Жануарлар мен өсімдіктердің экологиялық байланысы
Бесплатная интеллект - карта по привлечению трафика
жүктеу/скачать 41.52 Kb.
|
| Бесплатная интеллект - карта по привлечению трафика
Узнайте эффективные способы привлечения целевой аудитории для набора подписчиков Перейти на сайт Кейбір мәліметтер бойынша әлемдегі барлық гүлді өсімдіктің 81 пайызы жәндіктер арқылы тозаңданатыны айқындалған. Бұдан, әрине, тозаңдану нәтижесінде табиғи және мәдени өсімдіктердің жемісі мен тұқымының түзіліп жетілуіне жәндіктер орасан зор рөл атқаратынын білу қиын емес. Тек жәндіктер ғана емес, кейбір құстар мен сүтқоректі жануарлар да өсімдіктің айқас тозаңдануына жәрдемін тигізеді. Құстардың жәрдемімен тозаңдану құбылысы – орнитофилия (ornithos – құстар; philous – тозаңдану). Орхидея немесе сүйсіннің гүлі тек колибри дейтін құстың тұмсығы арқылы тозаңдануға, фритиллярия (Fritillaria imperalis) дейтін өсімдік көкшіл шымшықтың тұмсығы арқылы тозаңдануға бейімделген. Австралияда өсетін жабық тұқымды өсімдіктердің 16 пайызының тозаңдануына құстар демеушілік көрсететіні белгіленген. Сүтқоректілер де өсімдіктің тозаңдануына тікелей немесе жанама түрде жәрдемін тигізеді. Әсіресе итбас жарғанат, жалпақтабан жарғанат қатарлы қолқанаттылар қатарына жататын сүтқоректілердің өсімдікті тозаңдандыруға маңызы зор. Қолқанаттылар арқылы тозаңдану құбылысы хироптерафилия (Chiroptera – қолқанаттылар қатарының латын аты; philous – тозаңдану) деп аталады. Қазіргі кезде қолқанаттылардың жәрдемімен тозаңданатын 130-ға жуық туысқа қарасты өсімдік белгілі. Қолқанатты сүтқоректілер арқылы тозаңданатын өсімдіктердің гүлі ақ, хош иісті, гүлінің сабағы берік болады. Жануарлар мен өсімдіктің өзара байланысы жоғарыда баталғандармен ғана шектелмейді. Жануарлар өсімдікті отап жеуінің салдарынан өсімдік зақымданып өнімі азаяды, әртүрлі мүшелерінің қызметтік қабілеті, төзімділігі төмендейді, өсіп жетілу үрдісі баяулап, ауруға төтеп беру қабілеті нашарлайды. Тек қана ауылшаруашылығында өсіретін 400 түрлі мәдени өсімдікті зақымдайтын 7500 түрлі зиянкес жәндік тізімделген. Бірақ экологиялық жалпы заңдылыққа сүйенсек: өсімдік — өндіруші (продуцент), жануарлар – тұтынушы (консумент). Табиғи жағдайда тұтынушылар өндірушінің жылдық өнімінің 10-15 пайызынан артық тұтынбайды. Бұдан қарағанда өсімдіктің өніміне жануарлардың тигізетін кері әсері сонша көп емес сияқты көрінуі мүмкін. Бірақ өсімдіктің өнім беруіне (фитомассаның түзілуіне) жануарлар әртүрлі жолмен кері әсерін тигізіп, бөгет жасауының салдарынан өсімдік өзінің өнім беру мүмкіндігін толық жүзеге асыра алмайды. Жануарларға жегізбеу үшін өсімдіктерде әртүрлі қорғану амалдары пайда болып қалыптасқан. Мысалы жануарлардың жеуіне бөгет жасау бағытында тікен, тікенектер арқылы қорғану, қабығы қатайып, қалыңдау, жағымсыз иіс, улы заттар бөліп шығару т.б. Жануарларда да өсімдікпен қоректену үшін икемделген бейімделушілік жүріледі. Сондықтан өсімдік барлық жануарлардан толық қорғана алмайды. Бейімделудің нәтижесінде кей жануардың жеуінен құтылса да, кейбір жануарға жегізуге мәжбүр болады. Өйткені бейімделу – салыстырмалы ұғым. Бір жануардан қорғанған бейімділігі, басқа бір жануардан қорғаныс бола алмайды. Өсімдік қоректі жануарлар мен өсімдіктер бір-біріне химиялық заттар арқылы өзара ықпал ету қатынасы жиі кездеседі. Өсімдік қоректі жануарлардың жағымсыз ықпалынан айығу үшін кейбір өсімдік денесіне улы заттарды жинайды немесе жиіркендіруші, есеңгіретуші, жаман иісті заттарды шығарады. Айталық, көктемде терек гүлденген кезде оның сырғагүлінде кониферил, бензоат деген заттар көптеп жиналатындықтан сырғагүлмен қоректенетін шіл оны аз ғана мөлшерде шектеп жейді. Теректің қабығында салицин, саликортин дейтін заттар болатындықтан басқа ағаштардың қабығын жейтін көптеген жәндік теректің қабығын жемейді. Қоян мен құндыз теректің қабығын кеміріп жейтіні ежелден мәлім. Бірақ оларға салицин, саликортин әсер етпейді. Құсықсүт (Euphorbia) туысына жататын өсімдікті жеген мал дереу уланады. Ал құсықсүт көбелегі (Deilephia euphorbiae ) дейтін көбелектің жұлдызқұрты (дернәсілі) осы құсықсүттің жапырағын жеп тіршілік етеді. Зерттеп көргенде бұл көбелектің жұлдызқұртында улы затты сіңіріп алып, сыртқа бөліп шығаратын бездер болатыны анықталған. Теңізде өсетін Chlorodesmis fascigiata дейтін балдырдың хлородесмин деген улы заты болатындықтан оны ешбір балық жемейді, ал теңіздің таңқы шаяны осы балдырмен қоректенеді екен. Бұл мысалдар арқылы біз бір топтың жануарларынан қорғану үшін өсімдіктерде пайда болған қасиеттер мен құбылыстар екінші бір жануарлардан қорғай алмайтынын көреміз. Бірақ морфологиялық, физиологиялық және химиялық жолмен өзін қорғау бағытындағы бұл бейімделулер ол өсімдіктің популяциясындағы дарақтар күрт азайып кетпей биоценоздағы сандық қатынас деңгейін тұрақты сақтауға мүмкіндік береді. Далалы аймақтарда тұяқты жануарлар мен көпжылдық астықтұқымдас өсімдіктер өзара тығыз байланыста өсіп өнеді. Егер тұяқты жануарлар жыл сайын отап белгілі бір мөлшерде азайтып қысым көрсетпесе шымтүбірлі астықтұқымдас өсімдіктер бітік өсіп, олардың шымтүбірлері бірігеді де басқа өсімдіктерді ығыстыра бастайды. Ылғалы аз қуаң далада өсімдіктің қалдығы шіритіндіктен топырақтың бетінде ескі қу шөптің тығыз да қалың қабаты түзіліп жас өркеннің өсуіне жол бермейді. Сондықтан далалы аймақтарда ұзақ уақыт бойында мал немесе тұяқты жануарлардың жайылмауының себебі шымтүбірлі астықтұқымдас өсімдіктердің жойылып оның орнын арамшөптер басуына әкеліп соқтырады. Тұяқты жануарлар (мал және тұяқты аңдар) шымтүбірлі астықтұқымдас өсімдіктерді отап сиретуімен қатар қыста түспе шөппен қоректеніп, жердің бетін жаппай қу шөп басудан сақтайды, өсімдіктің ұрығын жерге таптап көмеді және олардың қиы топырақты тыңайтады. Бұдан далалы аймақтарда өсімдікті жануарлар отап, белгілі мөлшерде тұрақты сиретіп әсер етуі өсімдік жамылғысына зиянды емес, керісінше қажетті және пайдалы екенін көреміз. Бірақ мал немесе басқа жануарларға мөлшерден тыс оталып және тапталған дала өзінің тұрақтылығын сақтай алмайды. Жануарлардың тұяғына тапталған топырақтың су сіңіруі, жылу өткізуі нашарлайды және тұздылығы молаяды. Далалы аймақтың өсімдік жамылғысының негізін қалап, басым бөлігін құрайтын шымтүбірлі астықтұқымдас өсімдіктердің шымтүбірі жануарлардың тұяғына тапталып, жарақаттануы салдарынан олар азайып, не біржола жойылып оның орнына жусандар мен сораңдар көбейеді. Бұл әрине даланың шөлденуіне үлкен әсер етеді. Монғолияның шөлейт далалы аймақтарында соңғы жылдарда көбее бастаған құландар шөптесін және шалабұта өсімдіктерді тұяғымен теуіп қопарып жейтіндіктен топырақты босатып құмның көшуіне демеу беретіні байқалды. Інде тіршілік ететін кеміргіштер топырақты қазып ін жасауы арқылы өсімдіктің тіршілігіне айтарлықтай әсерін тигізеді. Кеміргіштер інінен қазып шығарған күпсек топырақты несебімен, қиымен «тыңайтады». Мұндай бос топыраққа алдымен көбінесе сирек топырақты сүйетін біржылдық арамшөптер өсіп, келесі жылдардан көпжылдық өсімдіктер қосылып өсе бастайды. Суыр, сарышұнақ тәрізді кеміргіштердің інінен шығарған үйінді бос топырақта өскен өсімдік жабындысын оның төңірегіндегі табиғи өсімдік жабындысымен салыстырғанда іннің бос топырағында өскен өсімдіктің алуан түрлілігі мол, өнімі көп, өсімі бітік болады. Бірақ ін топырағындағы өсімдіктің құрамы да, өнімі де тез өзгереді. Солай болуы, әрине , заңды да. Өйткені бұл –жаңа биоценоз. Жаңадан қалыптаса бастаған жас биоценоз климакс сатысына жеткенге дейін сукцессиялық ауысу жүрілетіндіктен тұрақсыз және дамып келе жатқан жүйе болғандықтан өнімі үдемді болуы –экологиялық заңдылық. Құмырсқаның, термиттің илеуіндегі өсімдік жамылғысы да оны қоршаған ортадағы өсімдік жамылғысынан төтенше айырмашылықта болады. Жәндіктер әлемінің өсімдікке тигізетін әсері алуан түрлі. Орманның кейбір зиянкестері күрт көбейген кезде мыңдаған гектар орманның жапырағын түгелдей жеп, орманның қуарып жойылуына себепкер болады. Колорада қоңызының картофельге, Азия шегірткесінің дәнді дақылдарға, пияз жұмырқұртының пиязға шектіретін зияны ұшан теңіз. Көптеген жұмырқұрттар, жауын құрты, сапрофаг қоректі басқа да көптеген жәндіктер өсімдіктің қуарып түскен қалдығын жеп, қалдықты ұсақтап бөлуі арқылы тез ыдырап, топырақта қарашіріндінің түзілуіне көмегін тигізеді. Осылайша өсімдіктің қалдығы жанама жолмен өсімдіктің өсуіне қолайлы жағдай туғызады. Жануарлардың несебі мен қиында нитраттар мол болатыны ежелден белгілі. Мал қораның және жануарлардың тұрақты түнейтін орнының төңірегіндегі топырақ нитратпен байып, нитратсүйгіш өсімдіктердің бітік өсуіне мүмкіндік туады. Әсіресе алабұта (Chenopodium), қызылша (Beta), асжапырақ (Spinacia), қыша (Sinapis), таран (Polygonum),қалақай (Urtica), қурай (Rheum) туысына жататын өсімдіктер нитратты көп талап ететіндіктен малдың және жабайы жануарлардың жатын орнының төңірегінде көптеп өседі. жүктеу/скачать 41.52 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|