Исабаева Ж., 2011. Бардык укуктар корголгон

О, ал жылдардын жүзү курусун! Капысынан башталган кара баскан кан майдан бар жакшылыкты жалмап кеткендей туюлган ошондо!

Жалмаганы ошо – Молдокенин төрт уулу, төртөө бирдей согушка аттанып кетти. Алардын эле эмес, ар бир үйдүн башына келген кайгы болчу бул.

Айылда ар күн сайын узатуу, ар күн сайын ый, ызы-чуу!..

Жесир калган алмамончоктой жеңелер жер тытып, ботосун жоктогон энелер боздоп, аталар сакалдарынан жаш тамызып, улам бир баласын аскерге узатып кала берип жатышты.

Сейдана атасынын балдарына калыс, камкор ата экенин ошондо бир билди. Агасынан калган төрт уулу үчүн өмүрүнүн көбүн алдырып ийгендей болду жарыктык киши.

Айрыкча, 1943-жылы эки уулунан тең бирдей кара кагаз келгенин айт!.. Жер сүзүп жыгылып калды атасы! Күйүттөн жүрөгү эзилип бараткандай болгон!

– Кайрат кыл, атасы! Бекем бол! Уулдарын берген сен жалгыз бекенсиң! Бүткүл элдин башына түшкөн кайгы бул! Башка бала-бакыраларга тээк болуп, чыйрал! – дешти кайрат айткандар.

– Ооба десең, андан көрө берки эки уулуңдун амандыгын тиле, Кудайдан! – деген болушту. Мындай сөздөр, ошол кездеги айланын жогунан, бири-бирине чыйралтыш үчүн айтылган кайрат эле.

Айткандай эле, ата дагы белин бек бууп, баш көтөрдү. Калган балдарынын амандыгын Кудайдан тилеп, зарлады. Бирок... бу сапар да Молдокени жер сүздүрүп, мүңкүрөтпөйлү дедиби, берки эки уулунан “кара” да, “ак” да кабар келген жок! Тек гана ата-энелерди үмүткө жетелетип, өмүр бою күттүрүп койду тагдыр...

– Сейдеш, – деди эки ийнин солкулдатып, солуктап ыйлаган кызды сооротуп. – Ыйлабачы, Сейдеш. Көрөсүң го, мен сөзсүз аман-эсен кайтып келем. Экөөбүз анан баш кошобуз. Көп балалуу, бактылуу болобуз.

Ыйлабачы?.. Же, айтчы, мага ишенбейсиңби?

Агалары кетип, жедеп жоготуудан көңүлү калган кыз ошо сөздөргө бирок каниет кылды.

– Андан көрө кетип калбай, мени күтсөң, – тамаша-чыны аралаш ушинтти улан. – Жарайбы?

– Ийи, – деди кыз солуктап басылып.

– Мен сөзсүз келем, күт?!..

Тилек
Эл башына түшкөн ушул алаамат эрке кызды бат эле токтолтуп койду. Эркектер жасай турган талаа жумуштарына эми жалаң кыз-келиндер, катын-калачтар чыгып, алар менен кошо Сейдана да таң кылайгандан каш карайганга чейин баш көтөрбөй иштеп жүрдү.

О, ошондогу арман менен азапка оролгон айлар, күйүткө күйүп, ыйга чыланган күндөр, жыландай муздак жыластуу жылдар!

Кыз-келиндердин жылаңайлак, чор тамандарын тикенек-таш тилип, балтырларынан кан сызылып агып, ботодой боздогондой болсо, жанындарына киши тура алгыс!

Эсинде, ошондо курбу-курдаштары, жеңелеринин үнү Кудайга жетип, тилдегени эле душман менен Кудай болуп калган:

– Кудай, ай! Мынчалык эмне кыйнайсың?! Мындан көрө алып эле кетсең эмне?! Тойдум, ушундай күнгө! Кереги жок эле мага мындай жашоонун! Бул дүйнөнүн тозогуна салбай, андан көрө өлтүрүп эле койбойт белең?! – деп зыркырап ыйлаша турган.

Бирок Сейдана антчү эмес. Балким, ага Үркүндүн: “Мен сөзсүз келем! Мени күт! Экөөбүз бактылуу болобуз!” – дегени кубат болчубу, же Кудай-Таала башкалардан башкачараак жараткан сезимтал кыз алдыда али керемет күндөр бар экенин сезчү, туйчу беле, айтор курбуларына окшоп, жанынан аша кеччү эмес.

Ал ушул күндөрдүн артында, тээ каяктадыр жакшы күндөрдүн карааны келатканын боолгочу...

Бири-бирин кучактап алышып, ботодой боздогон кыз-келиндерден андайда оолактап кетип калчу да, эч ким көрбөгөндөй, эч ким укпагандай алыс, аңыз ичине кирип алып:

– О, Кудай?! Кудурети күчтүү Кудай?! Кыздардын чыдамсыздыгын, сабырсыздыгын кечир?! Мен сага ишенем, Кудай! Мен сенин бар экениңе жана күчтүү кудуретиңе, боорукерлигиңе, айкөлдүгүңө ишенем! Менин жашагым келет, менин Үркүнүмдү тирүү тоскум, аны менен бактылуу болгум келет! Менин бала төрөп, эне болгум келет?! Ушул тилектеримди кабыл кыл?! Мен сенден суранам, Кудай?! Мен сага ишенем, Кудай! – деп алакан жайып суранып, бата тиленип алып, кайтып келчү.

Эми ойлосо, айтканы айтканындай эле келген экен. Кудай-Таала адам баласы эмне тилек кылса, кабыл кылат, жаштын тилегин берет деген чын.

Айткандай эле алиги кыз-келиндердин бир даары өмүрдөн эрте кетип, бир даарынын тагдыры татаалдашып калды кийин!
***
Сейдана а кезде Семейтей айта элек кези. Атүгүл үч уктаса түшүнө а кире элек кез. Бирок талаага чыгып эркек болуп, эр азаматтардын жумушун жасап, үйгө келип бир колу куургуч, бир колу туткуч болгон бечара аялдарды, кыз-келиндерди аяп, аларды жубатып, алаксытуу үчүн заңкылдап ырдап берет эле.

– Ай-ий, ай, Сейдеш! Үнүңү тим эле укмуш!

– Ай, бу сөздөрдү кайдан таап айтып атасың, я? – деп, азап-тозокту азга унута калышып, андайда баары Сейдешти тегеректеп калышчу. Өздөрү да анан Сейданага кошулуп ырдап, бир заматта эми элеки ый менен кайгы жел менен кошо кайып болуп кеткендей, кыз-келиндердин арасын тамаша, күлкү аралап кетээр эле.

Сейданда Атайды жеңгенде...
1944-жыл.

Таң кылайгандан тартып эле бригадир үйлөрдү түтүнмө-түтүн кыдырып, талаага айдайт. “Аный, чыкпайм!” – деген киши жок. Таңдан кечке жер чукулап, машак термей. Элдин курсагы чала тоют. Баарынын эки көзү төрт болуп: “Атаа-а, ушундан бир үйгө ооз толгудай ала кетсем, ээ?” – дегени менен, бир бүдүр дан алууга уруксат жок. Бригадир улам бир жерге жаман атын соксоктотуп чаап келип, карап кетет. Кокус кичине эле шигиң билинди дегиче болду, айыпка жыгыласың. А бирок эл деген эл экен да, ошондо да эбин таап алып кетендер болчу.

Мына ушундай күндөрдүн биринде Кетмен-Төбөдөгү кадимки Коргоолдун айылына азыр да эл оозунан түшпөгөн айтылуу Атай Огонбаев келип, жашап калды. “Эл оозунда элек жок” эмеспи, ал келгенден көп өтпөй эле артынан “имиш-имиштер” айдарым жел менен кошо айылды аралап, кыдырып жүрдү:

– Ботом, аңыздан машак уурдап, кесилип кете турган болгондо качып келиптир, – дешти бири.

– Жок, ай. Антпей эле машакка чыкпай, бригадирди уруп коюп, ошондон ооп келиптир дейт...
А көрсө Атайдын бир тууганынын тестиер баласын бригадир машак менен кармап алат. Балким какыс-кукус кылып коёюн дегенби, же чындап эле жаны ачыганбы, баланы аёосуз ур-токмокко ала баштайт. Ошол учурда үстүнөн чыгып калган Атай:

– Балада эмне күнөө?! Жыргаганынан алыптырбы?! “Өлгөндүн үстүнө – көмгөн” кылып, эмне урасың?! – деп инисине болушуп, бригадирдин өзүн уруп коёт. А кезде идеология, тартип ошондой катуу эле: “Фашизм менен күрөшүүдө Ата-Мекенге чыккынчылык кылды” деген жалаа менен соттолуп кетиши мүмкүн болчу. Ошого жеткирбей, Атай Коргоолду эш тутуп, Кетмен-Төбөгө баса бериптир.

Ушундай күндөрдүн биринде Сейдана ошол айылга, өкүл эжесиникине барып калат. Жер-жерлерде канткен менен, элдин көңүлү өссүн үчүн оюн-зооктор, кичинеден той-топурлар боло калчу экен. Ошондой тойго туш болот.

Отругандар ыр кесе ойноп, кезек төрдө жакшынакай кийинип отурган сулуучумак жигитке тийет. Түгөнгүр десең, ыр кесе сунган келин сүрдөп калды окшойт, чалынып кетип, кеседеги бозо Атайдын этегине жаба төгүлөт.

Ошондо Атай комузун ала коюп, ыр кесеге жооп кылып, ара чолодо:
– Кетмен-Төбө кенен жер,

Эзелтен эли кеменгер.

А бирок,

Этегине меймандын,

Бозо куят жеңелер, – деп кошуп ырдап жибергенде, кыз-келиндер бири-бирин чымчылашып, анан Сейдананы:

– Ай, Сейдеш, оозуңда жамагың го, жооп кыла койсоңчу, – деп түрткүлөп калышат. Ошондо кер маралдай керилген кыздын төгүп турган кербези дейт:

– Жыгылдым, бийкеч! Жыгылдым! – деп ордунан тура калыптыр.

Ошондон кийин Кетмен-Төбөдө: “Сейдана Атайды жеңгенде”, – деген кеп тараган.

Түш
1946– жылдын жай айы.

Сейдана түш көрөт. Түшүнө бу тоонун башынан тиги тоонун башына аргымагын аттатып өтүп бараткан, найзачан баатыр кирет. Аргымактын таноолорунан түтүн бүркүп, абада арыш керген сайын аттын туяктарынан жылдыз чачырайт.

Эртең менен дене-бою башкача жеңил болуп, көкүрөк-көңүлүнө кандайдыр кубаныч толуп, сергек ойгонгон кыз: “Кудай буюрса Үркүнүм аман-эсен келет экен”, – деп түшүн тымызын жакшылыкка жоруп, кудуңдап калат. Ошол канаттуу аргымак минген найзачан баатыр көз алдынан, эсинен кетпей, жадымында сакталып калат.

Кийин ойлосо, ал атчан – баатырларынын бири окшобойбу. Ага ошондо эле баатырлары назар салып, болочок семетейчиге акырындап белги бере баштаса керек. А бирок аны кайдан туйду, аны кайдан ойлоду дейсиң ал...

Айтор, бир карасаң жомоктогудай, бир карасаң өңүндөгүдөй ошол түштү дагы бир кайталап көрүүнү самачу болгон.

Кыял деген кандай күлүк, кыялында ошол баатырды – өзүнүн арзыганы катары элестетип, эч кимдикине окшобогон бир ажайып жашоо жаратып алган: Ар дайым ошол канаттуу арыгмакчан махабаты булуттарды бурдай кечип, бир колуна жымыңдаган жылдыз, бир колуна алтын ай кармап, аргымагын алкынтып асмандан түшүп келчү да, Сейдананы жерден элпек эңип ала коюп, закымдарга сиңип кетчү... Эки ашык анан жер кезип, аалам кезип кетишчү...

Дагы бир жолу түшүндө так ошол тоону, ошол баатырды көрдү.

“Үркүн?!..” – деди көмөкөйүндө кыйкырып. А бирок үнү суыртка чыкпай, кубанычка муунуп калгандай болду. Тоонун кылда чокусунда найзасы асман чийип, тулпарынын туягы жер чапчып турган жоокерден: “Мен – башкамын. Мына – Үркүнүң!” – дегендей туюм келди да, аңгыча аскер кийимчен жигит көрүндү. Эки өңүрүн шамалга делбектетип, кыр ылдый түшүп келатыптыр ал.

Сейдана серпиле түшүп, эми алиги жоокерди унутуп салып, аскер кийимченге умсуна карап, жүрөгү “болк!” этти.

“Менин Үркүнүм?!” – деген ой акыл-сезимин, бүт эркин бийлеп, өзүнүн бары-жогун унутуп салып аны утурлап баратты анан. Көзүнүн жашы он талаа болуп, ыйлап алган.

– Ой, Кудайым ай, ошол болсо экен?! Ошол!.. – дейт жүрөгү. Аңгыча алиги караан да баш кийимин ала коюп, Сейданага булгалай:

– Сейде-еш?! – дейт. Ушул үн бүтүндөй Кетмен-Төбөнү жаңыртып, айылды аралап, андан ары аска-зоолорго барып жаңырыктагансыйт.

Сейдана буту-бутуна тийбей чуркап, жаңы эле жетип бой ташаганда чочуп ойгонот...

Кудум өңүндө чуркап күйүккөндөй энтигип, күйүгүп алыптыр десең. Ыргып тура калып эле жеңесине чуркаган.

– Жеңеке, мен бир жакшы түш көрдүм!

– Түшүң туш болсун, кызыке!

Айткандай эле, ошондон бир ай өтүп-өтпөй, Сейденанын эсинен эч качан кетпей турган, керемет окуя болгон...

Күндөрдүн бир күндөрүндө кечке маал:

– Көтөрмөлүк бир жигит аскерден келиптир! Алты саны аман экен! “Прансуз” дегендерге туткунга түшүп калып, Сталин өзү куткарып алыптыр! – деген кабар ар бир үйгө баш багып, ар бир жүрөктү, ар бир сезимди “селт!” эттирип, каректерди жашка чайытып, айылды аралап, жел менен кошо тарап жүрдү.

– Ай, Сейдеш, уктуңбу?! – жеңеси угуп эле кызыкесине чуркады.

– Уктум, жеңе! – өзү да алда нени алдыртан сезген сезимтал кыздын ой-кыялы алып учуп, бир орунга тура албай, кармаган буюму улам колунан ыргып, эси-дарты элеп-желеп болуп калды.

Анткен менен: “Кайсы бактылуу адамдын бүлөсү десең? Ким болду экен?!” – дедирип, элди дүрбөлөңгө салган коңшу айылдык ошол жигиттин өзүнүн да эси-дарты Кара-Тектир тарапка ооп, канаты болсо мына азыр учуп кетчүдөй көңүлү алагды болуп, жаны жай ала албай өрөөпкүп турганын башкалар билди дейсиңби?

Баарынан да, Сейитбек ата менен Айкан апаны, урук-туугандарын аман-эсен келип бир кубанткан жигит:

– Эки-үч күндө келинчек алып келем! – деп дагы бир кубантты.

– Аксарбашыл, айланайын Кудай! Үйүбүзгө баш кирип, той артынан той болот экен! Кудайым берет деген ушул! – деп ата-эне камынып калды.
***
Эртеси кечке маал Сейдананын айлына келди Үркүн. Аскер кийимчен жигитти кайсы үй болбосун жылуу кабыл алып, даам таттырып, тестиерлер текилдеп чуркап, артынан калбай эрчип жүрүштү.

– Айланайын кулунум, менин уулумду көрө алдыңбы? – кайда барбасын, күтүүдөн жедеп көз майы түгөнгөн кемпир-чалдардын биринчи эле суроосу ушул.

– Балким, кетмен-төбөлүкмүн дегендир? Эстеп көрчү кагылайын?

– Аке, менин атамды тааныйсызбы? – дейт чыт курсак балдар менен, беш көкүл кыздар. – Ал дагы согушка кеткен.

– Жок, көрө алган жокмун... Жолуга албадым... – ар бирине берген жообу ушул, бирөө гана. Шаабайы сууп, умсуна карап калган кары-картаңдарды, түгөйү уруштан кайтпай, ордуна алакандай кара кагаз алган жесирлер менен жетимдерди аяп, заманасы куурулат. Кекиртегине ысык бир нерсе кептеле түшүп, муун-жүүнү бошойт. Анткен менен аны мындай азаптардын баарынан аруу кызга болгон ак сүйүүсү арачалайт. Сейдешин ойлогондо буга чейинки көргөн азап-тозокторунун баардыгы эстен чыгып, жандүйнөсү жарык боло түшөт.
***
Мына, эки жаш эчактан күткөн, Жаратканга жалынып жүрүп сурап, тилеп алган көз ирмем!

Күүгүм талаш жигит үйгө кирип келип, төрдө жамбаштап жаткан Молдоке атага ийилип, салам айтты:

– Ассалоому алейкум, ата?

– Алейкима...

Аскер кийимчен жигитти көрө, анын үстүнө “ата” деген үндөн улам, үмүтү “жылт”!” деп, обдула түшкөн Молдоке саламынын ары жагын жутуп алгандай, жигитти нес боло тиктеди. Бирок, бу саам да сокур үмүт аны алдап кетти. “Балдарымдын бири болбосун?” – деп ойлогон болчу ата. Колдору калчылдай, тамагы жашка муунуп: “Кудай бере көр? Кудай бере көр?!” – деп күүгүмдө карааны гана көрүнүп, жүзү бүлбүлдөгөн жигитти бүшүркөй тиктеген. Качан жанына жакын келгенде гана жигиттин колун кармалап көрүп, башка бала экенин билди ата.

– Алейкима ассалам, – деди анан каргылданган, күйүнгөнү да, сүйүнгөнү да белгисиз, ый аралаш үн менен. – Аман-эсен келдиңби, кагылайыным?

– Жакшы, ата. Аман-эсен...

– Ден соолук жакшыбы, алты сан аманбы?

– Аман, ата. Баары жакшы.

– Ошондой эле болсун! Болсун, балам! – деген ата жубайларына кайрылды: – Тамак аскыла, балага. Кудай сүйгөн бала экен, айланайын!..

Уулдарын жоготуп, күйүткө күйүп турган эки эне андан ары кармана албай кетишти. Үй ээси менен учурашып, бери обдулган жигитти улам бири бооруна кысып, маңдайынан өөп, балбаалап ыйлап-сыктап атышты.

– Кантет?! Аман-эсен келген балага ыйлап, кантет?! – Молдоке зайыптарын тыйган болду.

Бу тапта кыз-келиндер менен суу алып, булактан келаткан болчу Сейдана. Бир убакта алардын үйүнө агылып кирип аткан элди көрө коюп, эмнегедир дендароо боло түштү кыз. Оюна жакшы да, жаман да нерселер түшүп, денесинен чыпылдап тер чыгып кетти.

Челкилдетип көтөргөн суусун жонунан алып ыргытып жиберип, үйдү көздөй чымылдап чуркагысы келди. Бирок өзүн-өзү кармап:

“Жок, жок, сабырдуу бол! Токто! Шашылба!” – деп тынчытып келатты.

“Эмне болуп кетти?! – деди экинчи бир туюму. – Акелеримден... кара кагаз келдиби, же?!.. Жок, жок! Андайды кулакка угуза көрбө, Жараткан?! Андай кыйнооңду апаларым да, бечара атам да көтөрө албайт! Токточу, андай болсо үйдөн өкүрүк чыгат эле го?! А балким, агаларымдан бирөө аман-эсен келип калды бекен?! О, Кудай! Андай аттуу күн кайда?!..”

Аларга удаа эле акыл-өсезимине айлампадай аланып, Үркүн келе калып атты. Ансайын жүрөгү туйлап, эки буту жер баспай, учуп бараткандай сезилип кетти.

“Жок, жок! – дейт бу саам да өзүн токтотуп. – Үркүн үйгө кайдан даап келсин? Кантип батынмак эле?..”

Бирок а кезде аскерден келгендердин тааныса да, тааныбаса да ар бир үйгө баш багып, кары-картаңдар менен амандашып, ал-жай сурашканы эч кимге өөн эмес эле.

Эмнеси болсо да ар кандай ойлор, божомолдор менен алпурушуп отуруп, Сейдана үйгө жетип-жетпей чакасын таштай салып, а бирок андан ары кадамдары тушалып калгансып... үйгө бир машакат менен кирди!

О, Кудай! Үмүтү аны алдабаптыр!

“Үлп-үлп” эткен май чырактын жарыгынан ал Үркүнүн жазбай тааныды! Экөө саамга тиктешип калышты. Үйдүн ичиндегилер да эки жашты алмак-салмак карап, каректер менен, жүрөктөр менен сүйлөшүп, сагынычтарды айтышкан ирмемдерди бузгулары келишпегендей, саамга демдерин ичине катып турушту.

– Саламатсыңбы, Сейдана? – жигиттин дир-дир эткен добушунан улам кыз эсине келе түштү да, карап турган ушунчалык көп көздөргө туруштук кыла албай, сыртка атып чыкты... Үйдү аланып, кудум Үркүн отурган тушка учуп жетти. Тамга сүйнөнүп, башын саал чалкалата, көздөрүн жумду...

Жер айланкөчөк болуп аткансыды ушу саам. Анткени бакыттан башы айланып, сагынычка, кубанычка, сүйүүгө ушунчалык мас болчу кыз ошондо...

Баш кошуу
Аскер менен учурашканы келген эл:

– Ии, балам, сүйлө, – деп жигитти кепке тартып отуруп, тээ бир далайда барып тарашты. Алар менен Үркүн да кетүүгө камынды. Чыгып баратып, селкисине катарлаш келе калган жигит:

– Сейдеш, эртең келип алып кетем, – деп шыбыраганга үлгүрүп, чыгып кетти.

Айткандай эле эртеси Үркүн урук-тууганы менен келип, колуктусун алып кетти.

Айрыкча албарсты менен алышып, куучулук өнөрдү аркалаган, кадимки кыш чилденин Токсон-чалы менен саламдашкан Сейитбек ата бу келин баланын жөн бала эмес экенине көзү жетчү.

– Келинимде кандайдыр касиет бар, апасы, – дечү байбичесине кээде сыр кылып. – Кудай сүйгөн бала бу, колдоочулары бар...

“Кокус, эртеби-кечпи, билинет бу. Ошондо Үркүн чочулап, же ишенбей күнөөгө батпасын” дедиби, бир күнү ойлоп жүргөнүн уулуна да акырын кыйытып, четин чыгарып койду:

– Сейдекемде кандайдыр касиет бар. Түшүнбөстүк кылып, көңүлүн оорутпа, балам.

Уулу адегенде тамашалап күлгөн болду:

– Cиз ушу, бизге билгизбей гана, өзүңүздүн касиеттериңизди келиниңизге берип атат окшойсуз?

– “Ичи тар итине бок бербейт” болуп атасың, ээ? Анан Сейдекеме бербегенде, сага берейинби? – деген атасы анда “карс-карс” күлүп.

Ал мындайча болуптур...

Мен тогузга келгенде, биздин айылдын кыйын чыктыларынын бири да кызын Кетмен-Төбө тарапка күйөөгө узатып: “Бири кызыбыздын чачпагын көтөрүп, бири отунун жагып, суусун алсын!” – деп жети жашаар жетим кыз экөөбүздү кошо жөнөттү.

Балабыз, анын үстүнө каршылык кылууга каруубуз, арачалап калаар жатындашыбыз жок болгон соң, кете бердик да...

Бирок келген күндөн эле кетмен-төбөлүк бийге баш терим жакканбы, кара жумушка салбай, болгону эле келген-кеткен меймандардын колуна суу куйгуч кызматка койду.

Бой жетип, эрезеге жеткен кезимде ишенип, үйүр-үйүр жылкыларын кайтартты. А бирок мен анда ал бий болочокто менин өз кайнатам болот, ошонун көзгө басаар жалгыз, эрке кызына үйлөнөм деп ойлоп коюптурмунбу? Айтор, кийин-кийин бий мына ушул апаңды берип, өзүнчө үй көтөртүп, мал бөлүп берген.

Эл да ошону эп көрүп, бир менин эрдигиме, бир кайнатамдын билгилигине ыраазы эле...

Анткени, жайдын этегинде эле очойтуп кар жаап салбадыбы. Ошол кезде мен күтүрөгөн үйүр-үйүр жылкым менен тоодо элем. Кыштоого түшүп келе албай, аска-тоолордун арасында калдым.

Бул адегенде абдан коркунучтуу да, сүрдүү да эле.

Адамдын ою дароо эле жамандыкка кетет экен: “Арам өлөт деген ушул турбайбы! Кожожаштай, сөөгүм сөпөт болуп, аска-зоонун арасында калат окшойм!” – дедим оюмда. Күн өткөн сайын заманам тарып, асман-жерим аңтарылып баратты. Анткени, “Мына эми жол ачылаар” деп күткөн сайын, табиятың кайра ошончо каарданып, сурун салып туруп алды. Баягы мен жылкы айдап өтчү кыя жолдор жолдор көк жалтаң музга айланып, үстүнөн учуп канаттуу куш эле өтпөсө, адам түгүл кайберениңдин өзү да даай алгыс!

А бирок, ажал жетпесе адам деген өлбөйт экен, балам. А балким, “Кудай деген кул өлбөйт” деген ошодур, Алла-Таалам өзү колдоп, ата-бабаларымдын арбагы караан болуп, күтүрөгөн жылкыларды кыштан аман-эсен кыштатып, өзүм да тирүү чыктым.

Азыгым – жаш кулундун эти менен, бээнин сүтү болду.

Сууктан далдоо болсун деп, кучак-кучак таштарды калап, өзүмө баш калка, жылкыларга короо жасадым. Ошол жердин “Сейитбектин калоосу” деп атаган калышынын жөнү ошол, балам...

Отуруп-туруп Кудайга сыйынам. Мени бир үйүр жылкым менен корголотуп, айлана-тегерегимди айланта курчап турган тоо-ташка сыйынып, сырымды айтам. “Ак жолтой боло көр? Силерди айдап алып, айылыма аман-эсен жетсем экен”, – деп күтүрөгөн төрт түлүккө жалынам.

Жаздын жылуу илеби жыттанган сайын бу дүйнөдө менден өткөн бактылуу адам жоктой, асман тиреген тоолор атам менен энемдей, жатындашымдай сезилип, ошолорду кучактап, боорума кыскым, канатым эле болсо үстүндө айланып, шаңшып учкум келет!

Ошол жер менин өмүрүмдүн эң кызыктуу учуру сыяктуу, ар бир аткан таңы менен баткан күнү эми да жадымымда жатталуу турат.

Токсон-Чалга жолугуу
Мына ушул кышта кадимки кыш чилденин пири – Токсон-чалды көрдүм, – деди маегин улаган ата. – Ошондо бу кыргыз элинин көрөгөч, билгичтигине таң калдым. Чыны менен эле кудай сүйгөн эл экенбиз дедим. Болбосо, кайсы эл жылдыздарды карап туруп эле айдын, жылдын эсебин билет? Бир эле кыш мезгилин алалы, анын ар бир аптасынын өз аты, ошого жараша өз мүнөзү, “кылык-жоругу” бар. Көрсө, мунун баары жомок эмес экен, балам...

Бир күнү жылкылардын изин кууп отуруп, эгерим үстүнөн ак кар, көк муз кетпеген жалама аскага жетип калган экем. Кыялымда: “Балким, менден кийин деле бул аскага эч кимдин буту жетпейт чыгаар”, – деп өз бактыма өзүм корстон болуп, алдымдагы азоомду алчактатып келаткам.

Бирок, бир убакта карасам эле... көк жалтаң муздун үстүндө, жанаша өскөн карт арчанын түбүндө аппак кементай, аппак заңкайган аппак баш кийимчен, сакалы белине жетип, өзү да кардай аппак, сулуу карыя мени карап отурат!..

Көргөн көзүмө ишенбей, кирпигимди ирмеп-ирмеп алдым. Бир чети саал чочулай түштүм да, бир чети таң калып, бир чети көптөн бери адам аттуунун карааны көздөн учуп жүргөн үчүнбү, кубанып да кеттим!

“Жок, токточу, Сейитбек! – деди аңгыча бир оюм. – Бу, ак кар, көк муздуу аска-зоолордун арасында кайдагы адам?!..”

Ойго какап, буйдала түштүм. Ак карыя болсо жанагы жерде, жанагысындай эле мени карап, кадимкисиндей эле ак сакалы күн нуруна чагылыша жалтылдап, салабаттуу отурат. Жүзүнөн тим эле нур тамат десең!

Бир кезде оюма ата-бабалардан айтылып келаткан кадимки Кыдыр алеки салам түшүп кетти.

“Ооба, ошол! – дедим оюмда. – Кыдыр алеки салам! Ал баарына эле жолуга бербейт! Кыдыр атага кезигип, колун кармаган адамдын иши оңолот! Муратына жетет! Пендеңе берейин дегениң ушул экен да, о Кудай?!..”

А кезде менин бир эле муратым – эл-жерге өлбөй, аман-эсен кошулуу эле!

Ушуну ойлодум да, жакындап барып, аттан ыргып түшүп:

– Ассалоому алейкум, ата? – деп колумду сундум.

Бирок карыя алигимди да, колумду да албай, катып калган адамдай, сунулган колумду карап, сустайып көпкө отурду да:

– Ка-ап, балам, колуңду бекер сундуң, – деди.

Менин бүткөн боюм титиреп кетти. Бирок колумду кайра тартып да ала албай, нес болдум.

– Мейли эми, назарың сынбасын, – деди анан. – Кармап коёюн. Бирок чыпалагыңдын эле учун бер?

Карбаластай түшүп, айтканын жасадым. Ал өзү да чыпалагымды аярлап, баш бармагы менен сөөмөйүнүн учун гана тийгизип койду да:

– Эми өмүр бою өкүнөсүң го, балам, – деди “кол алышкандан” кийин. – Мен деген – Токсон-чалмын!

“Токсон –чал?! Ал ким эле?” – деп оюмду жыя албай турганымда:

– Кыш чилдеси түшкөн маалда, “Токсон түштү” дегенди кулагың чалды беле? Уктуң беле? – деди.

– Ооба. Ооба, ата, – деп ийдим жогумду таап алгандай. – Уккам.

– Ии, уксаң, ошол кыш чилденин атасы, Токсон-чал деген мен болом!

Анан ал ордунан элпек туруп, кудум булуттай жумшак, элпек кыймылдап:

– Балам, мына бу сууну көрдүңбү? – деди тоо ылдый аккан сууну жаңсап.

– Көрдүм, ата.

– Мен азыр ошол сууга бой таштап, агымга каршы кулач керем.

– ?..

Мен эсимди топтоп: “Кандайча?” – деп ойлонуп үлгүргүчө, Токсон-чалдын кош аягы жерге тийип-тийбей, учуп жүргөндөй, шамалдай ыкчам кыймылдап, сууга кирип кетти да, өйдөнү карай сүзүп баратты. Мен анын караанын көпкө чейин жандалбастап карап аттым. Бирде көрүнбөй калып, бирде “кылак” этип ар кай жерден чыга калып, узап кетти...

Айткандай эле, азыр эле тынч агып аткан суу заматта түрүн өзгөрттү. Кучак-кучак муздар пайда болуп, үрөйдү учурган үйүр жүрүп кетти!

Мен ошондо гана сездим, Токсон-чал кармаган чыпалагымдын учу меники эместей, башкача болуп долдоюп туруптур.

Көрсө, бая чал кармаганда эле үшүк алып кеткен экен аны...