Жаратылыстану-математика факультетінің деканы

Гүл. Құрылысы және атқаратын қызметі.Гүлтұғыры. Гүл бөлімдерінің өзара орналасуы. Гүлсерігі. Қарапайым және қос гүлсерігі. Гүлдің дамуы.

Андроцей. Құрылысы, шығу тегі.Тозаңдықтың жетілуі және құрылысы. Аталықтың даму циклі. Тозаңқаптың пайда болуы.

Гинецей құрылысымен танысу.гинецей түрлері. Жатын құрлысы және жатынның түрлері. Тұқым бүрі және онгың құрылысы.

1. Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж. 298-311 бет.

2. Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж. 131-166 бет.

3. Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г. 402-419 бет.

4. Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж. 185-206 бет.
Қосымша:

1. Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.

2. Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.

3. Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.

Кредит сағат 1

Өсімдіктердегі спорогенез және гаметогенез

Гүлді өсімдіктердің тозаңдануы

Дәріс мазмұны:

Микро- және макроспорогенез, микро- және макрогаметогенез. Гаплоидты спораның және аталық, аналық гаметофиттің пайда болуы. Қосарынан ұрықтану.

Өсімдіктердің тозаңдануы. Жалпы сипаттамасы.Тозаңдану түрлері. Айқас және өздігінен тозаңдану.

Әдебиеттер:

Негізгі:

1. Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж.311-325 бет.

2. Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж. 168-170бет.

3. Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г. 402-430 бет.

4. Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж. 218-223 бет.
Қосымша:

1. Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.

2. Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.

3. Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.

Қос үйлі және бір үйлі өсімдіктер. Қосарланып ұрықтану. Ұрық қалтасының пайда болуы.

Гүл шоғыры, оның түрі, биологиялық мәні туралы айту. Жай және күрделі гүл шоғыры. Олардың бір-бірінен айырмашылығы. Кеппешөп материалы және кестелерді пайдалана отырып, гүл шоғыр түрлерін қарастыру, сипаттама беру, суреттерін салу.күрделі және жай, анықталған және анықталмаған, аралас гүл шоғыры.

«Гүл» тақырыбында қарастырылған обьектілердің суреттерін салу, оларға сипаттама беру. №9,10 тапсырманың бақылау сұрақтарына жауап беру. “Гүл шоғыр” тақырыбында қарастырылған обьектілердің суретін салу, оларға сипаттама беру. №11 тапсырманың бақылау сұрақтарына жауап беру.

Кредит сағат 1

Тұқымның дамуы.Тұқымды анықтау. Ұрық пен эндоспермнің дамуы.

1. Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж. 151-160 бет.

2. Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж. 172 бет.

3. Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г. 430-445 бет.

4. Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж. 223-226 бет.
Қосымша:

1. Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.

2. Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.

3. Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.

Өсімдіктердің субстратқа және ылғалға байланысты экологиялық топтарына сипаттам беру.

1. Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж.353-359 бет.

2. Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г. 331-360 бет.
Қосымша:

1. Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.

2. Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.

3. Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.

ХІҮ апта

Кредит сағат 1

Тақрыбы: Жеміс

Практикалық сабақ мазмұны:

Жемістер. Жемістердің биологиялық маңызы, Жеміс серігінің құрылысы

Құрғақ және шырынды жемістер.Төменгі және жоғарғы жемістер. Жемістің түрлері.Жемістердің және тұқымдардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.
Әдебиеттер:

Негізгі:

1. Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж. 329-331 бет.

2. Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж. 174-181бет.

3. Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г. 441-458 бет.

4. Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж. 226-233бет.
Қосымша:

1. Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.

2. Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.

3. Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.

Жеміс құрлысымен, түрлерімен танысу. Нағыз және жалған жемістер (№12 тапсырма).

Кредит сағат 1

Өсімдіктердің түрлі тұқымдастарының көбею және өсімді мүшелеріне морфологиялық талдау жасау.

Кеппешөп материалынан өсімдіктердің морфологиялық талдауымен танысу, сипаттама беру.

1. 
   Е. Ағелеуов, К. Дөненбаева, К. Агитова, С. Иманқұлова “Ботаника” Алматы “санат” 1998 ж.
   
2. 
   Н. Мухитдинов, Ә. Бегенов, С. Айдосова “Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы” Алматы 1993 ж.
   
3. 
   Мұсақұлов Т. “Ботаника” Алматы 1975 ж.
   
4. 
   Васильев А.Е. и др. «Ботаника. Морфология и анатомия растений» М., Просвещение, 1988г.
   
5. 
   Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленский А.Г., Серебряков Т.И. . «Ботаника. Морфология и анатомия растений» М., Просвещение, 1978г.
   
6. 
   Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» М., Высшая школа, 1976г.
   
7. 
   Курсанов Л.И. и др. «Ботаника» М., 1966г.
   
8. 
   Кудряшова З.И., Зубкович Г.И. «Курс лабораторных занятий по морфологии растений» Минск, 1970г.
   
9. 
   Барыкина Р.И. и др. «Практикум по анатомия растений» М., 1978г.
   
10. 
    А.Е. Васильев, Н.С. Воронин, А.Г. Еленевский, Т.И. Серебрякова, Н.И. Шорина «Ботаника морфология и анатомия растений»
    
11. 
    П.А. Генкель, Л.В. Кудряшов «Ботаника» 1952 ж.
    
12. 
    П.М. Жуковский «Ботаника» «Советская наука» 1949 ж.
    

1. 
   Современная ботаника М., 1996.
   
2. 
   О.А. Гашкова «Практические занятия по общей ботанике» М, 1951 г.
   
3. 
   Л.Н. Дорохина, А.С. Нехлюдова «Руководство к лабороторным занятиям по ботанике с основами экологии» Москва «Просвещение» 1980 г.
   
4. 
   Н.А. Блукет, В.Т. Емцев «Ботаника с основами физиологии растений и микробиологии»
   
5. 
   В.Л. Комаров «Практический курс по анатомии растений»
   
6. 
   З.А. Чижевская «Практикум по общей ботанике»
   

Семестр барысында 7 және 15 жұмада 2 рет бақылау жүргізіледі. Рейтингтік бақылау бойынша студент максимальді түрде 60 балл жинай алады. Рейтингтік бақылау ағымдағы және аралық бақылау қортындысының нәтижесінде жиналған баллдардың суммасы нәтижесінде қойылады.

Тоқсан соңында пән бойынша емтихан түрінде аттестация жүргізіледі.

Студент емтихан қортындысында максимальді түрде 40 балл жинай алады.

Қортынды баға келесі формула бойынша есептелінеді:

U = [( Р1 +Р2 / 2 ]^* 0,6 +Е ^* 0,4

Әріптік бағалау және оның балл күйіндегі сандық эквиваленті дұрыс жауаптардың % қатынасында есептелінеді.

Курс бойынша бағалау студенттердің тоқсан бойына сабаққа қатысуына, белсенділігіне байланысты қойылады. Дәріс сабақтарына белсенділік танытып, ал практикалық сабақта өз біліктілігін, тәжірибелерді жүргізу дағдысын, икемділігін көрсете білген жөн. Жоғарғы балл студенттің қойылған сұраққа толық жауап беруіне, үй жұмыстарын дұрыс орындағанда, тапсырмаларды уақыты тапсырғанда, практикалық жұмыстарды дұрыс, әрі толық орындаған жағдайда қойылады.

Студенттердің сабаққа қатысуы міндетті. Сабақ жіберілген жағдайда студент оның орнын ОҚК-де көрсетілген уақытта толық көлемде тапсыру қажет. Студент сабаққа кешікпеуі, сабақ үстінде сөйлеспеуі, сабақтан тыс материалдарды оқмауы, ұялы телефондарды пайдаланбауы тиіс. Аталған шарттар орнындалмаған жағдайда студенттердің баллдары кемітіледі.

Үй тапсырмасы мезгілінде және толық көлемде, өз деңгейінде, барлық сұрақтары қамтылып орындалуы тиіс. Уақытылы (көрсетілген аптада) тапсырылмаған жұмыс қабылданбайды.

Жеке тоқсандық жұмыстар міндетті түрде орындалуы тиіс. Толық, әрі дұрыс орындалған жұмыс қорғалады, ал қате жұмыстар толықтыру мақсатында студенттерге қайтып беріледі.

Өсімдік клеткаларының бөліктері.

Әрбір бөлігінің функциясы.

Протоплазма мен ядроның құрлысы.

Вакуоля және клетка шырыны.

Клетка қабықшасы.

Клетка бөліктенінің химиялық құрамы мен физикалық қасиеттері(протоплазма, ядро, клетка қабықшасы).

Өсімдік клеткасының жануар клеткасынан айырмашылығы

Ядроның құрылымдық элементтері, химиялық құрамы және атқаратын қызметтері

Цитоплазма органеллалары және олардың атқаратын қызметтері

Цитоплазмада плазмолиз құбылысының байқалу себебі

Пластидтердің қандай типтері бар

Лейкопласт өсімдіктің қандай мүшелерінде кездеседі және оның реңі қандай

Лейкопласттардың қандай түрлері бар

Хромопластың пигменттік құрамы қандай болады

Хромопласттың биологиялық маңызы неде

Хлоропласттың пигменттік құрамы, атқаратын қызметі қандай

Хлоропласттың мембраналық құрылысы қандай

Крахмал дәндерінің типтері қандай

Жай, күрделі және жартылай күрделі крахмал дәндері қалай пайда болады

Клетка шырыны дегеніміз не

Клеткада қымыздық қышқыл кальций кристалдарының пайда болуының биологиялық маңызы неде.

22. 
    Қымыздық қышқыл кальций кристалдарының түрін атаңыз
    

24.Алейрон дәндерінің қасиеттері, крахмал дәндерінің айырмашылығы.

25.Майлардың қасиеттері, маңызы.

26.Кристалдардың құрлысы, түрлері мен пішіні және биологиялық маңызы.

1. 
   Ұлпа деген не?
   
2. 
   Алғашқы және соңғы меристемалар.
   
3. 
   Жабын ұлпаларының классификация.
   
4. 
   Жасмықшаның құрылыс ерекшеліктері.
   
5. 
   Механиқалық және өткізгіш ұлпалардың функциялары.
   
6. 
   Механиқалық ұлпалардың түрлері, олардың құрлысы мен айырмашылықтары.
   
7. 
   Механиқалық және өткізгіш ұлпалардың бір-бірінен айырмашылығы.
   

1.Сабақтың қызметі.

2.Даражарнақтылардың сабағының алғашқы анатомиялық құрлысы.

3.Қосжарнақтылардың сабағының соңғы анатомиялық құрлысы.

4.Қосжарнақтылардың сабағының соңғы анатомиялық құрлысының ерекшеліктері.

5.Үйеңкі /жөке ағашын алса да болады/ мен қарағай сабақтарының айырмашылығы.

6.Жылдық сақина, оның пайда болуы.
2.8.2. 8-15 апталардағы білімді тексеру сұрақтары
«Жапырақ» тақырыбы

1.Көлеңкеде, жарықта өсетін өсімдіктер.

2.Жапырақ бөлімдері.

3.Жапырақ қызметі.

4.Жай, күрделі жапырақ түрлері.

5.Телімді, тілімді, бөлімді жапырақ.

6.Гетерофилия мен метоморфоз.

7.Жапырақтың орналасуы.

1. 
   Гүлдің құрлысы және оның атқаратын қызметтері.
   
2. 
   Гүл бөліктерінің орналасуы.
   
3. 
   Бір немесе қос гүлсерігі бар актинаморфты гүлдердің құрлысы.
   
4. 
   Әртүрлі типті күлтесі бар зигоморфты гүл.
   
5. 
   Біріккен желекті және дара желекті гүлдер.
   
6. 
   Түйіннің түрлерін мысалға келтіріп, атап бер.
   
7. 
   Гүлдің андроцейі мен генецейі.
   
8. 
   Насеком арқылы тозаңданатын өсімдіктер тозаңының желмен тозаңданатын өсімдіктер тозаңынан айырмашылығы.
   
9. 
   Тозаңның құрлысы.
   
10. 
    Тозаңдықтың құрлысы.
    
11. 
    Тұқым бүршігінің түрлері және оның құрлысы.
    
12. 
    Гүл бөлшектерінің орналасуының заңдылықтары.
    

1.Гүл шоғыры деген не?

2.Анықталмаған гүл шоғыры.

3.Анықталған гүл шоғыры.

4.Гүл шоғырларының негізгі түрлері.

5.Гүл шоғырының биологиялық маңызы.

1.Даражарнақты және қосжарнақтылардың тұқымның құрлысы және ерекшеліктері.

2.Жеміс деген не?

3.Жеміс классификация.

4.Құрғақ және шырынды жеміс деп нені айтамыз?


3. ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ

№	Жұмыс түрі	Тапсырманың мақсаты мен мазмұны	Ұсынылатын әдебиеттер	Орындау мерзімі және тапсыру уақыты (аптасы)	Балл	Бақылау түрі
1	Үй тапсырмасы (ОЖСӨЖ)	Студентердің ұйымда жұмыс істеу қабілетін арттыру	Әр аптада көрсетілген әдебиеттер	Әр апта сайын	2 балл (жалпы 30 балл)	Ауызша тексеру, жұмыстың орындалу барысын жазбаша тексеру
2	Жеке тапсырмалар (реферат)	Студентердің ұйымда жұмыс істеу қабілетін арттыру	Пән бойынша барлық әдебиет	1,3,5,7,12 апта	1 балл ( жалпы 5 балл)	Ауызша тексеру
3	Бақылау жұмысы (тесттер)	Ойлау қабылетін тексеру	Пән бойынша барлық әдебиет	7 және 14 апта	30 балл	Ауызша тексеру
5	Дәрістерге қатысу	Конспектілерді түгел жазу, тәртіпті котеру	Әр аптада көрсетілген әдебиеттер	Әр апта сайын	0,5 балл ( жалпы 7,5 балл)	Тексеру, жұмыстың орындалу барысын жазбаша тексеру
6	Зертханалық жұмықа белсенділік	Студентердің ұйымда жұмыс істеу қабілетін арттыру	Әр аптада көрсетілген әдебиеттер	Әр апта сайын	0,5 балл ( жалпы 7,5 балл)	Бақылау сұрақтарға жауап беру, суреттерін тексеру, микроскоппен жұмыс істеу
7	Емтихан	Білімді кешенді тексер			Тест	Тест сұрақтарына жауап беру (жазбаша)

4. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ

В.В.Иванов атындағы биология және кафедрасы

Кафедра _____________________________тьютор Молдашева Гүлшекер Мырзаханқызы

(аты-жөні)

Пән Ботаника экология негіздерімен

^{(пән атауы)}

Кредит саны_____2__________________________

Дәрістер №1

Дәрістің тақырыбы: Клетка туралы ілімнің тарихы

Қарастырылатын сұрақтар:

1. 
   Клетканың даму тарихы
   
2. 
   Клетка - тірі организмнің құрылымдық және функционалдық бірлігі.
   
3. 
   Барлық тірі организмдер клеткалардан тұрады.
   

Кіріспе. Бұл дәрісте өсімдік әлемінің пайда болуы, дамуы, әртүрлі ортада тіршілік етуіне байланысты көлемі, формасы жағынан алуан түрлілігі туралы ғылыми деректерге сүйеніп түсінік беру. Қарапайым құрылысты және күрделі құрылысты өсімдіктердің арасындағы айырмашылыққа тоқталу.

Клетка - тірі организмнің құрылымдық және функционалдық бірлігі. Барлық тірі организмдер клеткалардан тұрады.

Тірі организмдердің клеткалық құрылымын зерттеу жұмыстары микроскоп деп аталатын оптикалық аспаптың жасалуымен байланысты жүргізілді.

XVI ғасырдың аяғымен XVII ғасырдың басында табиғат тану ғылымдары саласында оптикалық аспаппен тәжірибе жүргізу қаурыт дамыды. Оптикалық аспаптар жасағандардың алғашқылары голландтық шеберлер ағайынды Г а н с және З а х а р и у с Янсендер еді.

Микроскопты алғаш рет ғылыми жұмысқа пайдаланған ағылшын ғалымы Роберт Гук сол кездегі барлық жаратылыс танушылар сияқты физика, химия, ботаниканы жақсы меңгерген білгір маман болатын. Оның 1665 жылы шықққан “Микрография немесе өте майда денелерді үлкейтіп көрсететін шыны арқала зерттеу” деген еңбегінде микроскоптан көрінген ырғай, аскөк, қамыс өсімдіктері сабақтарының жұқа кесінділерін суреттеп, оған толық сипаттама берген. Ол тығын кесіндісіндегі ара ұясы іспеттес қуыстарға к л е т к а деген ұғым берді. Уақыт өте келе бұл ғылыми терминге айналды.

Өсімдіктер анатомиясы туралы тұңғыш еңбек жазған ағылшын ғалымы Н. Г р ю және италяндық ғалым М. М а л ь п и г и еді. Бұлар бір-біріне қатысынсыз өсімдіктер ұлпалары мен клеткаларының құрылымын зерттеп ол жөнінде М. Мальпиги 1671 жылы “өсімдіктер анатомиясы туралы мәлімет”, Н. Грю 1682 жылы “Өсімдіктер анатомиясының бастамасы” деген еңбектерін жазды. Ол кезде өсімдіктер клеткасының негізгі құрамдас бөлігі клетка қабықшасы болыптабылады деген ұғым басым болды. Осыған қарамастан 1881 жылы Роберт Браун клетка ядросын ашып, оның клетка тіршілігі үшін маңызды рол атқаратыны туралы келелі пікір айтты.

1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье және оның шәкірттері клетка ішіндегі сұйықтықты зерттеп, оны “протоплазма” деп атаған.

Біртіндеп микроскоптық техниканың жетілдірілуіне байланысты тірі организмдердің клеткалық құрылымына көптеген жаңалықтар қосылды.

1834 жылы шыққан ботаника оқулығының авторы П.Ф. Горянинов: “Барлық тірі дүние клеткалардан тұрады және ол клеткадан пайда болады” деп тұжырымдаған.

1838 жылы М а т и а с Ш л е й д е н пияз клеткасы ядросының ядрошығын ашты. Клетка туралы өзіне дейінгі мәліметтерді жинақтапжәне өз зерттеулерінің нәтижесін пайдалана отырып ботаник М. Шлейден (1804-1881) және зоолог Т е о д о р Ш в а н м е н (1810-1882) бірге клетка теориясының негізін қалады. Клетка теориясының қағидалары Шлейденнің 1838 жылғы “Өсімдіктердің дамуы туралы деректер”, Шванның 1839 жылғы “Жануарлар мен өсімдіктердің құрылымы және өсуіндегі сәйкестік туралы микроскоптық зерттеулер” деген еңбектерінде баяндалады. Осы жылдан бастап клетка теориясының негізі қалыптасты.

Клетка теориясын Ф.Энгельс ғасырдағы жаратылыстану ғылымындағы жаңалықтың бірі болды деп жоғары бағалаған.

1840 жылы орыс ғалымы Н.И. Ж е л е з н о в (1816-1877) традесканция өсімдігінің түгін зерттеп, ондағы ядроның бөлінуін байқаған.

Орыс ғалымдары И. Д. Ч и с т я к о в (1874), Э. С т р а с б у р г е р (1875) клетканың кариокенез және митоз жолымен, 1892-1894 жылы В. И. Беляев оның редукциялық, яғни мейоз жолымен бөлінуін, 1898 жылы С. Г. Навашин гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтануын ашты.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында өсімдіктер клеткасын зерттеу қарқынды дамыған кезең еді. Клетканың протопласт бөлімі митохондрия, Гольджи аппараты, т.б. клетка органеллаларының құрылысы, химиялық құрамы және қызметі туралы мәліметтер жинақталды. XX ғасырдың 50 жылдарында электрондық микроскоптың кең түрде қолданылуымен байланысты клетканың бұрын белгілі құрамдас бөліктерінің субмикроскоптық құрылымы зерттеліп, жаңа әсіресе құрылымдарын ашу жүзеге асырыла бастады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Клетканың даму тарихы қай жылдардан баста бастау алған?
   
2. 
   Өсімдіктер анатомиясы туралы тұңғыш еңбек жазған ғалымды ата
   
3. 
   “Өсімдіктердің дамуы туралы деректер” қағиданы кім жазды?
   

1. 
   Агелеуов Е.А. «Ботаника», Алматы «Санат», 1998 ж.
   
2. 
   Әметов Ә.Ә. «Ботаника» Алматы «Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім академиясының Республикалық баспа кабинеті», 2000 ж.
   
3. 
   Васильев А.Е. и др. «Ботаника» Москва «Просвещение», 1988 г.
   
4. 
   Хржановский В.Г. «Основы ботаники», 1969 ж.
   
5. 
   Мұсақұлов Т.М. «Ботаника», 1975 ж.
   
6. 
   Кудрявцев А.В. и др. «Ботаника с основами экологии», 1979 ж.
   
7. 
   Генкель П.А. «Ботаника» Москва «Учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР», 1952 ж.
   

1. 
   Өсімдік жасушасының негізгі бөлімдері
   
2. 
   Цитоплазманың құрамы
   
3. 
   Туынды заттар
   

Клетка құрылысы. Өсімдік клеткасындағы клетка бөліктеріне тоқтау. Ядро, цитоплазма, эндоплазмалық тор, митохондрияларға тоқталу, олардың формасына, атқаратын қызметіне, биологиялық ерекшеліктеріне, бір-бірімен қарым-қатынасы, клеткада жүретін зат алмасу процесіне қатынасын. Құрылысы мен құрамындағы ерекшеліктеріне көңіл бөлу. Паренхималық және прозенхималық клеткалар туралы айту. Рибосомалардың атқаратын қызметі туралы, оның клеткада жүретін заталмасу процесіне қатынасы туралы түсінік беру.

Клетка қабықшасы және вакуоль протопластың тіршілік әрекетінің нәтижесінде, клетка дамуының белгілі бір кезеңінде түзіледі. Протопласта және клетка шырынында (сирек клетка қабықшасында) белгілі бір пішінге ие болатын басқа заттар кездеседі. Оларды туынды заттар (кристалдар, крахмал дәндері, белок, май тамшылары және басқалар) деп атайды. Протопласт күрделі бөлік, органелла (немесе органоидтары) деп аталатын әр түрлі компоненттердің жиынтығынан тұрады. Олардың әрқайсысының бір-бірінен ажыратуға болатын өзіне тән құрылым, атқаратын қызметі бар. Клетка органеллаларына: ядро, пластидтер, митохондриялар, рибосомалар, эндоплазмалық ретикулум, диктиосомалар, пароксисомалар, лизосомалар жатады. Органеллалар, олардың өзара қарым-қатынасын жүзеге асыратын гиалоплазмаға батып тұрады. Гиалоплазма ядродан басқа органеллаларымен клетканың цитоплазмасын түзеді (мұны бұрын жәй ғана плазма деп атаған). Органеллалардың сандық қатынасы мен құрылым ерекшеліктері клеткалардың арнаулы қызмет атқаруға бейімделулеріне қарай өзгеріп отырады. Әр түрлі өсімдіктер мен жануарлар клекаларының органеллалары молекулалық құрылымы бойынша бір-біріне ұқсас, ал химиялық құрамы жағынан жақын, сондықтан да олардың атқаратын қызметі де ұқсас болып келеді. Осы тұрғыдан алғанда өсімдіктер мен жануарлардың негізгі тіршілік процестерінің көп ортақ жақтарының бар екендігі байқалады. Сонымен қатар олардың арасында елеулі айырмашылықтар да бар. Өсімдіктер клеткасының өзіне тән ерекшеліктері – оларда плазмодесмалармен жабдықталған клетка қабықшасының пластидтер және орталықта ірі вакуольдерінің болуы. Аталмыш ерекшеліктер тек өсімдіктер клеткасына тән нәрсе. Бұл олардың бір жерге бекініп тіршілік етуіне, қаңқасының болмай, автотрофты коректенуіне және оларда қалдық заттарды бөліп шығаратын жүйенің болмауына немесе нашар жетілуіне байланысты. Өсімдіктер клеткасында қабықша мен вакуольдің болуынан олар созылып өседі. Мұндай өсу барысында клетка көлемінің ұлғаюы протопластың емес, вакуоль мөлшерінің ұлғаюы есебінен жүреді. Жануарлар клеткасының тағы бір айырмашылығы – жоғарғы сатыдағы өсімдіктер клеткасында клетканың бөлінуіне қатысадтын центриольдің болмауы.

Өсімдіктер клеткасының пішіні мен мөлшері әр түрлі, ол клетканың өсімдік денесінде орналасуына және атқаратын қызметіне байланысты.

Жалпы пішініне қарай өсімдік клеткалары екі типке бөлінеді:

1. 
   Паренхималық клетка;
   
2. 
   Прозенхималық клетка;
   

Прозенхималық (грекше “прос” – бір бағытқа қарай) клеткалардың ұзындығы енінен бірнеше есе артық, ұшы сүйір болады. Көптеген талшық беретін өсімдіктер зығыр, кенепшөптің, тін талшықтарының (прозенхималық клеткаларының) ұзындығы 20-40 мм, қалақайда 80 мм, ал қытай қалақайында (рами) – 220 мм. Прозенхималық клеткалардың ені бірнеше макрометрден аспайды.