Ілияс Есенберлин ҚАҺАР
жүктеу/скачать 1.54 Mb. Pdf көрінісі
|
|
СОЁЫ С¤З Ілияс Есенберлин та¬ылымдары «КЈшпенділер» трилогиясы єазає хандыєтарыны¦ бес ¬асыр¬а дерлік созыл¬ан ¬µмырнамасын єамтиды. Ілияс Есенберлин Јз кітаптарында тарихты¦ шешуші кезе¦дерін ой елегінен Јткізіп, кЈркем бейнелей отырып, єазає Ўдебиетінде осы ба¬ытта ал¬ашєы болып Їлкен жол салды. Енді халєымыз Јз тЎуелсіздігіне єайта ие болып, оны бекемдеуге Ўрекет жасап жатєан кезде, н嬵рлым жас жазушыларды¦ µрпа¬ы Есенберлин сал¬ан соєпаєпен ілгері тартып келеді. Олар тарихтан кЈркем туынды жасау Їшін Јз жолдарын, Јз бояуларын іздестіруде, бЎлкім оларды¦ єайсыбірі тарихты бµдан гЈрі айєынырає суреттеп те берер, алайда І. Есенберлин µлттыє мЎдениетті¦ тарихында кЇрделі де єауіпті уаєытта Ўлі ешкім із салма¬ан соны сЇрлеуге бірінші аяє басєан жазушы болып єала береді. јазірді¦ Јзінде єазає Ўдебиетін Ілияс Есенберлинсіз елестете алмайсыз, µлтты¦ кЈп¬асырлыє тарихын талдап, пайымдау оны¦ романдарыны¦ параєтарына зерделі кЈз жібермейінше мЇмкін емес Ўрі ол толыєєанды болмайды. ўуелгі ойластырылуынан ¬ана емес, аєыр¬ы нЎтижелерімен де жемісті, тµжырымдарыны¦ Јмірше¦ болары кЈрініп тµратын бµл кітаптардан оны¦ зерттеулеріні¦, жазушы ретіндегі шы¬армашылыє ізденісіні¦ маєсаттылы¬ын বармау та¬ы мЇмкін емес. Шы¦¬ысханны¦ тікелей µрпаєтарыны¦ — он бесінші ¬асырда єазає мемлекеттілігін єµр¬ан ўбілхайыр Бірінші хан мен одан кейінгі єазає хандары Јміріні¦ мысалында Ілияс Есенберлин «билік пен халыє», «Ўмірші мен тобыр», «зорлыє пен Јнер» секілді µ¬ымдар жайында Јзіні¦ философиялыє пайымдауларын жасайды. ёлы ДЎшті јыпшає даласыны¦ Абылай хан мен Кенесары јасымµлы кезіне дейінгі кЈп¬асырлыє тарихында¬ы оєи¬аларды талдай келе, жазушы Јзіні¦ философиялыє тµжырымдамасын тЇзеді, сЈйтіп, кЈп ретте даулы кЈрінетін билік моралін негіздейді. Ол бЇгін та¦да, єайтадан тЎуелсіз мемлекет бол¬аннан кейін біз Јзімізге єойып отыр¬ан: µлттыє бірлік идеясын білдіруші болуды¦ моральдыє єµєы¬ына кім Ўрі єандай ісімен жЎне Ўрекетімен ие болу¬а тиіс деген сµраєєа жауап іздейді. ¤з мемлекеті¦ді єалай жЎне єайда бастап апару керек? 172 ўбілхайыр Біріншіні¦, јасымхан мен Хаєназарды¦, да¦єты ТЎукені¦, Абылай хан мен Кенесарыны¦ Јмірі мен ерліктеріні¦ та¬лымдары єандай, бµл та¬лымдар не берді, жарлар¬а, кейіннен орыс отарлаушыларына єарсы µзаєєа созыл¬ан (1798—1930 жылдар аралы¬ында¬ы — аты а¦ыз¬а айнал¬ан Сырым Датµлыны¦ кЈтерілісінен, Исатай мен Махамбеттен бастап, Амангелді Иманов- єа дейін жЎне отызыншы жылдарда¬ы алдын-ала жоспарлан¬ан єатыгез геноцидке єарсы аштарды¦ бЇліншіліктері мен кЈтерілістеріне, аєырында, єазає жастары МЎскеуді¦ Їстемдігі мен оны¦ јазаєстан¬а єой¬ан сы басєарушысына ашыє єарсы шыєєан 1986 жыл¬ы желтоєсан оєи¬аларына дейін) со¬ыстар єазаєтарды неге Їйретті? јазає даласында¬ы µлт-азаттыє єоз¬алысы ешєашан тоєта¬ан жоє. Бµрын¬ы кЈшпенділер Јздерін ержЇрек жауынгерлер ретінде кЈрсетті. Мµны ежелгі заман тарихшылары Геродот пен Страбон да растайды. Кешегі Јткен екінші дЇниежЇзілік со¬ыста да єазаєтар ерекше єахарманды¬ымен танылды. Алайда, он то¬ызыншы жЎне жиырмасыншы ¬асырларда жеке Јз єару-жара¬ы болма¬андыєтан олар генерал Черняев секілділерді¦ жазалаушы экспедицияларына єарсы тµра алмады... ИЎ, біз со¬ыс Јнерін Їйрендік, ал тЎуелсіз болу Їшін, ᵬан єоса жасампаздыєєа єол µру — зауыттар мен фабрикалар сала білу, машиналар мен компьютерлер жасай білу, мµны корейлер мен малаизиялыєтар, жапондар немее таиландыєтар секілді жасай білу керек. Патшалыє Ресей мен тоталитарлыє тЎртіп бізді µлт ретінде, халыє ретінде станоктар мен техникадан єыбын тауып, єулыєпен жырає µстап келгені рас. Бізді техникалыє, ¬арыштыє, єµрылысшылыє кЎсіптерден аластады, дипломатия¬а жолатпады, јазаєстан саясатшы да, мемлекет басшысын да, Ўскери маман да даярламады, есесіне орыстандыру толыє ауєымда, єарєынды жЇріп жатты. Тіпті, єазає мектептері де жабылып, єазає тілінде оєытатын бірде-бір орта яки жо¬ары оєу орны бол¬ан жоє. Бізді¦ жеріміз де, халєымыз да бір ¬ана ролді: Ресейді¦ — отарлаушы Ресейді¦, кейіннен тоталитарлыє тЎртіпті¦ шикізат беруші єосалєы айма¬ы кЇйінде єалу ролін ¬ана орындау¬а тиіс болды. Бµл жайында Тµрар Рысєµлов пен Мµстафа Шоєай Јз е¦бектерінде дЎлелді фактілер келтіре отырып жазды. Тµрар Рысєµловты¦ ай¬аєтауынша, «јазан тЈ¦керісіні¦ е¦бек сі¦ірген басшыларыны¦ бірі Иван Тоболин 1920 жылы ТЇркістан Орталыє ат- єару комитетіні¦ мЎжілісінде єазаєтар марксистерді¦ кЈзєарасы бойынша, экономикалыє тµр¬ыдан нашар бол¬андыєтан, бЎрібір єµрып бітуге тиіс...» деп ашыє мЎлімдеген. 1938 жыл¬а дейін бізді нає осылайша Јлтіріп те келді. јолдан µйымдастырыл¬ан ашаршылыєтан, ма¦дайында¬ы бар байлы¬ы — киіз Їйі мен атын тартып алудан, медициналыє жЎрдем атаулыдан мЇлдем єа¬ыс єалдырудан миллионда¬ан єазає мерт болды. ўйтсе де, халыєты тµтасымен єырып жіберу мЇмкін емес. Мµны¦ Їстіне, мал ба¬у¬а да адам, арзан жµмыс кЇші керек болатын... 1990 жылды¦ басында одає ыдырай бастады да, бµрын кЇшпен біріктірілген республикалар Јздеріні¦ тЎуелсіздігін жариялау¬а кірісті. СЈйтіп, єазаєтар¬а да баєытты кЇн туды. ТЎуелсіздігімізді єайтар¬анмен, біз єµралаєан єалдыє: жер єойнауларыны¦ байлы¬ы бµрын¬ысынша тасып Ўкетіліп жатыр, айырмасы — бµл енді халыєты¦ єасіреті Їстінен байып жатєан жа¦а саясатшыларды¦ еркімен жЇзеге асырылуда. Бізде Јнім µєсататын ЈнеркЎсіп жоє. ¤з мµнайымыз бола тµра, біз бензин мен газды басєалардан сµраймыз, сатып аламыз. Бізде бЎрі де бар, бірає еште¦е де жоє. Біз мµнай¬а, темір мен кЈмірге, асыл металдар¬а, астыєєа белшесінен батып отыр¬ан єайыршымыз... Біз бар бол¬аны мал Јсірушіміз... Тоталитарлыє тЎртіпті¦ тµраєты Ўрі сЈзсіз орындауды талап ететін µраны: «јазає жастары — єойшылыєєа!» болды. Мµндай жа¬дайда біз сірЎ да «экономикасы кЇшті ел» бола єояр ма едік? Біз ауруларды¦ µлтымыз, Јйткені кЇллі шайтанны¦ єаруын — ядролы¬ын деймісіз, химиялы¬ын деймісіз, бактериологиялы¬ын деймісіз, бЎрі-бЎрісін кЈгінде де, жерінде де, жеріні¦ астында да, я¬ни бізді¦ Јзімізге де сан рет сынап кЈрді. јазір Ресейге тиесілі єаруды¦ бЎрі бізде сыналды. Сондыєтан бізді¦ жеріміз де, адамдарымыз да улан¬ан, есе¦гіреп єал¬ан... Бµрын¬ысынша біз јазаєия¬а шегені де, ине мен жіпті де сырттан Ўкелеміз... Ендеше, єазає мемлекеттілігі «бола ма, жоє па», «басєаны¦ баєылауынан шы¬ып, е¦се кЈтерер єасиетке ие болып, єанатын єомдап, Ўлемдік Јркениетті дамыту¬а Јз Їлесін єосып 173 жатєан халыєтарды¦ санатына єазаєтар да єосыла алады ма?» деген сµраєтар єазір мейлінше кЈкейтесті болып отыр. Ша¬ын елдер бЈлшектенген жа¬дайда µлы державалар¬а же¦іл со¬ады, «бЈліп ал да билей бер» деген єа¬ида да содан ту¬ан — Ілияс Есенберлинні¦ кЈптеген тілдерге аударыл¬ан атаєты «КЈшпенділер» трилогиясын оєы¬анда, осы мЎселелерді¦ бЎрі де Ўлденеше рет алды¦ыздан шы¬ады яки басєа ой¬а ілесе туындайды. Бµл мЎселелер бµрын-со¦ды біз Їшін тап єазіргідей кЈкейтесті, Јмірлік ма¦ызды болып кЈрген емес. °лкен азамат, тамаша жазушы бізге танытєан тарих та¬ылымдарынан шын мЎнінде кЈп сабає алу¬а болады. жүктеу/скачать 1.54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|