөйлеседі. Өйткені, қазіргі Еуропадағы қазақ диаспорасының орта буын өкілдерінің өкілдерінің барлығы дерлік Түркияда туып-өсіп, мектептерде түрік тілінде оқыған адамдардан құралады. Сондықтан, олардың балалары қазақшаға шорқақ немесе мүлдем білмейді. Бұған қоса түрік тілінде кең тараған теледидар хабарлары мен түрік тіліндегі кино фильмдері де мұндай жағдайдың қалыптасуына үлкен ықпал етуде.
– Бір ескерерлік жай, тамырлас, түбі бір тіл болғандықтан ба түрікше сөйлеген қазақ жастары кейін қазақ тілін үйренгенде тез қабылдап, тез үйреніп кетіп жүр. Мұның кейбір мысалдарын Түркиядан, яки Еуропадан Қазақстанға оқуға барған қазақ жастарының арасынан көріп те жүрміз. Бірақ қазір, қазақ диаспорасының жаңа буынына жататын Еуропада туып-өскен ата-аналар арасында жаңа бір дағды қалыптасып келеді. Осы жаңа буын ата-аналар отбасында, өзара және бала-шағаларымен өздері тұрып жатқан жердің тілімен сөйлей бастады. Бұл енді шетелдегі қазақтар арасында болашақта қазақ тілін сақтап қалуға төнген ең үлкен қауіптің бірі болып есептелсе керек.
Әйткенмен, Еуропадағы Қазақ қоғамдары, қазақтар арасында қалыптасқан ана тілі жөніндегі осы ұнамсыз беталысқа қарсы қол қусырып, жайбарақат өз жайларында отыр деуге де болмайды. Мысалы, Лондон, Париж, Кельн, Мюнхен және Вестерос сияқты қалаларда Қазақ мәдениет қоғамдары көптеген уақыттан бері қазақша үйрететін курстар ұйымдастырып келеді. Бұл оқу курстарына мезгіл-мезгіл Қазақстанның Еуропадағы дипломаттық өкілдері де қолдау білдіріп отырады. Аптасына бір реттен оқытылатын қазақша үйрену курстарына қызығушылық көп болады. Өйткені, ол курстарға балалар, жастар тіпті, ересек кісілер де қатысады. Бірақ бұл қазақша үйрету курстары кейде жалғасын таппай, үзіліп те қалады. Сондықтан, Еуропа Қазақ қоғамдары Федерациясымен Франция Қазақ мәдениет қоғамы тарапынан 2011 жылдың желтоқсан айының 24-25 күндері Францияның астанасы Парижде бірге ұйымдастырылған «III Еуропа қазақ диаспорасының жастар конференциясы» осы мәселені қарап, бірқатар шешімдер қабылдады. Оған Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілі, тарих ғылымдарының кандидаты К.Н. Балтабаева қатысты [81].
Сол шешімдерде қазақ тілін үйренудің ең тиімді жолдарының бірі интенсивті курстар ұйымдастыру екендігі баса көрсетілген. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Еуропа қазақ қоғамдары Федерациясы мен Франция қазақ мәдениет қоғамы тарапынан осы үстіміздегі 2012 жылдың сәуір айының 16-29 күндері аралығында Парижде жастармен ересектерге арналып, 2 апталық интенсивті қазақ тілі курсы бірге ұйымдастырылған. Қазақстаннан келген маман мұғалімдердің жетекшілігінде аса табысты өткен осы курсқа қызығушылық жоғары деңгейде болған әрі оған қатысушыларға сертификат берілді. Шетелдердегі қазақ жастарының қазақша тіл сындыруына аса ыңғайлы жағдай жасаған мұндай шаралар алдағы уақытта да жалғасын тапса нұр үстіне нұр болар еді [82].
Бұған қоса, қазақша фильмдері, театр қойылымдары, әзіл-сықақтар, теледидардағы ән-күй, концерт бағдарламалары да шетелдердегі қазақтар арасында ана тілге деген ынтаны одан әрі күшейтері анық. Осы орайда, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының шетелдегі, соның ішінде Еуропа елдерімен Түркияда тұратын қазақ жастарының өз беттерінше қазақ тілін үйренуіне көмектесетін қазақ-түрік тілдерінде дайындаған көмекші оқу-құралдарын, CD дисклерін, кітап және газет-журналдар дайындап, кеңінен жеткізіп жүргенін де атап айтып өткен абзал.
Еуропадағы қазақ жастарын ана тілін, ұлттық мәдениетін және салт-дәстүрлерін үйренуге ынталандыратын кейбір шаралардың да маңызы зор.
Ал, ана тіліне шорқақ болса да, яки бүтіндей білмесе де Еуропада тұратын қазақ жастарының көбінде «Қазақстан тарихы, атажұртымыз» деген ұғым қалыптасқан. Сондықтан, Еуропа елдерінде туып-өсіп, орта және жоғары оқу орындарында білім алып жатқан қазақ жастарының ішінде қазақша біліп, үйренуге деген ынталары жоғары деп айтуға болады.
Сол себепті, жазғы демалыстарда диаспорадағы қазақша үйренгісі келетін жастарды топтарға бөліп, Қазақстанның ауылды жерлеріне жіберу шаралары ұйымдастырылса дейміз. Бұл арқылы жастар бірнеше айға болса да аздап қазақша үйреніп, әрі, салт-дәстүрлерді біліп, атажұртқа деген ынта-ықыластыры артып қайтар еді.
Ал жоғары оқу орындарын бітірген, университеттерден мамандығын алған жастарды қалаулары бойынша Қазақстанда ұзағырақ тұрып, қазақша тіл курстарына барып, атажұрттарын әбден танып-біліп қайтуларына жағдай жасауға да болады. Осы орайда, өткен 2011-2012 оқу жылында Астанадағы Назарбаев Университетімен Еуразия ұлттық университетінде шетелде туып-өскен және Еуропада мамандық алған кейбір жастарымыздың уақытша келісім-шартпен оқытушы маман ретінде қызметке тартылғанын атап өткеніміз жөн болар. Мұндай шаралар алдағы уақытта да жалғасса әсіресе, Еуропада тұратын жастарымыз атамекенге келіп, қазақ тілін, тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлерін үйреніп қайтуға мүмкіндік табар еді [84].
Ал, Еуропадағы Қазақтардың ұлттық салт-дәстүрлерді қаншалықты сақтағандығына келер болсақ, жағдай жаман емес. Тіпті, оны күтілмеген деңгейде жақсы деуге де болады. Құда түсу, қыз ұзату, үйлену тойлары, шілдехана, бесік той, тұсау кесу рәсімдері, азан шақырып, балаға ат қою дәстүрлері, баланы сүндетке отырғызу салты, қайтыс болған кісіге жетісін, қырқын беру, жыл айналғанда асын өткізу, ораза айында Құран-хатым түсіру сияқты жоралғылар, салт-дәстүрлер азды-көпті өзгешеліктерімен бұрынғысынша орындалып келеді. Мұнда әрине, қазір қатары сиреп бара жатқан елден келген аға буынның ықпалы үлкен болған.
Бірақ, қазір қажетті шаралар қолданылмаса Еуропадағы жаңа буын жастардың ассимиляцияға ұшырау қаупі бар. Aйтарлық, Eуропадағы жастардың көпшілігі болашақта не ата-аналары келген Түркия және түрік мәдениеті салтымен өмірлерін жалғастыратын болады немесе тұрған елдерінің мәдениетін және салт-дәстүрлерін қабылдап, оларға сіңісіп кетеді. Сондықтан, Еуропа елдеріндегі ата-аналарға жүктелетін міндет өте көп. Бірақ, өздері шетелдерде туып-өскен осы ата-аналарға Қазақстандағы тиісті орындардың рухани қолдаулары қажет. Мұндай рухани қолдаулардың жүйелі түрде жүзеге асырылғаны абзал. Осы тұрғыдан алғанда, үстіміздегі 2012 жылдың мамыр айында Данияда өткен Еуропа қазақтарының кіші құрылтайы кезіндегі халықаралық дөңгелек үстел басқосуында әңгімеге арқау етілгеніндей, Еуропа елдерінде ашылуы жобаланып отырған «Aбай институты» секілді Қазақстан мәдени орталықтарының атқарар жұмысы мен қосар үлестерінің маңызы өте зор болмақ [85].
Қорыта айтқанда, «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген аталы сөзде айтылғандай, жоғарыда аталған қиыншылықтарды ретке келтіру үшін Еуропадағы қазақ орталықтары шама-шарқылары жеткенше бірге жұмыс істеуге күш салып жатыр. Сондықтан, Еуропадағы қазақ қоғамдары өзара ынтымақтарын нығайтып, іс-әрекеттерін бір жүйеге келтіру және үйлестіру үшін Еуропа қазақ Федерациясын да құрып үлгерген. Олар шетелдердегі қандастар арасында қазақ тілін, қазақи қасиеттерді, ұлттық-мәдени құндылықтарды, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтап қалу, оларды жас буындарға жеткізу үшін бірлікті, берекені және елдікті сақтауға, сонымен қатар, атажұрт Қазақстанмен барлық салаларда байланысты нығайтуға тырысып келеді. Әңгімеге арқау етілген мәселелер шешіліп, аталған жағдайлар ретке келсе Еуропадағы қазақтар тұрған жерлерінде қазақ мәдениетін танытып, Қазақстанмен ол елдер арасындағы мәдени-шаруашылық байланыстардың нығаюында елеулі рөлге ие болар еді. Мұндай жағдайда қазақтардың ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады.
3.2 Қазақ диаспорасы және атамекенге оралу

Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерде өмір сүруі қазақ халқының өміріндегі бірқатар ірі тарихи оқиғаларға байланысты болды. Бұл процесс айтарлықтай көп уақытты – XVII-XVIII ғасырлардан XX ғасырдың ортасына дейінгі кезеңді қамтыды. Осы кезең оқиғалары қазақ диаспорасын қалыптастыруға негіз болды.


«Диаспора» деген сөздің өзі грек тілінде «шашырау», «шашырай орналасу» дегенді білдіреді, яғни «ұлт шашырандысы» деп қолдануға болады.
Диаспоралогия – диаспора мәселелерін зерттейтін ғылым. Диаспора – миграция нәтижесінде пайда болса, ирреденттер – соғыс, аннекция, даулы шегара сызықтары немесе отарлау саясаты нәтижесінде қайта бірікпей өз елінің шегінен тыс, тарихи автохтонды ұлттың шегаралас өлкелерде қалып қойған бөлшектері. «Ирредент» сөзі грекше «қайта бірікпеген» деген мағына береді [88].
Қазақ диаспорасы деп атақонысынан түрлі саяси науқандар мен нәубеттердің, түрлі соғыстардың нәтижесінде алыс-жақын шетелдерге кеткен қазақтарды айтамыз.
Әлемдегі күллі қазақтың саны шамамен 15 миллиондай болса, соңғы санақтың алдын-ала қорытындысы бойынша 10 миллионнан астамы Қазақстанда, 5 миллионға дейіні 40-қа жуық шетелде өмір сүріп жатыр және осы 5 миллионның 4 миллионнан астамы ирредента, қалған бөлігі диаспора болып есептеледі [89].
Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатыр. Олардың бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналады. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Өкінішке қарай, қазақтың біраз жері шегаралардың өзгеруі мен отаршыл басқыншылық оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында қалып қалды. Басқа мемлекеттің құрамында тұрып жатқан қазақтар өздерін атам заманнан бері сол жердің автохтонды тұрғынымыз деп есептейді. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып есептеледі.
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде де жиі орын алды. Бұл кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу басталды. Ұлт-азаттық көтерілістер аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.
Қазақ халқының басына қара бұлт үйірілген 1916 жыл оқиғасынан бастап отызыншы жылдарға дейін жалғасқан азамат соғысы, байлардың мал-мүлкін тәркілеу, аштық, 37-жылдың қасіретті қырғыны қазақ диаспорасының алыс-жақын шетелдердегі санының еселеп артуына әкелді.
1932 жылы Қазақстан байырғы халқының 64 пайызынан айрылды. Қазақстан халқының саны 1930 жылы 5,9 миллион адамнан 1933 жылы 2,5 миллион адамға дейін азайды. Алапат ашаршылық жылдары Қазақстан шегарасынан шығып, босқын болған шаруалар саны 1 миллионнан асты. Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шегарасынан әрі асып, Қытайға, Моңғолияға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға өтіп кеткен. Сөйтіп туған жерлеріне қайтып орала алмаған [90]. 
Қазақ диаспорасын құраушы келесі бір топ – ІІ дүниежүзілік соғыста неміс тұтқынына түсіп, Сталиннің атақты бұйрығынан соң қуғын-сүргін мен жазалаудан қаймығып, Еуропада қалып қойған, одан әрі әлемге тараған қазақтар. Қазақ диаспорасының келесі бір шоғыры – Шыңжаң қазақтарынан шыққан қазақ диаспорасы. Ежелгі Шығыс Түркістан, кейіннен қытайлар Жаңа өлке (Синь-Цзянь) атандырған шұрайлы мекенде өмір сүрген қазақтар гоминданшылар мен олардан соң билік басына келген маошыл коммунистік билікке қарсы көтерілген күресте жеңіліс тапқан соң біраз бөлігі Гималай асып, Үндістан, Пәкістанды басып өтіп, оншақты жыл жүзінде әрең дегенде Түркияға жетіп, сол жерге қоныстанған. Қазірде Түркия мен Еуропаның бірқатар мемлекетінде тұрып жатқан қазақтар осы қазақтардың ұрпағы болады.
ХХ ғасырдың «Елім-айы», туған жерден еріксіз ажыраудан туған зарлы шер – «Ағажай, Алтай» әні сол қасіретті жылдардағы халық туындысы. Қазіргі күні қазақ диаспоралары мен ирреденттері және атажұрт Қазақстан арасында тығыз қарым-қатынас орнап отыр. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы аясындағы іс-шаралар олардың өзге елде этникалық топ ретінде сақталып қалуына ықпалын тигізіп отыр.
Қазақ елінің өзін-өзі ұлт ретінде сақтап қалуға мүмкіндік беретін жері Қазақстан Республикасы болғандықтан, этнодиаспоралық кеңістіктерден атамекенге қоныс аудармақшы болған ұлт өкілдеріне мемлекет тұрғысынан заңды түрде көмек көрсетіліп отыр.
Қазақстан Республикасының"Атаулы әлеуметтік көмек туралы", "Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы" Заңдарына сәйкес жан басына шаққанда табысы кедейлік шегінен аспайтын оралмандардың Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең атаулы әлеуметтік көмек және арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар. 2013 жылғы 21 маусымдағы Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы "Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын оралмандар Қазақстан Республикасының азаматтарымен тең зейнетақымен қамтамасыз ету құқығымен пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне сәйкес оралмандарға жеке қосалқы шаруашылық жүргізу, бақ өсіру және саяжай құрылысы үшін жер учаскелерін беру ауылдық елді мекендердің жерінен, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден, иммиграциялық жер қорынан, арнайы жер қорынан және қордағы жерлерден уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен жүзеге асырылады.
Өз кезегінде, оралмандарға шаруа немесе фермер қожалығын және тауарлық ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін жер учаскелерін беру ауылдық елді мекендердің жерінен, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден, арнайы жер қорынан, иммиграциялық жер қорынан және қордағы жерлерден уақытша жер пайдалану құқығымен жүзеге асырылады.
Соңғы жиырма жылда сырттағы қандастарымыз өздері тұрып жатқан елдердің саяси-әлеуметтік жағдайларының тұрақсыздығы мен кейбір қажеттіліктерінің орындалмауына байланысты (қазақ мектептерінің жабылуы, басшылық орындарға алмау, жұмыссыздық т.с.с.) тарихи отанға оралып жатыр.
Шетелдегі қазақтардың туған елге оралуы Қазақстан мемлекетінің даму стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады.
Қазақ диаспорасының қалыптасуының алғашқы кезеңі 1941-1950 жж. Бұдан кейін Еуропа топырағына аяқ басқан қазақтар олар Кеңес армиясы кұрамында соғысқа қатысып, немістер қолына түскен, екінші дүниежұзілік соғыстың тұтқындары еді. Сол тұтқындардың көбі концлагерлердегі адам айтқысыз ауыр жағдай салдарынан көз жұмды, ал қайсыбірі М.Шоқайдың көмегімен неміс тұтқынынан босанып, Вермахт тарапынан құрылған «Түркістан легионы» құрамында соғыс операцияларына қатысты. Соғыс біткен соң әскери тұтқын ретінде Германияға апарылған қазақтардың қайсыбірі елге қайтты, ал қайсы-бірі елдегі саяси жағдайға байланысты Германияда қалуды жөн көрді. Олар Германиядағы қазақтардың алғашқы толқынын түзеді. Олардың белгілі өкілдері: «Түркістан ұлт-азаттық» комитетін кұрған Қарыс Қанатбай, «Милли Түркістан» журналының редакциясында қызмет істеген ақын, жазушы әрі аудармашы Мәулікеш Қайбалды (Асан Қайғы), ақын, жазушы Мәжит Айтбаев (Қобызшы Қорқыт), ақын Хамза Абдуллин, Мюнхен қаласынан хабар тарата бастаған «Азаттық» радиосының алғашқы қызметкерлері Дәулеткерей Тағыберлі, Абдулла Жүсіп, Жәке Бапыш тағы басқалары [94].
«Алаш» қайраткері Мұстафа Шоқайдың Берлинде қайтыс болғанына 10 жыл толуына орай 1952 жылы оны еске алу шарасын Мюнхендегі қазақтар өткізеді. Сол іс-шараға Парижден келіп қатысқан М.Шоқайдың зайыбы Мария Шоқай өзінің естелігінде «М. Шоқайды еске алу рәсімін ұйымдастырушы Қарыс Қанатбай бастаған ұлтын сүйген қазақтар болды. Осы адамдар Мюнхен қаласының шетіндегі ескі бір барақта тұрады екен. Көбісінің әйелдері неміс екен. Балаларының тілі де қызық, немісше де емес, қазақша да емес, тіпті арасында орысша сөздерді де қосып сөйлейді екен» деп еске алады. Елге қайтпай Германияда біржола қалуды жөн санаған саны көп емес бұрынғы кеңес тұтқыны — қазақтардың Германияда қоныстана бастауы осы кезден басталады. Бұл қазақтардың Германия жеріне қоныстана бастауының алғашқы кезеңі болатын. Екінші дұниежүзілік соғыс аяқталар тұста Вермахт шешімімен Францияға апарылған «Түркістан легионы» кұрамындағы қазақ сарбаздары француз партизандарына қосылып, немістерге қарсы соғыс операцияларына қатысты, қайсыбірі соғыс аяқталған соң Франция, Италия жерінде қалып қойды. Олардың кейінгі тағдыры белгісіз болып қалды.
Қазақ диаспорасы қалыптасуының екінші кезеңі 1962-1980 ж.ж. Бұдан кейінгі Еуропаға келген қазақтар 1960 жылдардан бастап Түркия мен Еуропа елдері арасында жұмысшы алмасу келісімі негізінде келген қазақтар. Еуропадағы қазақ диаспорасы тақырыбына көшпес бұрын Еуропаға Түркиядан келген қазақтар тарихына да аз-кем тоқталар болсақ, Түркиялық қазақтардың атажұрты - Алтай. Нақтырақ айтқанда, бұлар 1936 жылы Қытайдың саяси қысымына бағынбай, қытайландыру саясатына көнбей Алтай, Баркөл өңірінен (Шыңжаңның шығыс бөлігі) көшіп, адам аяғы баспаған Гималай тауын асып, Үндістанға өткендер. Осы Баркөлден аттанған көштің басы-қасында болған маркұм Халифа Алтай атамыз өзінің естелігінде, «Құмыл аймағы Баркөл ауданынан 1936 жылы ауа көшіп Гансу, Шинхай жерін басып өтіп, 18 мың адамнан 5 мың адам ғана 1940 жылдың аяғында Тибет арқылы Үндістан шекарасына аман келдік [91]. 1941 жылдың басында осылардан тірі қалған 3 мың адам Үнді еліне аман жетті. Үндістанға келген соң да ауа райы жақпай індетке шалдығып, қырыла-қырыла 1952 жылы тірі қалған 1500 адам Кашмирге қоныстандық. Бізге 1951 жылы Қытайдан ауа көшкен 350 адам келіп қосылып, барлығы 1850 адам 1954-60 жылдары Түркияға келіп тұрақтадық» дейді. («Естеліктерім» Астана-2000 ж. 5-бет) [92]. Қазақ көшінің тағдыр — тауқыметі жайлы оның басықасында болған екінші бір қазақ қайраткері Дәлелхан Жаналтай ақсақал өзінің естелігінде: «Тауға таяғанда алай-дүлей боран басталды. Аттар жүре алмай ыс тие бастады. Сол жерде бір әйел өліп кетті. Көмуге шама келмеді. Мүрдесін түйеге артып жүрдік. Әр күні кемінде үш жаназа шығарылып отырды. Ыс тиген атқа көк шүберекті тұтатып иіскетсе жазылады екен. Ашыққан түйе мен жылқыға қой сойып етін жегізіп алға қарай жылжып отырдық…» [93].
Түркия үкіметі қазақтарды жатсынбай бауырына басып, ата-бабасынан бері мал шаруашылығымен айналысқан оларды сауда саттыққа және тері киімдерін тігетін кәсіби өнерге баулып, үй салып алуға тегін жер беріп, материалдық көмек көрсетіпті. Ал «мал бағамын» дейтін қазақтарға Түркияның Кония қаласы маңынан жаңадан «Алтайкөй» ауылын құрып, қораларына ондыбесті мал салып беріпті. Көшпенді өмірдің ауыр бейнетін көріп өскен осы қазақтар аз ғана жылдың ішінде адам қатарына қосылып, тіптен қайсыбірі ақшалы, жақсы жұмыстар іздеп, Түркияның Стамбүл секілді үлкен қалаларына бара бастайды. 1960 жылы Түркия мен Еуропа елдері арасында жұмысшы алмасу келісіміжасалған еді. Осыған орай еңбек күшіне зәру Еуропалық елдер Түркиядан жүмысшылар ала бастады. Көптеген түрікпен бірге қазақтар да Еуропа елдеріне аттанды. [94]
Қазақ диаспорасы қалыптасуының үшінші кезеңі (1991-2000). Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары Еуропаға қоныс аударған қазақтардың саны көбейді. Қазақстаннан Германияға қоныс аударған этникалық немістермен бірге аралас некедегі қазақтар да Еуропаға кетті. Біреулер жұмыс іздесе, біреулері кәсіп іздеп барды, ал жастар көбінесе оку, білім іздеп бара бастады. ҚР Президентінің «Болашақ» бағдарламасы бойынша немесе ҚР Білім және ғылым министрлігінің академиялық ұтқырлық бағдарламасы немесе халықаралық түрлі бағдарламалар бойынша Еуропаның жоғарғы оқу орындарында білім алып жүрген қазақ жастары көп. Бүрынғы социализм кезінде Шығыс Еуропаның жоғары оку орындарында Моңғолиядан келіп, жоғары және кәсіптік білім игерген қазақ жастары көп болатын және олар Еуропада біржолата қалуды әсте ойламайтын. Бәрі де елге қайтушы еді. Соңғы жылдары Еуропаның жоғарғы оқу орындарында Қазақстаннан және Қытайдан келіп оқып жатқан қазақ жастарының саны көбейген.
Еуропадағы қазақ қоғамдары қауымдастығының мәліметі бойынша, бүгінгі күні басым көбі Түркиядан қоныс аударған бес мыңдай қазақ Германия, Франция, Швеция, Австрия, Голландия, Ұлыбритания, Норвегия және Дания секілді оншақты елдерде өмір сүруде. Біздің есебіміз бойынша, 1991 жылдан кейін Еуропаға Қазақстан, Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Иран және Түркиядан қоныс аударған және кәсіп іздеп, білім іздеп келген қазақтарды қоссақ, онда Еуропада жүрген бар қазақтың саны он мындай деп айтуымызға болады.
2011 жылы мамыр айында сол қазақтардың бір бөлегі Германияның Кельн қаласында қазақтардың Еуропаға орналасуының 50 жылдығын атап өтті. Еуропадағы қазақ қоғамдары қауымдастығының мәліметі бойынша, бүгінгі күні қазақ ең көп тұратын ел Франция. Бүгінде Францияда шамамен 2 мыңға жуық қазақ бар. Олар Париж қаласы және оның маңындағы кішірек аудандарда шоғырланған. Тек Париж қаласында 230-дай қазақ отбасы тұрады. Германияда шамамен 260 үй қазақ отбасы яғни 1500-ге жуық қазақ бар. Олардың ең көбі Кельн қаласында 160 үй қазақ отбасы, Мюнхенде 75 үй қазақ отбасы, Берлинде 30 үй қазақ отбасы, Гамбургте 10 үй қазақ отбасы және бірлі-жарымдап Дюссельдорф, Майнс секілді басқа қалаларда тұрады [95].
Алайда Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары Германияға қоныс аударған қазақтардың дәл саны қанша екендігі белгісіз болғандықтан бүл санға кірмегенін айту жөн. Бүдан кейін қазағы көп ел, ол - Швеция. Жалпы Швецияда 100-ге тарта қазақ отбасы бар яғни 600-ге жуық қазақтар тұрады. Ең көбі Вестерос қаласында 60 отбасы, Стокгольмде 25-30 отбасы, Гетеборг қаласында 10 отбасы тұрады [96]. Олардың көбі Весторос қаласындағы ток генераторын жасайтын зауытқа жұмыс істеуге келіп, сонда қалып қойған қазақтар. Қазақтар 1970 жылдан бастап Лондонға қоныстана бастады. Бүгінде Түркиядан көшіп келген 45 қазақ отбасы, Қазақстанның өзінен келген 50-60-қа жуық қазақ үйі бар [97]. Оның сыртында, Қытай, Моңғолиядан келген қазақтар да бар. Барлығы қазақы мейрамдарда, ұл-қыздарының той-томалағында бас қосып тұрады. Австрияда 30 шақты қазақ отбасы тұрады. Олардың көбі ел астанасы Вена қаласында тұрады. Жеке кәсіпкерлік, сауда-саттық, такси жүргізу секілді жұмыстармен айналысады.
Қазақ диаспорасының қалыптасуының алғашқы кезеңі (1941-1950). Бұдан кейін Еуропа топырағына аяқ басқан қазақтар олар Кеңес армиясы кұрамында соғысқа қатысып, немістер қолына түскен, екінші дүниежұзілік соғыстың тұтқындары еді. Сол тұтқындардың көбі концлагерлердегі адам айтқысыз ауыр жағдай салдарынан көз жұмды, ал қайсыбірі М.Шоқайдың көмегімен неміс тұтқынынан босанып, Вермахт тарапынан құрылған «Түркістан легионы» құрамында соғыс операцияларына қатысты. Соғыс біткен соң әскери тұтқын ретінде Германияға апарылған қазақтардың қайсыбірі елге қайтты, ал қайсы-бірі елдегі саяси жағдайға байланысты Германияда қалуды жөн көрді. Олар Германиядағы қазақтардың алғашқы толқынын түзеді. Олардың белгілі өкілдері: «Түркістан ұлт-азаттық» комитетін кұрған Қарыс Қанатбай, «Милли Түркістан» журналының редакциясында қызмет істеген ақын, жазушы әрі аудармашы Мәулікеш Қайбалды (Асан Қайғы), ақын, жазушы Мәжит Айтбаев (Қобызшы Қорқыт), ақын Хамза Абдуллин, Мюнхен қаласынан хабар тарата бастаған «Азаттық» радиосының алғашқы қызметкерлері Дәулеткерей Тағыберлі, Абдулла Жүсіп, Жәке Бапыш тағы басқалары [98].
«Алаш» қайраткері Мұстафа Шоқайдың Берлинде қайтыс болғанына 10 жыл толуына орай 1952 жылы оны еске алу шарасын Мюнхендегі қазақтар өткізеді. Сол іс-шараға Парижден келіп қатысқан М.Шоқайдың зайыбы Мария Шоқай өзінің естелігінде «М. Шоқайды еске алу рәсімін ұйымдастырушы Қарыс Қанатбай бастаған ұлтын сүйген қазақтар болды. Осы адамдар Мюнхен қаласының шетіндегі ескі бір барақта тұрады екен. Көбісінің әйелдері неміс екен. Балаларының тілі де қызық, немісше де емес, қазақша да емес, тіпті арасында орысша сөздерді де қосып сөйлейді екен» деп еске алады. Елге қайтпай Германияда біржола қалуды жөн санаған саны көп емес бұрынғы кеңес тұтқыны — қазақтардың Германияда қоныстана бастауы осы кезден басталады. Бұл қазақтардың Германия жеріне қоныстана бастауының алғашқы кезеңі болатын. Екінші дұниежүзілік соғыс аяқталар тұста Вермахт шешімімен Францияға апарылған «Түркістан легионы» кұрамындағы қазақ сарбаздары француз партизандарына қосылып, немістерге қарсы соғыс операцияларына қатысты, қайсыбірі соғыс аяқталған соң Франция, Италия жерінде қалып қойды. Олардың кейінгі тағдыры белгісіз болып қалды [99].
Қазақ диаспорасы қалыптасуының екінші кезеңі (1962-1980). Бұдан кейінгі Еуропаға келген қазақтар 1960 жылдардан бастап Түркия мен Еуропа елдері арасында жұмысшы алмасу келісімі негізінде келген қазақтар. Еуропадағы қазақ диаспорасы тақырыбына көшпес бұрын Еуропаға Түркиядан келген қазақтар тарихына да аз-кем тоқталар болсақ, Түркиялық қазақтардың атажұрты -Алтай. Нақтырақ айтқанда, бұлар 1936 жылы Қытайдың саяси қысымына бағынбай, қытайландыру саясатына көнбей Алтай, Баркөл өңірінен (Шыңжаңның шығыс бөлігі) көшіп, адам аяғы баспаған Гималай тауын асып, Үндістанға өткендер. Осы Баркөлден аттанған көштің басы-қасында болған маркұм Халифа Алтай атамыз өзінің естелігінде, «Құмыл аймағы Баркөл ауданынан 1936 жылы ауа көшіп Гансу, Шинхай жерін басып өтіп, 18 мың адамнан 5 мың адам ғана 1940 жылдың аяғында Тибет арқылы Үндістан шекарасына аман келдік. 1941 жылдың басында осылардан тірі қалған 3 мың адам Үнді еліне аман жетті. Үндістанға келген соң да ауа райы жақпай індетке шалдығып, қырыла-қырыла 1952 жылы тірі қалған 1500 адам Кашмирге қоныстандық. Бізге 1951 жылы Қытайдан ауа көшкен 350 адам келіп қосылып, барлығы 1850 адам 1954-60 жылдары Түркияға келіп тұрақтадық» дейді. («Естеліктерім» Астана-2000 ж. 5-бет). Қазақ көшінің тағдыр — тауқыметі жайлы оның басықасында болған екінші бір қазақ қайраткері Дәлелхан Жаналтай ақсақал өзінің естелігінде: «Тауға таяғанда алай-дүлей боран басталды. Аттар жүре алмай ыс тие бастады. Сол жерде бір әйел өліп кетті. Көмуге шама келмеді. Мүрдесін түйеге артып жүрдік. Әр күні кемінде үш жаназа шығарылып отырды. Ыс тиген атқа көк шүберекті тұтатып иіскетсе жазылады екен. Ашыққан түйе мен жылқыға қой сойып етін жегізіп алға қарай жылжып отырдық…» [100].
Түркия үкіметі қазақтарды жатсынбай бауырына басып, ата-бабасынан бері мал шаруашылығымен айналысқан оларды сауда саттыққа және тері киімдерін тігетін кәсіби өнерге баулып, үй салып алуға тегін жер беріп, материалдық көмек көрсетіпті. Ал «мал бағамын» дейтін қазақтарға Түркияның Кония қаласы маңынан жаңадан «Алтайкөй» ауылын құрып, қораларына ондыбесті мал салып беріпті. Көшпенді өмірдің ауыр бейнетін көріп өскен осы қазақтар аз ғана жылдың ішінде адам қатарына қосылып, тіптен қайсыбірі ақшалы, жақсы жұмыстар іздеп, Түркияның Стамбүл секілді үлкен қалаларына бара бастайды. 1960 жылы Түркия мен Еуропа елдері арасында жұмысшы алмасу келісіміжасалған еді. Осыған орай еңбек күшіне зәру Еуропалық елдер Түркиядан жүмысшылар ала бастады. Көптеген түрікпен бірге қазақтар да Еуропа елдеріне аттанды.
Қазақ диаспорасы қалыптасуының үшінші кезеңі (1991-2000). Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары Еуропаға қоныс аударған қазақтардың саны көбейді. Қазақстаннан Германияға қоныс аударған этникалық немістермен бірге аралас некедегі қазақтар да Еуропаға кетті. Біреулер жұмыс іздесе, біреулері кәсіп іздеп барды, ал жастар көбінесе оку, білім іздеп бара бастады. ҚР Президентінің «Болашақ» бағдарламасы бойынша немесе ҚР Білім және ғылым министрлігінің академиялық ұтқырлық бағдарламасы немесе халықаралық түрлі бағдарламалар бойынша Еуропаның жоғарғы оқу орындарында білім алып жүрген қазақ жастары көп. Бүрынғы социализм кезінде Шығыс Еуропаның жоғары оку орындарында Моңғолиядан келіп, жоғары және кәсіптік білім игерген қазақ жастары көп болатын және олар Еуропада біржолата қалуды әсте ойламайтын. Бәрі де елге қайтушы еді. Соңғы жылдары Еуропаның жоғарғы оқу орындарында Қазақстаннан және Қытайдан келіп оқып жатқан қазақ жастарының саны көбейген.
Еуропадағы қазақ қоғамдары қауымдастығының мәліметі бойынша, бүгінгі күні басым көбі Түркиядан қоныс аударған бес мыңдай қазақ Германия, Франция, Швеция, Австрия, Голландия, Ұлыбритания, Норвегия және Дания секілді оншақты елдерде өмір сүруде. Біздің есебіміз бойынша, 1991 жылдан кейін Еуропаға Қазақстан, Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Иран және Түркиядан қоныс аударған және кәсіп іздеп, білім іздеп келген қазақтарды қоссақ, онда Еуропада жүрген бар қазақтың саны он мындай деп айтуымызға болады.
2011 жылы мамыр айында сол қазақтардың бір бөлегі Германияның Кельн қаласында қазақтардың Еуропаға орналасуының 50 жылдығын атап өтті. Еуропадағы қазақ қоғамдары қауымдастығының мәліметі бойынша, бүгінгі күні қазақ ең көп тұратын ел Франция. Бүгінде Францияда шамамен 2 мыңға жуық қазақ бар. Олар Париж қаласы және оның маңындағы кішірек аудандарда шоғырланған. Тек Париж қаласында 230-дай қазақ отбасы тұрады. Германияда шамамен 260 үй қазақ отбасы яғни 1500-ге жуық қазақ бар. Олардың ең көбі Кельн қаласында 160 үй қазақ отбасы, Мюнхенде 75 үй қазақ отбасы, Берлинде 30 үй қазақ отбасы, Гамбургте 10 үй қазақ отбасы және бірлі-жарымдап Дюссельдорф, Майнс секілді басқа қалаларда тұрады [101]. Алайда Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары Германияға қоныс аударған қазақтардың дәл саны қанша екендігі белгісіз болғандықтан бүл санға кірмегенін айту жөн. Бүдан кейін қазағы көп ел, ол -Швеция. Жалпы Швецияда 100-ге тарта қазақ отбасы бар яғни 600-ге жуық қазақтар тұрады. Ең көбі Вестерос қаласында 60 отбасы, Стокгольмде 25-30 отбасы, Гетеборг қаласында 10 отбасы тұрады [102]. Олардың көбі Весторос қаласындағы ток генераторын жасайтын зауытқа жұмыс істеуге келіп, сонда қалып қойған қазақтар. Қазақтар 1970 жылдан бастап Лондонға қоныстана бастады. Бүгінде Түркиядан көшіп келген 45 қазақ отбасы, Қазақстанның өзінен келген 50-60-қа жуық қазақ үйі бар [103]. Оның сыртында, Қытай, Моңғолиядан келген қазақтар да бар. Барлығы қазақы мейрамдарда, ұл-қыздарының той-томалағында бас қосып тұрады. Австрияда 30 шақты қазақ отбасы тұрады. Олардың көбі ел астанасы Вена қаласында тұрады. Жеке кәсіпкерлік, сауда-саттық, такси жүргізу секілді жұмыстармен айналысады.
Олай дейтініміз, авторлар эт­никалық иммигранттарды қа­былдау мен орналастырудың әлемдік тәжірибесін де жан-жақты қарастыра отырып, Германияның саясаты, назар аударуға тұрарлық Израильдің репатриация үдерісінің тәжірибесі, көршілес Ресейдің көші-қон саясатының өзгерістерін де қамтыған. Соған орай, салыс­тырмалы түрде Қазақстандағы этникалық көші-қон саясатының қалыптасуы мен дамуы, сондай-ақ, Өзбекстан, Қытай, Ресей, Түр­­кия, Ауғанстан, Иран мен басқа елдердегі болып жатқан репатриацияның тәуекелдері, табыстары мен келешегі көрсетілген.
Монография ғылыми сипатта жазылып, географиялық, пәндік және атаулы көрсеткіштермен, қысқарған сөздер тізімімен, сондай-ақ, түрлі-түсті суреттермен қамтылған. Алғаш рет Қазақстанда қазақ диаспорасы жастарының білім алу мақсатында иммиграция­лау мәселелері талданған. – Ерекше назар аударатын жайт, бұл еңбек Қауымдастықтың қоржынындағы алғашқы ғылыми монография емес, – деді жоба авторларының бірі Талғат Ма­машев еңбектің маңызы мен алар орнына кеңінен тоқтала келіп. – Алайда, біздің алдымызда Азия, Түркия, Еуропадағы қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуын көрсету міндеті тұрған жоқ, өйткені, атал­ған жағдай Г.Меңдіқұлованың «Қазақ диас­порасының тарихи тағдыры. Қалыптасуы мен дамуы» монографиясында қамтылған болатын. Дегенмен, Қауымдастық осы монографияның толықтырылған нұсқасын «Қазақ диаспорасы: тарихы мен бүгіні» деген атпен қайта басып шығарды.
Ал үш жылдан кейін Қауымдастықтың мұрындық болуымен елші Қалыбек Қобландин мен Гүлнара Меңдіқұлованың ұжымдық моно­графиясы қа­зақ тілінде «Өзбекстандағы қа­зақ­тардың тарихы және бүгінгі дамуы» деген атпен жарық көрді. Бүгінгі тұсауын кесіп отырған монография Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс ко­митетінің қолдауымен, Білім және ғылым министрлігінің гранты бойынша жарық көріп отыр. Шетел қазақтарының саяси, әлеуметтік-демографиялық және мәдени дамуының ерекшеліктері Қытай, Моңғолия, Ресей, Түрікменстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Беларусь елдерінде ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында өткізілген халық санағының есебінде тал­данған. Менің білуімше, халық санағының жарық көрген материалдары еліміздің ғылыми кітапханаларының қорында жоқ. Жалпы, зерттеудің жылнамалық шектеуі 1991 және 2012 жылдар аралығын қамтиды.
Көріп отырғанымыздай, жылнаманың төменгі шектеулері Қазақстанның тәуелсіздік алуымен және қазақ­тардың өз тарихи отанына оралу үдерісімен анықталады. Еңбектің жоғарғы шектеулері – бұл еліміздің мемлекеттік көші-қон саясатының заманауи тәжірибесін жинақтаған кезең. Бір айта кететін жайт, модератор Талғат Асылұлы интернетте және әлеуметтік желілерде осы монографияның шыққаны туралы хабарлама берген сәттен бастап оның қай тілде шығарылғаны туралы сауалдар, пікірлер келіп түсе бастағанын, ал монографияның орыс тілді қауым және бұқаралық ақпарат құралдарын таныстыру мақсатында орыс тілінде жарық көргенін, өйткені, қазақ тілінде осы тақырыптағы жарияланымдар жеткілікті екенін, оның үстіне, репатрианттардың қазақстандық қоғамға бейімделуі еліміздің адами және зияткерлік әлеуетінің дамуы мәнінде көрсетілгенін атап өтті. «Ал екінші жағынан, мемлекеттік органдар мен қабыл­даушы қоғамның оралмандарды әрі қарай ықпалдастыруға байланысты өзекті міндеттері күн тәртібінен алынбайды», деді төраға орынбасары [104].
Кітапқа зор еңбек сіңірген ғылыми редакторы «Интеллект Орда» әлеуметтік-мәдени ғылым­дарды бірлестірудің халықаралық институтының бас директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Саттар Мәжитов те әр ғылыми еңбектің негізгі мақсаты, маңыздылығы – қоғамдағы осы тақырып қызықтырып немесе айналысып жүргендерге жаңа бағыт-бағдар беріп, жолдарын айқындап беретінін атап өтті. «Кітапта негізінен қазақ диаспорасының, репатриациясының қайтып келуі, яғни жалпы көші-қондағы ең маңызды да күрделі мәселелерді көтеріп, қамтыған, – деді ол [105]. Біз­дер қазақ диаспорасының тарихы дегенде, қазақтар екенін, олардың нақты адамның тағдырынан тұра­тынын ұмытпағанымыз жөн. Олар қалай отанына көшіп келді, қандай жағдайларды бастан кешкенін тү­сі­нуіміз қажет. Тіпті, адам жат елде әуежайға келгеннен бас­тап өзін біртүрлі сезінеді. Яғни, олардың әлеуметтік бейімделуі қалай жүріп жатыр? Қоғамда өз орнын тауып жатыр ма? Бұл үлкен мәселе. Өйткені, қазір жағдай басқа. Маған өте ұнағаны, оралман деген сөздің қажетті бір жағдайларда ғана пайдаланып, отандастар, өзіміздің ағайындарымыз елімізге қайтып келе жатыр дегенге ерекше назар аударуы. Өйткені, олардың келіп-кетуінде саяси, идеологиялық, экономикалық қырлары көп. Біз түбінде бір халықпыз, бір ағайын­быз. Сондықтан бұл мәселені талдауда, әсіресе, шетелдік сарап­шыларға «біз тағдырымыз бір халықпыз, түбі бірігуіміз керек» дегенді құлақтарына құя беруіміз керек. Осылайша алдағы уақытта Қазақстанның, қазақ халқының бүтін бір тарихы жазылуы тиіс. Жиында монография авторлары Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы қызметіне белсене атсалысып жүрген оралман ағайындардың барлығына көрсеткен көмектері, көтерілген мәселеге жанашырлықпен қа­рап, сұхбат бергендері үшін ризашы­лықтарын білдірді.
Қытайдан келген оралман, Қазақстанда үлкен жетістіктерге қол жеткізген әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ-дің қытай тілі кафе­драсының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Нәбижан Мұқаметханұлы: «Мен бұғанға дейінгі дүниежүзі қазақ диаспорасы жайлы Қауымдастықтың шығарған еңбектерімен жақсы таныспын. Меніңше бұл кітап солардың ішіндегі шоқтығы биік сүбелісі, сапасы жоғары, маз­мұны кең еңбек деп санаймын. Бүгінгі таңда кітаптың орысша шық­қаны өте орынды. Өйткені, орыс тілді оқырмандар, жазушылар қазақ тілінде қандай дүниелер шығып жатқанын біле қоймайды. Сондықтан кейбір зерттеу, аналикалық мақалаларда әртүрлі пікірлер айтылып қалып жатады. Бүгінде дүниежүзінде әр ұлт шетелдегі өз өкілдеріне, диаспорасына ерекше назар аударуда.
Диаспора зерттеу әлемдік өркениетті зерттеумен қатар жүріп жатқан үдеріс. Ал бұл еңбектің құндылығы – Елбасының жиырма жылдан бері көші-қон мәселесінде жүргізген саясатының жемісі, нәтижесі екендігін көрсетеді. Бұл не үшін керек? Бұл – Қазақ­станның болашағы, қазақ қоғамының дамуы, біздің Мәңгілік Ел болуымыз үшін қажет» десе, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, ҰҒА-ның коррес­пондент-мүшесі Уәлихан Қалижан бұл еңбектің құндылығы, қасиеті – Қазақстандағы көші-қон сая­сатының бүкіл мазмұндалған сипатын көрсететін, оралмандар тағдыры қазақтың тағдырынан бөлек еместігін, түрлі жағдайларға байланысты қазақтың жері Қытай мен Ресейге өтіп, сол ата қоныстағы қазақтар шетел қазақтары болып қалғанын, сондықтан олардың бәрі қиыншылықтан қашып кетті деген орынсыз айыптауларға жол бермеу керектігін, ал мына кітапты оқыған адам сол сауалдарға жауап алатынын екпін түсіре жеткізді.
Сондай-ақ, жиында Тұңғыш Қазақстан Президентінің мұрағаты дирек­торының ғылым жөніндегі орынбасары, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қайрат Әлім­ғазинов, Ш.Уәлиханов атындағы та­рих және этнология институты бөлім меңгерушісі, тарих ғы­лы­мдарының докторы Айжамал Құдай­бергенова, Қазақстан-Британ университетінің профессоры, техника ғылымдарының докторы Даулет Шейх-Әли, 1992 жылы Моңғолиядан келген оралман, тарихи Отанында үлкен жетіс­тіктерге қол жеткізген, мем­ле­кеттік қызмет жолын Көші-қон комитетінің Алматы облы­сы бойын­ша департаменті дирек­торының орынбасары лауазымды қызметін атқарып, бүгінде көші-қон сала­сының қызметкері, көші-қон жө­ніндегі 3 кітаптың авторы Кұрметбек Сансызбайұлы аталмыш құнды еңбек жайлы ойларын ортаға салды [98]. Болашақта бұл еңбек қазақ, ағылшын тілдеріне аударылып, Қытай, Моңғолия, Түркия, Еуропа елдеріндегі қазақтар үшін қайта басып шығару жоспарланған.


ҚОРЫТЫНДЫ


ХХ -шы ғасырдың екінші жартысынан бастап тарих ғылымына қызығушылық күнделікті өмірдің әртүрлі аспектілеріне назар аударуды күшейтті, бірақ бұл кеңістік әлі дамымаған, сондықтан ол кез келген оқиғаны түсіндіретін идея барған сайын артып келеді. қала құрылысы. күнделікті өмір туралы ойлар. Кеңес адамының күнделігі. Шағын қалалардың күнделікті өміріндегі оқиғалар мен оқиғалар тарихын зерттеу оларға тарихтың заттары мен жаңа нәрселері туралы білім береді. Қазіргі тарихта үй білімінің құндылығы артып келе жатқанын атап өткен жөн. Шағын қалалар тұрғындарының күнделікті өміріндегі әлеуметтік дерттерді елде жаңалық деп санауға болмайтындықтан, Кеңес мемлекеті солармен бетпе-бет келгендіктен де маңызды.

жүктеу/скачать 159.07 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет