«Іскерлік құжаттарды дайындау және өңдеу»

1. 
   Теріп жазудың жалпы ережесі қандай?
   
2. 
   Тасымалдау ережесі қандай?
   
3. 
   Таңба мен цифрлар қалай жазылуы керек?
   
4. 
   Тақырыптың жазылу ережесі қандай?
   
5. 
   Кесте қалай ұйымдасытырылуы керек?
   
6. 
   Қандай терминдер қолданамыз.
   

Ақпаратты енгізу құрылғыларына:

1. 
   ДК пернетақтасы – ол мәтіндерді енгізуге арналған;
   
2. 
   сканер;
   
3. 
   цифрлық фотокамера;
   
4. 
   дигитайзер;
   
5. 
   цифрлық планшет;
   
6. 
   дайын кескін көздері, яғни графикалық ақпараттарды енгізуге және өңдеуге болатын.
   

Ақпаратты шығару құрылғыларына монитор, принтер, автоматты фототеру жатады.

Программалық деңгей түсінігі – ол басылымдарды дайындауға қажетті программалардың бірігуін айтамыз. Оларды шартты түрде нақты бірнеше компьютерлік технологияларға бөлуге болады:

1. 
   кескіндерді өңдеу технологиясы;
   
2. 
   полиграфиялық дизайн технологиясы;
   
3. 
   үстелдік баспа жүйесінің жеке өзіндік технологиясы (Кесте 1).
   

Кесте 1. Баспа ісіндегі компьютерлік технология

Егер аппараттық және программалық деңгейлерде әртүрлі құрылғылар мен программмалардың бірігуі болса, қолданушы деңгейінде ең басты орынды АДАМ алады. Әрбір адам қайталанбайтын тұлға. Әрбір адамның өзінің мінезі, әлемге деген өзінің көзқарасы, көркем суретке деген талғамы, өмірлік тәжірибесі, осының барлығы оның шығармашылығына әсер етеді.

Басылымдық іс – шығармашылық процесс және әр адамда әртүрлі деңгейде болады.

Баспа басылымының объектілері

Баспа басылымын бастамас бұрын ондағы әртүрлі объектілермен жұмыс істеудің қарапайым алгоритмдерін үйренуіміз керек.

Объектілерге мәтіндер, символдар, кестелер, иллюстрациялар жатады.

Алдымен журнал жасау кезінде қандай объектілермен жұмыс істейтінімізді анықтап алайық. Объектілерді екі топқа бөлуге болады: құжаттар және құралдар (Сурет 1, 2).

1. 
   шрифт түрі (кегль, гарнитура, түсі);
   
2. 
   абзац стилі;
   
3. 
   бет параметрі.
   

Фигуралы мәтін объектісі келесі қасиеттерге ие:

1. 
   шрифт түрі (кегль, гарнитура, түсі);
   
2. 
   мәтін формасы;
   
3. 
   арнайы эффектілер (көлеңке, қисаюуы, бұрылуы);
   
4. 
   бетте орналасуы.
   

Сурет объектісі келесі қасиеттерге ие:

1. 
   графикалық файлдың форматы;
   
2. 
   масштабы, өлшемі;
   
3. 
   түстерді қабылдауы;
   
4. 
   бетте орналасуы.
   

Құралдардың көмегімен біз құжаттарда әртүрлі әрекеттер орындаймыз. Әртүрлі символдарға сүйене отырып, мәтіндерді енгізіп, оларды бетте орналастырып, керекті түрімізбен өңдейміз. Фигуралы мәтінмен титулді бетте әдемі де, көркем етіп тақырыпты әсемдейміз. Суреттермен операциялар орындау арқылы құжаттың ішкі түрін әсемдейміз.

1. 
   мәтін енгізу;
   
2. 
   мәтіндерді өңдеу;
   
3. 
   символдарды форматтау;
   
4. 
   абзацтарды форматтау;
   
5. 
   иллюстрацияларды қою;
   
6. 
   сноскаларды қою;
   
7. 
   колонтитулдарды қою;
   
8. 
   беттерді форматтау;
   
9. 
   титулдық беттерді әсемдеу.
   

1. 
   Қандай салада жұмыс істейтін адамдар үстел баспа жүйесін жиі қолданады?
   
2. 
   Баспа басылымын дайындау үшін қандай қолдау деңгейлері қажет?
   
3. 
   Үстел баспа жүйесінің минималды конфигурациясына нелер жатады?
   
4. 
   Құжат қандай қарапайым объектілерден тұрады?
   
5. 
   Мәтін, сурет, фигуралы мәтін объектілерінің негізігі қасиеттері қандай?
   
6. 
   Басылымды дайындау үшін қандай негізігі әркеттерді білуіміз керек?
   

Коммерциялық тұрғыда пайдалануда сканерлердің үш базалық түрі бар: барабанды сканерлер, планшетті сканерлер және пленка-диапозитивтерді өңдейтін сканерлер. Әр түрдегі сканердің жұмыс істеу саласы болады. Бірақ қазіргі кезде осы үш түрдің, әсіресе неғұрлым қымбат бағалы инструменттер арасындағы сапалық айырма білінбей барады. Сондықтан бұл орайда абай болған жөн.

Барабанды сканерлер әрқашан жоғары дәрежелі түрлі түсті баспа өнімдері (жарнамалық материалдар, жылдық есептер, сондай-ақ, жоғары сапалы көркем көшірмелер) саласында жұмыс істеуге арналған инструменттер ретінде танылады. Олардың фотоэлектронды көбейткіштерге негізделген есептеу технологиясы кез келген түпнұсқадағы әрең көрінетін реңктердің өзін де шығаруға мүмкіндік береді; олар шағылысатын да, мөлдір де түпнұсқаларды (негативті пленкадан басқасын) бояуын қанық етіп, санмен таңбалай алады; өте жоғары шешімі шағын түпнұсқалардың сапасын төмендетпей, оларды көп есе үлкейтуге мүмкіндік береді. Барабанды сканерлердің көпшілігінде күрделі бағдарламалық басқару құралдары бар, олар «жол-жөнекей», сканерлеу барысында басып шығару жағдайын ескере отырып, бейнені автоматты түрде өңдейді. Барабанды сканерлер бұрын басуға дайындау жөніндегі агенттіктерде ғана қолданылатын, қазір Windows бойынша жұмыс істейтін Macintosh немесе РС компьютерлеріне тиімді қосылып, үстелге орнатылатын жабдықтар қатарын толықтырды. Егер сендер бояуына жоғары талап қойылатын құжаттарды тұрақты басып шығарып, позитивті түпнұсқаларды көп сканерлейтін болсаңдар, барабанды сканерде сандық бейне алу турасында ойланғандарың жөн.

Планшетті сканерлерде ҚБП есептеу технологиясы пайдаланылады, оны нақты жүзеге асыру сапасы әр түрлі болуы мүмкін. Қарапайым модельді және аралық класты планшетті сканерлерде ҚБП әдетте шулы болып келеді де, сызықтар немесе «қате» түсті кажетсіз пиксельдер түріндегі артефактілерге апарады. Кейбір қызмет көрсету бюролары мен корпорацияларында неғүрлым жоғары класты планшетті сканерлер жұмыс істейді. Оларда неғұрлым таза сандық бейнелер шығаратын, шуы аз ҚБП бергіштері пайдаланылады. Планшетті сканерлер әсіресе суреттер мен фотосуреттер түріндегі шағылысатын түпнұсқаларды санмен таңбалау кезінде өте ыңғайлы. Аралық және неғұрлым жоғары класты планшетті сканерлер сондай-ақ мөлдір түпнұсқаларды да сканерлей алады, бірақ ең жоғары класты планшетті сканерлер ғана оларды барабанды сканерлер немесе пленка-диапозитивтерді өңдейтін сканерлер сияқты сапалы етіп шығара алады. Бүгінде аралық және неғұрлым жоғары класты планшетті сканерлер қанағаттанарлық сапаға ие, сондықтан оларды түрлі түсті құжаттар мен коммерциялық тұрғыдағы мерзімдік басылымдарды жасау кезінде пайдалануға болады.

Түпнұсқаны санмен белгілеу үшін пайдаланылған сканердің мүмкіндіктерін көбіне-көп басу кезінде алынған сапа анықтайды. Сондықтан қарапайым модельдегі планшеттік немесе аралық класты сканер жоғары сапалы жарнамаға қажетті түс диапазонын қамтамасыз ете алмайды, газеттік қағазда каталогтар жасау үшін барабанды сканерді пайдалану да - долларды сканерлеу сияқты мәнсіз іс. Бір кластағы сканерлердің өзі бірдей емес. Сканерлейтін құрылғының сапасын бағалауға мүмкіндік беретін бірқатар маңызды параметрлер бар, олар: салыстырып оқу үшін пайдаланылатын бергіштердің түрі, оптикалық шешім, өңделетін материалдардың түрі, түстің барынша қанықтығы және динамикалық диапазон.

Баспа ісіндегі түрлі жобаларға қай сканер ең қолайлы екенін қарастырайық. Кейбір негізгі сипаттамаларын келтірейік:

Барабанды сканерлер, жоғары класты планшеттік сканерлер немесе пленкалар/диапозитивтер өңдейтін сканерлер — жоғары класты жарияланымдар — жарнамалық материалдар, жылдық есептер, ғылыми немесе техникалық қосымшалар, қымбат бағалы журналдар, плакаттар, көркем репродукциялар, үлкен пішінді түрлі түсті бейнелер.

Пленкалар/диапозитивтерді өңдейтін сканерлер-коммерциялық сапалы жарнамалық материалдар, бұқаралық және салалық журналдар, түрлі түсті каталогтар түрлі түсті және көмекші иллюстрациялары бар кітаптар (әдебиеттен басқалары).

Аралық класты планшеттік сканерлер - аймақтық жарнамалық материалдар мен каталогтар, аймақтық ақ-қара түсті мерзімді басылымдар (газеттерді қосқанда), корпоративті хат алмасу, корпоративті нұсқаулар, бір түсті иллюстрациялы кітаптар.

Қарапайым модельдегі планшеттік сканерлер — жергілікті жарнамалық парақтар, фирма ішіндегі корпоративті байланыс, позициялау мақсаттары үшін ғана арналған бейнелер.

Сканерленген бейненің сапасы көп жайларға байланысты. Олар, айталық, мыналар: сканерленетін түпнұсқаның түрі, сканердің техникалық мүмкіндіктері, сканер операторының біліктілігі, түпнұсқаның өлшемі (бұған қажетті еселеп үлкейту тәуелді), сканерлеу кезіндегі шешім, сондай-ақ, сканерлеу барысында бейнелеуге қолданылған кез келген өңдеу ерекшелігі.

Түпнұсқаның жағдайы сканер түрін таңдауға көмектеседі, ал оны бейнені санмен белгілеуде және сканерленген бейнені басуға дайындау үшін қажетті өңдеу барысында пайдалану керек.

Түпнұсқаны қалай сканерлеу мәселесін шеше отырып, оның тығыздығын - материалдың жарықты сіңіру, шағылыстыру немесе өткізу қабілетін ескеру керек. Бұл параметр 0-ден 4,0-ке дейінгі диапазонда жатыр. Түпнұсқаларды бейнеленген және мөлдір деп екі класқа бөлуге болады.

Бейнеленген материалдар дегеніміз — алдын ала басылған өнімдер, яғни қолдан салынған суреттер, фотосуреттер, олардың тығыздығы шамамен 1,0-ден 2,3-ке дейінгі шекте болады. Планшеттік сканерлер мұндай түпнұсқалардағы түстердің барлық градациясын жеңіл шығара алады. Мөлдір материалдарға негативті пленкалар (тығыздығы 2,8), түрлі түсті слайдтар (тығыздығы 2,7-ден 3,0-ге дейін) және үлкен пішімді диапозитивтер (тығыздығы 3,0 — 3,2) жатады. Егер негізінен мөлдір түпнұсқалармен жұмыс істесеңдер, онда оларды санмен белгілеу үшін пленка/диапозитивтерді өңдеуге арналған сканерлер мен барабанды сканерлерді пайдаланған жақсы. Ең жоғары сапалы нәтижелерге қол жеткізу үшін сканердің әдеттегі санмен белгіленетін түпнұсқалар тығыздығының ерекшеліктеріне сай болуы қажет.

Принтер — ақпараттарды қағазға басып шығаратын құрылғы. Ол дисплейге не шығарылса, соның бәрін қағазға басып шығаруға мүмкіндік береді. Принтерге мәтіндік, кестелік, графикалық ақпараттарды шығаруға болады. Принтерге ақпараттың кескінін қалауымыз бойынша ақ-қара немесе түрлі түсте шығаруға болады. Принтердің үш түрі болады: матрицалық, сия бүріккіш және лазерлік.

Олардың ішіндегі басу сапасы және конструкциясы бойынша ең қарапайымы матрицалық (инелі) принтер болып табылады. Жұмыс кезінде принтердің қағаз бойы жылжып келе жаткан бастиегіндегі инелері шығып, бояйтын таспа арқылы қағаз бетінде із қалдырады.

«Ксерокс» ретінде көбірек танымал көшіру аппараты (мұндай аппараттарды шығаруды алғашқы игерген Хеrох фирмасының атынан) әр түрлі кескіндер (мәтіндік материалдар, иллюстрациялар және т.б.) көшірмесін көбіне қағазға шығаруды қамтамасыз етеді. Көшіру аппараттары жұмысының негізін (көптеген электрондық принтерлердің де) ксерография технологиясы құрайды. Бүріккіш көшіру аппараттары да бар, бірақ олардың көшіру жылдамдығы төмен және қолданыста қолайсыз, сондықтан таралымы төмен.

Көшіру аппараттарының негізгі техникалық сипаттамаларына мыналар жатады:

• 
  көшіру жылдамдығы — аппаратпен бір минут ішінде жасалатын көшіремелер саны (көш./мин.);
  
• 
  ұсынылған көшіру көлемі (көш./ай немесе көш./күн). Бұл сипаттама «материалдар қажуы» түсінігімен байланысты. Көптеген көшіру аппараттарының механикалық бөлігі пластмассадан жасалған, сондықтан ұсынылған көшірме санынан асыру ксерокстардың осы бөлігінде сынықтар пайда болуына әкеледі;
  
• 
  масштабтау — аппараттың көшірмені түпнұсқаға қатысты үлкейте (кішірейте) алу мүмкіндігі. Әдетте пайызбен белгіленеді;
  
• 
  түпнұсқа және алынатын көшірменің максимал өлшемі (егер масштабтау қолданылса, түпнұсқа және көшірменің өлшемдері бір-біріне тәуелсіз бола береді).
  Бұл сипаттамалар қағаз беті өлшемдерінің стандарттарына сәйкестендірілген (А6; А4; АЗ);
  
• 
  тонер-картридж қызметінің мерзімі — картриджді бір тонермен толтырғанда алынған көшірмелер саны. Тонер таусылған соң, картриджді кезектегі тонермен толтыруға болады, бұл жаңа картридж алғаннан гөрі арзан түседі, бірақ шығарылатын көшірмелер сапасы төмендеуі мүмкін. Тонерді ауыстыру саны шектеулі (әдетте 3 ретке дейін);
  
• 
  көшіру барабаны қызметінің мерзімі — бір селен барабанында жасалған көшірмелер саны. Барабанның үстін жауып тұрған селен қолданыс барысында өшеді, сондықтан барабанның да қызмет ету мерзімі көшірмелер санымен шектелген. Селен қабатын қалпына келтіруге болады. Бұл жаңа барабан сатып алғаннан шамамен екі есе арзан түседі, бірақ барабанды қалпына келтіргеннен кейін, көшірмелер сапасы әдетте нашарлайды;
  
• 
  қағазды автоматты түрде беру құрылғысының болуы. Егер ол бар болса, онда тағы бір сипаттама — қағаз салатын орынның сыйымдылығы көрсетіледі. Ол парақ санымен өлшенеді, Бүгінде ұсынылатын көшіру аппараттарының спектрі барынша кең: дербес портативті аппараттардан жоғары жылдамдықтағы стационарлы аппараттарға дейін. Сондықтан аппаратты сатып алу алдында ол орындайтын жұмыс мөлшерін айқын білу қажет.
  

Егер басу көлемі 200-400 көш./күн-ге дейін баратын болса, онда қымбаттау модель алған тиімді. Мұндай аппараттар қағазды автоматты түрде беру, түпнұсқаның өлшемін анықтау және көшірме дайындау үшін тиісті пішінді автоматты түрде таңдау құрылғыларымен жабдықталған. Кейбір аппараттардың конструкциялары түпнұсқаларды автоматты түрде беру құрылғысы және көшірмелерді комплекттері бойынша іріктеп алуға арналған сұрыптау құрылғысы орнатылуын қарастырады.

Егер жұмыс мақсаты баспа өнімінің үлкен таралымдармен (10 мың данаға дейін) дайындалуы болса, онда қымбат жоғары жылдамдықтағы түрлі түсті, сенсорлы монитормен және кірістірілген микроЭЕМ-мен жабдықталған аппараттар алған тиімді. Оларда қосымша кескіндерді редакциялау (түсті өзгерту, реңін енгізу және т.б.), көшірмелерді кітапша етіп бекіту қызметтері де қарастырылған.

Ксерокс алар алдында олардың бәрі түгел отандық электрожеліге бейімделмегеніне назар аудару керек. Сипаттамаларында 220 В/50 Гц деп көрсетілуі керек. Көрсету үстелі бекітілген немесе жылжымалы болуы мүмкін. Бекітілген көрсету үстелі бар аппарат жұмыс кезінде қанша орын алса, жұмысқа қосылмаған кезде де сонша орын алады. Ал жылжымалы үстел жұмыс кезінде біршама жылжиды, демек, оған қосымша жұмыс кеңістігі қажет. Аппаратта көшірмелердің қанықтылығын қолмен және/немесе автоматты түрде реттейтін құрылғы орнатылуы мүмкін (сипаттамаларда былай көрсетіледі: «қол экспозициясы» және/немесе «авто-экспозиция»).

1. 
   Сканерлеу процесі немен анықталады?
   
2. 
   Сканерлеудің кандай негізгі сипаттамаларын білесіңдер?
   
3. 
   Сканерлер қалай жіктеледі?
   
4. 
   Әр түрлі кластағы сканерлердің қызметі?
   
5. 
   Принтер не үшін керек?
   
6. 
   Принтерлердің түрлерін атап, олардың айырмашылықтарын түсіндір.
   
7. 
   Көшіру аппараты дегеніміз не?
   
8. 
   Көшіру аппаратының атқаратын міндеттері кандай?
   
9. 
   Көшіру аппараттары қандай кластарға бөлінеді?
   

• 
  макеттеу;
  
• 
  мәтінді дайындау;
  
• 
  иллюстрацияларды дайындау;
  
• 
  шрифтер таңдау;
  
• 
  беттеу (верстка);
  
• 
  түпнұсқа – макетін басу;
  

• 
  макет сызбасы;
  
• 
  формат таңдау;
  
• 
  Бет ориентациясы - Өрістер
  
• 
  Дизайн элементі
  
• 
  Модульдік тор
  
• 
  Макеттеуге арналған бес кеңес
  

Жақсы макет алу үшін, эскизден бастап, мысалы құжаттың соңғы түріне дейін. Алдымен дайын құжат қандай түрде болатынын елестетіп көріңіз де, бірнеше сызбасын қағазға түсіріңіз. Сіз 210 х 297 мм (формат А4) стандартты өлшемде 8 – беттен тұратын ақпараттық бюллитень жасағыңыз келеді. Сызба үшін 210 х 297 мм өлшемді екі ақ бет алыңыз. Бірінің үстіне бірін қойып оны ені бойынша бүктеңіз, осылайша сіз 8-бетті бюллитеннің кішірейген түрін аласыз. Қарындаш алып шапкасын және сыртқы түрін, сурет және мәтінді, жоғарғы және төменгі колонтитулды, іргедегі және төменгі өрістердің сызбасын түсіріңіз. Әрбір бетте сурет пен мәтінді белгілеңіз.

Өзгертуді құжатты дайындаудың ең соңғы сатысында да енгізуге болады. Егер сіз DTP программаларының бірімен жұмыс істеген болсаңыз, онда қарындашсыз бірден монитор экранында сызбасын дайындауға болады.
Формат таңдау

Европада өндірістерде форматты Халықаралық Стандарттау Ұйымы (ISO) анықтаған А-сериялы қағаздарды типографияда қолдануға шығарады. Германияда бұл стандарт басқа атпен белгілі - DIN (Deutsche Industrie-Norm) – Неміс өндіріс стандарты.

Барлық форматтар өлшемі 1189 мм х 841 мм DIN А0 форматынан тараған. Егер осы форматты тең екіге бөлсек, онда екі DIN A1 болады. Егер осы әрекетті қайталасақ, онда DIN А2 форматы және т.с.с. Ең кіші формат ол пошта карточкасының форматы А6. Ең кең тараған форматтар DIN A5, A4 и A3 (Кесте 1).

Кесте 1. Барлық форматтар өлшемі

Беттегі жолдар әртүрлі орналасуы мүмкін. Олар кітапша (книжной или портретной - от англ. portrait) бет ориентациясы, керісінше альбомды бет ориентациясы болып бөлінеді (аль­бомды немесе ландшафты - ағыл. landscape).

Бетте мәтіндер мен өріс өлшемдері белгілі бір гормониямен орналасулары керек. Осыған байланысты нақты ереже бар. Өріс ені, яғни мәтінді беттің шекарасынан алшақтату, бір бетте әртүрлі болуы мүмкін, ол мәтінді бетте беттеуге байланысты.

Болашақ жарияланымның дизайнын жасауда әртүрлі элементтер көп мөлшерде қолдануға болады. Олардың кең тараған бірнешеуі төменде келтірілген.

Абзацтың басындағы әріпті үлкен етіп жазу үшін қолданады, ол бірнеше жолды төмен түсіреді. Сонымен бірге мәтін оны қоршай орналасады. Тарау немесе бөлімнің басталуы және әсемдеу элементі ретінде қолданылады.

Иллюстрацияны, мәтін бөлігін, фонды қоршап тұрған сызық.

1 – сыртқы қаптау бетінің бүктемесі(суперобложка); 2 - форзац; 3 - фронтиспис; 4 - ти­тульды бет; 5 - сыртқы қаптау бетінің бүктемесі (суперобложка); 6 – кітап бөлігі; 7 – ляссе (Сурет 2).

Макет дайындауда модульдік тор көп көмектеседі. Модульдік тор болашақ жарияланымның дизайнын анықтайды және колонцифр, текст, ил­люстрация, тақырып және бастапқы немесе соңғы стадиядағы автор фамилиясы тұрған жолды т.с.с. орналасырады. Торды суретші өңдейді. Оларды шаблон немесе трафарет деп атайды.

Үлгілер банкісін жасаңыз. Газет, журнал, кітап, жылдық есеп оқығанда, жарнамалық беттер және брошюралар қарағанда солардың ішіндегі өте жақсы шыққан және кемшіліктері барын жинаңыз. Оларды «жақсылар» және «жамандар» деп екі топқа бөліп, несімен жақсы, несімен жаман екенін белгілеп папкада жинастырыңыз. Жеткілікті материал жинаған соң сіз өзіңізді техникалық және көркемдік редактор ретінде еркін сезінесіз.

Болашақ құжатыңыздың жоспарын құрыңыз. Неғұрлым қарапайым болса, солғұрлым жақсы. Осы ережелерді сақтай отырып, сіз аз қателесесіз. Қарапайым макеттер анық, жақсы оқылады және оқырмандардың көңілін аударады.

Құжатқа сыймайтынды қысуға тырыспаңыз. Мысалы, сіз бір бетті 30 колонка орналастыра аласыз, бірақ оны кім оқиды? Жалпы ереже: қос бетте үш арнайы типографиялық эффектіден артық қолданбаңыз. Сіздің макетіңіз сіздің құжатыңыз туралы нақты түсінік беруі керек. Егер сіз қандайда бір өнім туралы жарнама жасасаңыз, онда ғылыми түрде емес, сіздің макетіңіз жарнама түрінде болсын.

1. 
   Макет сызбасы дегеніміз не?
   
2. 
   Форматты қалай таңдаймыз?
   
3. 
   Бет ориентациясы дегеніміз не?
   
4. 
   Өрістер деген не?
   
5. 
   Дизайн элементіне не жатады?
   
6. 
   Модульдік тор деген не?
   
7. 
   Макеттеуге арналған қандай бес кеңес бар.
   

Көпбағанды беттеу – мәтінді бірнеше бағандарға орналастыру.

Бағандардың санын анықтауда оның ені шрифт өлшеміне әсер ететінін ескеру керек. Неғұрлым ені кіші болса, солғұрлым шрифт кіші болады немесе керісінше.

Бетті беттеу – мәтін блоктарын, иллюстрацияларды, колонтитулдарды, тақырыпты және басқа да әсемдеу элементтерін бетте белгілі бір ретпен орналастыру.

Мәтінді екі бағанға бөлу үшін келесі командаларды орындаймыз: Формат – Колонки... немесе Форматтау тақтасындағы батырманы басамыз. Форматтау тақтасындағы батырма кіші терезе ашады (Сурет 1), онда бірден алты бағанға дейін бірдей енімен орналастыруға болады. Ал Колонки... командасы сәйкесінше сурет 2 сұқбат терезесі шығады. Оның көмегімен баған санын, олардың енін бөлу сызығын, бағандар арасындағы арақашықтықты анықтауға болады.






Сурет 1. Баған терезесі

Сурет 2. Колонки сұқбат терезесі
Кесте1. Екі бағанды жолақты беттеу технологиясы

Қызметі	Алгоритмі
Екі бағанды жолақты беттеу	Формат – Колонки... командасын таңдау. Баған санына 2 енгізу. Приминить тізімінен Ко всему документу таңдау. ОК батырмасын шерту.
Бір тақырыпты екі бағанды жолақты беттеу 1-әдіс	Бағанға бөлетін мәтіннің бөлігін ерекшелеу. Формат – Колонки... командасын таңдау Баған санына 2 енгізу. Приминить тізімінен Ко всему документу таңдау. ОК батырмасын шерту (Сурет 4).
Бір тақырыпты екі бағанды жолақты беттеу 2-әдіс	Курсорды тақырып соңына орналастыру (немесе абзац) Вставка - Разрыв командасын таңдау Пайда болған сұқбат терезеде Новый раздел бөлімінде ауыстырғышында На текущей странице жалаушасын орнатамыз (Сурет 3). Курсорды жаңа бөлімдегі кез келген позицияға ауыстырамыз Формат – Колонки... командасын таңдау Баған санына 2 енгізу. Приминить тізімінен Ко всему документу таңдау. ОК батырмасын шерту.

Сурет 3. Разрыв сұқбат терезесі Сурет 4. Екі бағанды беттеу мысалы
Үш бағанды етіп беттеу

Жолақты үш бағанды етіп беттеу үшін де сол әдістер қолданылады тек, баған санына 3-ті көрсетуіміз керек. Біз күрделі жағдайын қарастырайық, онда тақырыбымыз екі бағанның бойында орналасады (Сурет 5). Кесте 2-де орындалу технологиясының алгоритмі келтірілген.

1. 
   «Беттеу» ұғымын қалай түсінесіз?
   
2. 
   Қандай беттеу көп бағанды деп аталады?
   
3. 
   Бағандарға қандай талаптар қойылады?
   
4. 
   Көпбағанды беттеу технологиясын түсіндіріңіз.
   
5. 
   Ортақ тақырыпты көп бағанды беттеудің әдістерін түсіндіріңіз.
   

Мәтіндік процессор баспа басылымдары үшін үлкен мүмкіндіктерге ие: әртүрлі шрифтарды қолданады, көп бағанды беттеулер, стилдерді қолдану, колонтитулдар жасау, графикамен жұмыс және басқа да көптеген мүмкіндіктері бар. Алайда басылымды типографиялық деңгейде басып шығару үшін бізге арнайы беттеу бағдарламалары қажет. Енді Word және PageMaker бағдарламалардың функцияларының айырмашылықтарына тоқталайық.

Жоғарыда айтылған айырмашылықтардан басқа мәтіндік процессорда жоқ, БЖ-нің құралдары мен функциялары бар.

1. 
   PageMaker-дегі барлық жұмыс «монтаж үстелі» деп аталатын арнайы өрісте ұйымдастырылады. Оның ерекшелігі – бұл беттеуге арналған әртүрлі материалдарды бір уақытта бір бетке орналастыруға болатындығы, олар: мәтіндік блоктар, суреттер, басылымның бірнеше беттері т.с.с.
   
2. 
   Беттік-шаблондарды жасау, яғни беттерге қайталанатын элементтер енгізілуі: колонтитулдар, колонцифрлар, графикалық әсемдеу, бағандарды бағыттауыш, сонымен бірге осындай бірнеше беттерді қоя алуы.
   
3. 
   Модульдік тор қоюуы және модульдік кітапханаларды қолдана алуы. Модульдік тор – бұл беттерге ақпараттық блоктарды орналастыру сызбасы.
   

Сонымен кәсіби баспа жүйе ең алдымен басылымды беттеуге арналған, ол мәтіндік процессорда мүмкін емес функцияларды орындайды. Көпбетті басылымды сауатты түрде беттеу кезінде әр беттің төменгі шекарасы бір деңгейде орналасуы керек. Ал мәтіндік процессорды бұндайға жету практика жүзінде мүмкін емес, ал баспа жүйесінде көлденең бағыттауыштар мен беттік шаблондар арқылы беттеуге болады.

БЖ-де жұмысқа егер сіздің мәтініңіз және иллюстрацияларыңыз дайын болғанда және болашақ басылымның қағаздағы жоспары құрылған кезде ғана кірісе аласыз. Ал мәтіндік процессорда мәтінді теріп, өңдеп, грамматикасын тексеріп, ал иллюстрацияны сізге ыңғайлы кез келген графикалық редакторда өңдеп әкеліп орналастыруға болады. Осыдан кейін БЖ сіздің басылымға дайындағандарыңызды кәсіби түрде өңдей алады.
Бекіту сұрақтары

1. 
   БЖ не үшін пайдаланылады?
   
2. 
   БЖ және мәтіндік процессоры қандай бірдей функцияларды атқара алады?
   
3. 
   Басылымды дайындау үшін бір ғана БЖ қолдану мүмкін бе?
   
4. 
   Беттік-шаблон дегеніміз не?
   
5. 
   Модульдік тор дегеніміз не?
   
6. 
   Мәтіндік процессордағы графикалық объектілермен жұмыс істеу БЖ-дегіден айырмашылығы қандай?
   
7. 
   «Сұйық» жол дегеніміз не?
   

Бет өлшемді таңдау кезінде басу құрылғысына байланысты таңдайды. А4 форматты кез келген қазіргі принтерлерде басуға болады, ал А3 формат арнайы модификацияланған принтерлерде ғана басуға болады. Беттің ориентациясын кітапша және альбомдық етіп таңдауға болады.

Беттердің өрісін таңдағанда басылым бір жақ бетті немесе екі жақ бетті басылым екендігін анықтап алған дұрыс. Бір жақ бетті басылымда басылымның мазмұны баспа бетінің бір жақ бетінде ғана орналаса алады, оларға реферат, диссертация, баяндамаларды жатқызуға болады. Бұл жағдайда жоғарғы, төменгі, оң және сол жақ өрістерде айырмашылығы болады. Журнал және кітап басылымдарын дайындағанда екі жақ бетті басылымды таңдайды. Мұнда айналы өріс түсінігі, сол және оң өрістер орнына ішкі және сыртқы өріс түсінігі қолданылады.

Бет параметрін орнату

Бет параметрін орнату үшін менюдегі Файл-Параметры страницы... командасын қолданады және оған сәйкес сұқбат терезе ашылды (сурет 1). Бұл терезеде 4 бөлім бар: өріс, қағаз өлшемі, қағаз көзі. Оған сәйкес қолданылатын алгоритмі төмендегі кесте 1-де көрсетілген.


Сурет 1. Параметры страницы сұқбат терезесі
Кесте 1. Бет параметрін орнату

Қызметі	Алгоритмі
Бет ориентациясы және өлшемдерін орнату	Параметры станицы сұқбат терезесіндегі Размер бумаги бөлімін таңдау Размер бумаги ашылған тізімінен қажетті өлшемді таңдау Ориентация орнату ауыстырғышында керекті ориентацияны таңдау жалаушасын қою
Өріс шамаларын қою	Параметры станицы сұқбат терезесіндегі Поля астарлы бетін таңдау Екі жақты басылым жағдайында Зеркальные поля жалаушасын орнату Сәйкес есептегіштер көмегімен өріс өлшемдерін орнату. Переплет есептегіші көмегімен қажетті переплет өрісін орнату Сәйкес есептегіш көмегімен колонтитул мен бет шекарасы арасының қашықтығын орнату

Мәтіндерді енгізуде келесі ережелерді сақтаған дұрыс.

Қазіргі кездегі барлық мәтіндік процессорларда жаңа жолды бастау автоматты түрде мәтіндерді теруден басталады, ал абзацтың біткенін пернесін басу арқылы аяқтаймыз және жаңа жолға көшеміз.

Тыныс белгілерінен кейін міндетті түрде бос орын тастау керек. Рим цифрлары латынның бас әріптерімен жазылады. Арнайы таңбалар енгізу келесі кесте 2-де көрсетілген.

• 
  символ стилі, символ түрлерін береді;
  
• 
  абзац стилі, абзац түрлерін береді.
  

Автоматты түрде бұл құжатта қолданған стильдер тізімі ғана сақталады. Барлық стиль тізімінде шрифт түрі, түсі, өлшемі және абзац өңдеу әдісін көруге болады.

Стильдерді өзгертуге, өңдеуге және жаңа стиль жасауға болады. Ол үшін: Формат  Стили и форматирование ... командасын таңдаймыз. Ашылған Стиль сұқбат терезесінде стиль тізімін үш тәсілмен көруге болады:

• 
  барлық стиль тізімін көру;
  
• 
  қолданылған стиль тізімін көру;
  
• 
  арнайы стиль тізімін көру.
  

1. 
   Бет параметрі дегенді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Бет өлшемін қалай алуға болады?
   
3. 
   Бет параметрін қалай орнатамыз?
   
4. 
   Мәтін енгізу кезінде қай жағдайда пернесін қолданады?
   
5. 
   «Бөлінбейтін дефис», «Бөлінбейтін пробел» таңбалары қай уақытта қолданылады?
   

Колонтитулдер

Әрбір бетте бет нөмірі, авторлық құқық, тақырып жолы, сіздің аты-жөніңіз, компания аты т.с.с. мәліметтер автоматты түрде шығып отыру үшін Жоғарғы/төменгі колонтитулдер қолданылады. Ол үшін:

1. 
   Вид  Колонтитулы командасын орындаймыз;
   
2. 
   Колонтитулдар саймандар тақтасы пайда болады, сондағы колонтитул батырмасын шертеміз;
   

3. 
   Колонтитул батырмасын шертіп, Парақтар (Страницы) жолын таңдау арқылы бет нөмірлерін қоямыз, ал автомәтінді (мысалы ай, күн, жыл т.б.) енгізу үшін осы жерде қажетті мәтінді таңдау жеткілікті және авторлық құқық, тақарып жолы, сіздің аты-жөніңіз, компания атын енгізу үшін осы колонтитулге теріп енгізу жеткілікті.
   

Колонтитулдерді алып тастау үшін:

1. 
   Вид  Колонтитулы командасын орындаймыз;
   
2. 
   Жоғарғы/төменгі колонтитулдер батырмасын шертеміз;
   
3. 
   Беттің нөмірін белгілейміз.
   
4. 
   Егер мәліметтерді өшіру керек болса, онда колонтитул ішінде Delete пернесі көмегімен символдарды өшіреміз.
   

Абзацтын басындағы әріпті үлкен етіп жазу үшін Биәріп (Буквица) құрылады. Биәріп құру үшін:

1. 
   Биәріп құратын абзацта тышқанды шертеміз;
   
2. 
   Формат Буквица… командасын орындаймыз;
   

3. 
   Ашылған сұқбат терезеде қажетті шамаларды береміз де, ОК батырмасын шертеміз (Сурет 2).
   

С

1. 
   Тышқан курсорын мәтін қойылатын орынға орналастырамыз.
   
2. 
   Меню қатарынан кірістіру (Вставка) Word Art объектісі командасын орындаймыз немесе сурет салу тақтасындағы Word Art объектісі қосу батырмасында тышқанды шертеміз. ашылған терезеде мәтінді жазу стилінің өзімізге ұнаған біреуін таңдап аламыз да, Word Art жинақталған сұхбаттасу терезесі Ок батырмасын шертеміз (Сурет 3).
   
3. 
   Word Art мәтінін өзгерту терезесі ашылады. Осы терезеден қажетті мәтінді оның форматын көрсете отырып, теріп жазамыз да ок батырмасын шертеміз.
   

MS ClipArt программасында кез келген адам пайдалана алатын құжаттық мәтіндерді өңдеп көркемдеуге арналған қомақты суреттер жиыны бар. Сол себепті МSOFFICE бумасында сурет түріндегі әртүрлі обьектілері бар CLIPART программасы орналастырылып қойылған. Суреттерді мәтінге кірістіру үшін кірістіру –сурет (вставка-рисунок) командасын орындап, CLIPART бумасындағы суреттерді қарап шығуға мүмкіндік алып, қажеттісін таңдаймыз. Кез келген сурет түріндегі обьектілер жиынына қол жеткізу үшін келесі командаларын орындаймыз.

• 
  Кірістіру-объект (Вставка-объект) командасын орындаңыз
  
• 
  объектіні кірістіру (Вставка-объекта) сұқбат терезесінде даярлау (Создание) парағына өтіңіз.
  
• 
  объект типі (Тип объекта) тізімінен MS ClipArt .
  
• 
  бөлімдер (Разделы) тізімінен қажетті бөлімді таңдап алыңыз.
  
• 
  ұнаған суретті таңдап кірістіру (Вставить) батырмасын басыңыз.