«Жалпы тіл білімі» пәні бойынша
ДӘРІС-12 ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯ
жүктеу/скачать 340 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Лингвистикалық типология тарихы
| ДӘРІС-12 ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯ
Лингвистикалық типология— бір – бірімен тегі мен өзара әсері арасында байланысы жоқ әр түрлі тілдердің жалпы заңдылықтары түсіндіретін лингвистика бөлімі. Лингвистикалық типология тілдердің тек ұқсастықтары мен айырмашылықтарының фактілерін анықтап және жіктеп қана қоймай, сондай-ақ оларды түсіндіріп, оның тапсырмалаларын теориялық лингвистика тапсырмаларымен жақындастырады. Лингвистикалық теория сияқты типология да әмбебаптылықты , яғни барлық немесе көпшілік тілдермен салыстырғанда дұрыс болжамдалған дәлелдерді іздеумен айналысады. Типология «экзотикалық» немесе аз зерттелген, мысалы, Оңтүстік – Шығыс Азияда, Африкада, Океанияда немесе Америкадағы үндістерде таралған тілдерге ерекше қызығушылық білдіреді, дегенмен неғұрлым кеңінен таралған, жақсы зерттелген тілдердің құралдары да типологиялық зерттеулердің пәні бола алады. (Типология, әсіресе, тілдердің қолданылу мақсаттары мен жағдайларының бақыланған ерекшеліктерінің шектерін түсіндіретін функционалдық бағыттағы лингвистикалық теориялармен тығыз байланысты.) Лингвистикалық типология тарихы: Типология өзінің дамуының алғашқы сатысында қандай тілдерді және қандай негізде «неғұрлым примитивті» және «неғұрлым дамыған» тілдерге жатқызуға болады деген сұраққа жауап табуға тырысты. Жуық арада бастапқы сілтеменің: тілдің типологиялық сипаты бойынша оның «дамығандығы» немесе «примитивтілігін» анықтау дұрыс еместігі анықталды. Тіпті әр түрлі тілдер бір типке жатуы мүмкін (мысалы, ағылшын, қытай – керемет дамыған және әдебиеті бай және Қытайдың солтүстігіндегі цин халқының жазбасыз тілі тең дәрежедегі тұйықталған тілге жатады), туыстық және шамамен бірдей жасалған тілдер әр түрлі типке жатуы мүмкін (синтетикалық славяндық орыс немесе серб немесе аналитикалық болгар, тұйықтаушы ағылшын және флективті неміс тілдері). Сондай – ақ бір тіл өз дамуында типін бірнеше рет ауыстыруы мүмкін: мысалы, француз тілінің тарихы тұйықтаушы ерте үнді- еуропалық, флективті кейінгі үнді – еуропалық және латын, аналитикалық орта француз және толық тұйықтаушы жаңа сөйлесу француз тілі деп бөлінеді. Осы ашылулар нәтижесінде лингвисттер 20-шы жүз жылдықтың ортасына дейін, типология қайта жаңарған кезде, типологияға таңырқыды. Бүгінгі күнгі типология тілдердің жеке элементтерімен емес, ал тілдердің фонологиялық (дыбыстар жүйесімен) және грамматикалық жүйелерімен жұмыс істейді. 2.1. Объект, пән, әдістері:Объект – барлық тілдер: ағылшын, жақын туыстық.Төменгі шегі –2, жоғарғы – шексіз. Тілдердің мақсаты бірдей. Әдіс – мазмұнды-бағытталған. Ана тілдерді салыстырғанда құндылығы, әр түрлі формалары, ұқсамайтын формалары бар. Пән түсінігі барлық тілдерде ортақ процестер. Типтік анализ пәні – салыстырмалы тілдердегі ұқсас мазмұн өрнегінің тілдік формасы, яғни құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу. Типологиялық анализді дыбыс (фонетикалық және фонологиялық типология) деңгейінде, сөз (морфологиялық типология), сөйлем (синтаксистік типология) және синтаксистік құрылымдар (мәтін немесе дискурс типологиясы) деңгейінде жүргізуге болады. 2.2. Лингвистикалық типология бөлімдері: 1) Жалпы типология Салыстырмалы тілдердің ортақ белгілері. Салыстыру анализінде адам тілінің қасиеттері туралы беріледі, таңбалық жүйе сияқты жалпы және бүтіндей. Тілдік әлемнің тілдік типтерге жіктелуі 2) Таксономиялық – жіктеу, осы ғылымның түсініктілік аспектісінің жасалуы: Жеке тіл типі. Тілдегі тип ,тілдік тип ,әмбебаптық,изоморфизм и аморфизм,тіл = эталон.3) Жеке типология. Әр түрлілік:деңгейлік типология (жүйедегі тип) ,ареалдық (ареал – географиялық таралу аймағы) Зерттеу объектісі: Ұзақ уақыт аралығында бір ареал ішінде тығыз байланыста болған тіл. Мұндай тілдер тілдік одақтар құрады. Өзара тілдер – тіл аралық конвергенция. Неғұрлым зерттелгендері: Балкандық тілдік одақ (грек, румын, албан, болгар) – зерттелуші (контрастивтік типология) және ана тілдің типологиясы. 2.3. Фонологиялық типология.Компаративистика үшін фонологиялық типологияның ерекше үлкен мәні бар. Фонологиялық типология әлем тілдерінің қандай әр түрлі болғанымен барлық адамдар сөйлеу аппаратының бірдей құрылымына ие деген сілтемесінен шығады. Фонологиялық типологияда бинарлы оппозиция туралы түсінік өте маңызды. Типологиялық критерий тіл реконструкциясымен байланысты гипотезаларды тексергенде маңыздылардың бірі болып табылады. бүгінгі күні тілдің бір де бір реконструкцияланатын фонетикалық жүйесі типологиялық тексерусіз қабылдана алмайды. Барлық типологиялық инварианттар ашылған, суреттелген, түсіндірілген деп айтуға болмайды. 2.4. Грамматикалық (морфологиялық) типология. Қазіргі уақытта неғұрлым жақсы зерттелгені тілдердің морфологиялық типологиясы. Оның негізіне морфемдерді (морфемика) біріктіру әдісі кіреді. Екі дәстүрлік типологиялық шама бар. А) Грамматикалық мәндерді өрнектеу типі немесе локус. Дәстүр бойынша аналитикалық және синтетикалық типтер ажыратылады. Аналитизмде грамматикалық мәндер жеке қызмет көрсетуші сөздермен өрнектеледі; грамматикалық морфемдердің локусы — жеке синтаксистік позиция. Синтетизмде грамматикалық мәндер сөз формасының құрамындағы аффикстермен өрнектеледі, яғни лексикалық түбірі бар бір фонетикалық сөзді құру; грамматикалық морфемдердің локусы — лексикалық түбірде. Грамматикалық мәндерді аналитикалық өрнектеу нәтижесінде сөздер морфемдердің аз санынан (ең азы – біреуден), ал синтетикалықта – бірнешеуден тұрады. Синтетизмнің ең жоғарғы дәрежесі полиситетизм деп аталады. Бұл құбылыс сөздерінің морфем саны типологиялық орташадан көп болатын тілдерді сипаттайды. Синтетизм мен полисинтетизм арасындағы айырмашылық – дәреже, нақты шегі жоқ. Жеке фонетикалық сөзі бар деген анықтама да мәселе тудырады. Мысалы, француз тілінде өздік есімдіктер дәстүрлі түрде жеке сөздер болып саналады. Дегенмен, олар етістік болғанда клитиктер немесе тіпті аффикстер болып табылады және полисинтетикалық тілдерде есімдіктік аффикстерден айыру қиын. Б) Морфологиялық құрылымның типі Грамматикалық мәндерді өрнектеу типін морфологиялық құрылым типімен шатастырмау керек. Дәстүрлі түрде морфологиялық құрылымды үш типке бөледі:Тұйықтаушы — морфемдер бір – бірінен максималды ажыратылған; агглютинативті — морфемдер семантикалық және формальды түрде бір – бірінен ажыратылады, бірақ сөздерге бірігеді; флективті (фузионды) — морфемдер арасындағы семантикалық та, формальдық та шекаралары нашар ажыратылады.2.5. Субъективтік-объективтік типология .Етістіктік актанттарды кодтау стратегиясы. Етістік пен зат есім арасындағы қатынас бойынша тілдер төмендегідей бөлінеді:Активті тілдер — зат есімдердің «активті» және «активті емес», етістіктердің «активті» және «стативті» деп бөлінуі, сын есімдер болмайды: қазіргі қытай, үнді – еуропалық және т.б. тілдер.Номинативті тілдер — номинатив (зат есімнің негізгі септігі) ауыспалы және ауыспалы емес етістіктер субъектісіне сәйкес келеді және ауыспалы етістік объектісіне сәйкес аккузативке қарама – қарсы — қазіргі үнді - еуропалық, семиттік және т.б. тілдер Эргативті тілдер — абсолютив (зат есімнің негізгі септігі) ауыспалы емес етістіктің субъектісіне және ауыспалының объектісіне сәйкес келеді және ауыспалы етістіктің субъектісіне сәйкес келетін эргативке қарама – қарсы — солтүстік кавказ тілдері, баск, реликттер, құбылыстар грузин тілінде де бар.Сондай – ақ бірнеше аз таралған типтері де бар. Тәжірибе жүзінде әр тіл берілген қатаң жіктеуден ауытқиды. Атап айтқанда, үнді – еуропалық және семиттік тілдер қатарында ( мысалы, ағылшында) номинатив пен аккузатив арасындағы морфологиялық айырмашылық жойылған, сондықтан синтаксистік рөл тұрғысынан берілген септіктер шартты түрде бөлінеді. 2.6. Синтаксистік типология.Синтаксистік тип бойынша тілдерді жіктеу сөйлемнің негізгі мүшелерінің семантикалық және формальды құрылымдарының негізгі белгілеріне байланысты жүргізіледі. Номинативтік типтегі тілдерде сөйлем бастауыш (іс-әрекет субъектісі) пен толықтауыш (іс-әрекет объектісі) арасындағы қарама – қайшылыққа негізделеді. Номинативті тілдерде ауыспалы және ауыспалы емес етістіктер, зат есімнің атау және табыс септіктері, тура және қосымша толықтауыштар ажыратылады. Етістіктің жіктелуінде өздік аффикстердің субъект-объектті қатары қолданылады. Бұл типке үнді – еуропалық, семиттік, дравидий, фин, түрік, монғол, жапон, корей және қытай тілдері жатады. Эргативті типтегі тілдерде сөйлем субъект пен объект емес, агентив (іс-әрекетті тудырушы) және фактитив (іс-әрекетті тасымалдаушы) арасындағы қарама – қайшылықтан құрылады. Бұл типтегі тілдерде эргативті и абсолютті конструкция ажыратылады. Тура толықтауышы бар сөйлемде бастауыш эргативтік септікте, толықтауыш – абсолюттіде. Толықтауышы жоқ сөйлемде бастауыш абсолютті септікте тұрады. Ауыспалы емес әрекетте бастауыш ауыспалы әрекеттегі объектпен формасы бойынша (абсолютті септік) сәйкес келеді. Эргативті формадағы зат есім ауыспалы әрекеттің субъектісімен қатар қосымша объект (көбінесе, әрекет құралы) бола алады. жүктеу/скачать 340 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|