және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Торлы қурьілым жүлынның мойын және көкірек бөлімдеріндегі орталық жүлын өзегінің айналасында, сүр заттың дорсальды бағандарының екі бүйірінде орналасады. Жүлындағы торлы күрылым- ның жалғасы сопақша, ортаңғы және аралық миларға дейін етіп, ол жерлерде ядролар ретінде орын тебеді. Мидың аталған бөліктеріндегі торлы қүрылым ядролары орталықтарынан жүйке талшықтарынын будасы ретінде қалыптасып шығатын өрлеме жолдар үлкен ми қыртысына дейін жетіп, ми қызметінің белсенді түрде іске асуына ықпалын тигізеді.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ ОРТАЛЫҚ БѲЛІМ1 МҮШЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ Жүйке жүйесі орталық бөлімін қүрайтын ми мен жүлын осы жүйенің басқа мүшелері сияқты эктодермадан (сыртқы үрықтық жа- пырақша) дамиды. Үрықтық дамудың бастапқы кезеңінде эктодерма клеткалары дененнің болашақ білігі (осі) бойымен топтасып, белсенді түрде бөліну арқылы көбейіп, эктодерманың басқа клеткаларынаи оқшауланып жүйке пластинкасына айналады. Бүдан кейін, жүйке пластинкасының екі үшы жоғары қарай сәл иіліп кетеріледі де, жүйке сайын түзеді. Үрықтың бүдан кейінгі дамуы барысында жүйке пластинкасының жоғары иілген екі үшы одан әрі иіліп, бір-бірімен жанаса жақындап, соңынан толық бітсе жалғасып, жүйке түтігін жа- сайды. Жүйке түтігінің жоғарғы екі бүйірінде эктодерма клеткалары- ның топтаса калыңдауынан жүйке білеуіктері жетіледі. Ал, жүйке түтігінің қуысы жүлынның орталық өзегіне айналады. Бүл езектің бас жагы бірқатар уақыт ашық қалпында сақталады. Оны жуйке тесігі (невропор) — пеигорогиз — деп атайды. Жүйке тесігі кейінірек соңгы пластинкамен — Іагаіпа Іеппіпаііз — бітеліп түйықталады. Жүйке түтігінің жогарғы екі жиегіндегі білеуіктер мезодерма со- митінің сегменттеріне сәйкес бѳліктерге бөлініп, олардан болашақ 266 пмиртқалар санына байланысты жұп жүлындық жүйке түйіндері (ган- глийлер) түзіледі. Үрықтық даму кезеңінде жүйке түтігі үрық қаңқасы қызметін .пқаратын хорданың үстіңгі жағында қалыптасып, орналасу орнына ► ирай хордаүстілік (эпихордальды) және хордаалдылық (перехордаль- ды) беліктерге бөлінеді. Эктодермадан қалыптасқан жүйке түтігінің қабырғасы алғашқы ксиде бір қабат эктодермацит клеткаларынан түрады. Кейініреқ бо- ілшақ қызметтеріне байланысты эктодермациттерден нейробласт ж.ше глиобласт клеткалары жетіледі. Нейробласттардан жүйке жүйесі мүшелерінің қүрылымдық және функциональды бірлігі — нейроциттер (исйрондар), ал глиобласттардан жүйкелік глияның (нейроглия) мак- іюглиялары дамиды. Макроглиядан өз кезегінде жүйкелік глияның үш түрі қалыптасады. Олар: эпендима клеткалары, астроциттер және (іл и годендрогл иялар. Эпендима клеткалары жүлынның орталық өзегін, ми ■ .ірыншаларын астарлайды • және олардың сыртқы шекаралық ♦ .ірғағын түзеді. Сөйтіп эпендима нейроглиясы жүйке жүйесінде іиртқы және ішкі шекаралық орын алып, жабын және қорғаныс кызметтерін атқарады. Астроциттер — жүлын мен миды қүраушы нейроциттердің ара- іығындағы жүлдызша пішінді тармақты клеткалар. Астроциттердің псінділері бір-бірімен торлана байланысып, жүлын мен мидың гіректік негізін (стромасын) қүрайды. Мүнымен қатар, астроциттер ч.үлын мен миды қоректендіруші қан тамырларының сыртқы шека- ралық жарғағын түзуге де қатысады. Астроциттер тірек қызметін атқарады. Олигодендроглия клеткалары жүлын мен миды қүраушы нейро- ңит денелері мен олардан таралатын өсінділерді тікелей қаптап, ней- роциттер қабықтарын (неврилемма) жасауға қатысады. Нейроциттер исінділерін сыртынан қаптап, жүйке талшықтарын түзетін "шванн" клеткалары да олигодендроглия клеткаларына жатады. "Шванн" клеткасымен қапталған миелинсіз жүйке талшықтары қозудың н.ѵгижесінде пайда болған тітіркеністі 0,6—0,8 м/сек. жылдамдықпен огкізеді. Іштегі төлдің кейінгі даму кезеңдерінде миелинсіз жүйке іалшықтарынан миелинді жүйке талшықтары жетіледі. Миелинді +.үйке талшықтарының ақ түсті қабығы сыртқы "шванн" қабығының і уындысы. Жүйке талшықтарындағы аталған миелин қабығының юсымша қалыптасуы тітіркеністердің жүйке талшықтары бойымен »>ту жылдамдығын күрт күшейтеді (100—120 м/сек). Олигодендрог- лия клеткалары қорғаныс қызметін атқарады және тітіркеністердің жүйке талшықтары бойымен жан-жаққа таралмай өтуін қамтама- (ыз етеді. Микроглия клеткалары — дамудың соңғы кезендеріне қарай орта- чық жүйке жүйесі мүшелерінде мезенхимадан қалыптасады. Олар ми мен жүлынға қан тамырларымен бірге ілесе енеді. Микроглия клетка- лары нейроциттерді қоректік заттармен қамтамасыз етумен қатар, қорғаныс қызметін де атқарады. Жұлынның дамуы Жүлын эктодермадан қалыптасқан жүйке түтігінің эпихордальды бөлігінен дамиды. Жүйке түтігін қүраушы эктодермаіщттердің даму процестері, оның қабырғасының әр түрлі бөліктеріңде түрліше жүреді. Жүйке түтігі қабыргасының дорсальды және вентральды екі бүйіріндегі клеткалар белсенді түрде кебейіп, жедел қалыңдай бас- тайды. Осының нәтижесінде жүйке түтігінің дорсальды оң және сол бүйірлік пластинкаларынан — дорсальды оң және сол сезімтал бөлімдер, ал оң және сол төменгі негізгі пластинкаларынан — вент- ральды оң және сол қозғалтқыш бөлімдер дамып жетіледі. Дорсальды бүйір бөлімдерге жүлынның жүйке ганглийлеріндегі сезімтал нейро- циттер нейриттерінен түзілген сезімтал дорсальды оң және сол түбіршіктер енеді. Ал, жүйке түтігінің вентральды қозғалтқыш бөлімдерінен оң және сол вентральды түбіршіктер шығады. Олар қозғалтқыш жүйке талшықтарынан түрады. Жүйке түтігінін аталған бөлімдер аралығындағы қабырғалары — дорсальды жабын және вентральды жүйке түтігі түбінің пластинкалары жүқа күйінде сақталады. Жүйке түтігінің жоғарыда айтылған бөлімдерінен жануарлар- дың тіршілік жағдайына байланысты, жүлынның ақ және сүр заттары әр түрлі арақатынаста бір-бірінен айқын ажырап жетіле бас- тайды. Балықтардағы түлға бүлшықеттерінің күшті жетілуіне байланысты қозғалтқыш орталықтары жинақталған сүр заттың вентральды бағандары жақсы дамыған. Ал, олардағы тері сезімінің нашар жетілуіне сәйкес сезімтал орталықтары топтасқан сүр заттың до- рсальды бағандары толық деңгейде дамыған. Балықтардың сулы орта- дағы қозғалысында қүйрықтың қозғалыс мүшесі ретіңдегі маңызы өтс зор. Сондықтан, олардың жүлынында қүйрық бөлімі де жақсы жетілген. Қүрлықтағы жануарлардың қаңқа бүлшықеттерімен қатар, тері сезімі рецепторлары да жоғары деңгейде дамиды. Осыған байланысты олардың жүлынындағы сүр заттың біркелкі қалыптасуы, оның ішінде вентральды бағандармен (қозгалтқыш) қатар, сезімтал дорсальды бағандардың дамуы және торлы қүрылымның жетілуі белсенді жүреді. Сонымен қатар, тітіркеністерді өткізу қызметін атқаратын ақ заттың қалыптасып дамуы да жоғары дәрежеде болады. Қүрлық жануарлары қүйрықтарының қозғалыс мүшесі қызметінен айырылып, олардың тіршілік сипатына қарай әр түрлі дәрежеде ре- дукцияға шалдығуына байланысты жүлын қүрылысында да бірқатар өзгерістер байқалады.Мысалы, қүйрықты үй жануарларында жүлын 1—3 қүйрық омыртқасынан дейін созылатын болса, қүйрығы жетілмеген адамда 1—2 бел омыртқасына дейін созылады. Ал, үша- тын қүйрықсыз жарғанаттарда жүлын 9 көкірек омыртқалары түсында аяқталады. Міне, жануарлар денесіндегі қүйрықтың жетілуі мен жүлынның дамуы арасында тікелей байланыс байқалады. Жүлынның дамуына жануарлардың қимыл-қозғалыс түрлері, қаңқа бүлшықеттері мен тері сезімінің жетілу деңгейлері ез әсерлерін тигізеді. 268 Мидың дамуы Мидың жүлыннан бөлініп, жүйке жүйесінің негізгі орталық мүше гінде қалыптасуына, эволюциялық даму нәтижесінде организмнің жске бөліктерінің, ішкі мүшелер мен тамырлар жүйелерінің үйлесімді кыімет атқаруын қамтамасыз ететін сезімтал, аралық және мигалтқыш орталықтардың көптеп жетілуі өз септігін тигізді. Бас- іііііқы кезде мидың бастамасы жүйке түтігінің алдыңгы жагында <ч іііді төмпек ретінде қалыптасты. Жүлынның алдыңгы жагындагы ми Гмнііктері — сопақша ми, артқы ми, ортаңгы ми, аралық ми жүлын- мсн бірге жүйке түтігінің эпихордальды бөлігінен, ал соңгы ми — оныц перехордальды бөлігінен дамыган. Ми бастамасьгаың дамуына бірден-бір себепкер — жануарлар ор- глнизмдегі сезім мүшелерінің (көру, иіс сезу) жетілуі. Жүйке іүгігінің алдында қалыптасқан ми бастамасын — бірінші реттік ми дсп атайды. Түтікше түріңдегі бірінші реттік ми кейіннен оның сыр- і іліда пайда болган көлденең сай арқылы екі бөлімге бөліңді. Олар- дың алдыңгы бөлімінен ортаңгы ми дамиды. Сөйтіп, бірінші реттік ми үш көпіршікті мига айналады. Оның алдыңгы бөлімі — бірінші іи ттік алдыңеы ми — ргоепсерһаіоп, ортаңгы бөлімі ортаңеы ми - сісиіегепсерһаіоп, ал артқы белімі — біріниіі реттік артқьі ми — ргояепсерһаіоп — деп аталады. Жануарлардың филогенезі мен онтогенезіндегі мидын дамуы бір жүйемен жүреді. Дамудың келесі кезеңдерінде үшкөпіршікті ми бес- копіршікті мига ауысады. Бірінші реттік алдыңгы ми жүп алдыңгы ж.іне тақ артқы бѳліктерге бөлініп, алдыңгы жүп бөліктерден — ( оңгы ми — Іеіепсерһаіоп — , ал артқы бөліктен — аралық ми — «Ііаісерһаіоп — қалыптасады. Ортаңгы белімінен — ортаңеы ми — текепссрһаіоп — дамиды. Бірінші реттік артқы ми екіге бөлініп, оның ілдыңгы бөлігінен — артқы ми — шеіепсерһаіоп — , ал артқы болігінен сопақша ми — туеіепсерһаіоп — қалыптасады. Сүтқоректі інуарлардан басқаларыңда артқы ми тек мишықтан гана түрады. ( үтқоректілерде үлкен ми қыртысының жетілуіне байланысты ми- піықтың астында — ми көпірі дамып қалыптасады. Томенгі сатыдагы жануарларда аралық ми негізінен гипоталамус нен эпиталамустен түрады. Гипоталамуста жогары қыртысасты веге- і ативті орталықтар орналасады. Ал, кѳру төмпегі — таламус тек і үтқоректі жануарларда дамып жетіледі. Таламустың дамуы да үлкен ми қыртыСЬП22н қалыптасуына байланысты. Сѳйтіп, бескөпіршікті мНДай Т?н оның бес түрақты бөлімдері /ммып жетіледі. Мидың алдыңгы көпіршігінен — СС"ГЫ ми (оның күрамында оң және сол ми жартышарлары — үлкен ми сыңарлары, «олақты дене, иіс миы) және аралық ми, ортаңгы көпіршігінен — ор- іаңгы ми, артқы кепіршігінен — артқы ми және сопақша ми дамиды. Ми кепіршіктерінің қуыстары жетілген мида ми қарыншалары мен су күбыры езегіне айналады. Соңгы мида оң және сол бүйірлік ми карыншалары, аралық мида — үшінші ми қарыншасы; ортаңгы мида - ми су қүбыры; ромб тәрізді мида — тертінші ми қарыншасы дами- ды. Ми қарыншаларының қуыстары езара тесіктер арқылы қатысып, тортінші ми қарыншасының қуысы жүлынның орталық езегімен жалғасып, ми мен жүлындағы сүйықтықтың үздіксіз алмасуі. қамтамасыз етеді. Жүлынның қүрылысы Жүлын — тесіиііа зріпаіія — тірі организмдегі түрлі рефлекстеғ іске асыратын, жүйке жүйесінің орталық бөлімі қүрамына кір күрделі қүрылысты мүше. Оның пішіні цилиндр тәріздес болып кг леді. Бірақ дорсовентральды бағытта екі бүйірінен сәл ғана қьісылл созылған. Жүлын омыртқа бағаны өзегінде орналасады. Жүлында қимыл аппаратының, тамырлар жүйесінің, зәр, нәжи шығару қызметтерін реттейтін орталықтар болады. Сонымен қатар, жүлында, алдыңғы аталған жүлын орталықтарын өзаг жалғастыратын және оларды мидағы жүйкелік орталықтармен байла- ныстыратын өткізу жолдары орналасады. Омыртқа бағаны өзегінде орналасу орнына қарай жүлынды бірнеше бөлімдерге бөлінеді. Олаг мойын, кеуде, бел және қүйымшақ бөлімдері. Жүлын мен мидың шс карасы шамамен ауыз омыртқасының (атланттың) алдыңғы жиеп бойымен өтеді. Қүрлықта тіршілік ететін жануарлардағы алдыңғы және артқы аяқтардың дамуына байланысты жүлынның мойын және бел бөліміңдс жуандаулар — іпішпезсепііа сегѵісаііз еі ІитЬаІіз — байқалады. Бүл бөлімдерде алдыңғы және аргқы аяқтарға бағытталатын иық, бел, қүйымшақ жүйке торабтарының дорсальды және вентральді. түбіршіктері, қүрсақ қабырғасы мен жамбас қуысындағы ішкі мүше леріне арналған жүйкелер бөлінеді. Бел бөлімінен кейін жүлыи жіңішкеріп, милық конусын — сопиз тесіиіагіз — түзеді. Ол өз ке зегінде одан әрі жіңішкере келе 1—6-шы қүйрық омыртқалары ара- лығыңда соңгы жіпшеге — Шит Іегтіпаіе — айналады. Жүлынныц соңғы бөліктерінен ажырайтын жүйкелер, одан артқы бағытта сүйір бүрыш жасай бөлініп, өз сегменттері бойындағы омыртқааралык тесіктермен сыртқа шықпай, омыртқа өзегінде ми конусы және соңгь жіпшемен қатарласа артқа бағытталып, жылқы қүйрығы іспеттес ша- шақ түзеді. Жүлынның төменгі бетінде оның вентральды артериясы — а. зріпаііз ѵепігаііз — өтетін вентральды орталық сақылау — Нззига шесііапа ѵепігаііз — болады. Ал, оның дорсальды бетінде орталық саи — киісиз тесііапиз йогзаііз — көрінеді. Міне, осы орталық дорсальды сай мен вентральды саңылау жүлынды тең оң және сол жартыга бөледі. Жүлынның оң және сол бүйірлік беттерінде жүлын жүйке- лерінің дорсальды сезімтал түбіршіктері енетін — латеральды дор- сальды сайлар — зиісі ІаІегаІез сіогзаіез — және вентральды қозгалтқыіи тубіршіктері енетін латеральды-вентральды сайлар — зиісі Іаіегаіез ѵепігаіез — көрінеді. Жүлынның көлденең кесіңдісінен, оның сүр және ақ заттарда түзілетіңдігін керуге болады (62-сурет). Сүр зат — зиЬзіапііа бгізеа — жүлынның орталық бөлігін біртүта алып жатады. Оны жүлындағы жүйкелік орталықтарды түзетін нейр циттердің денелері, олардан таралатын миелинсіз жүйке талшықтары және жүйкелік глия қүрайды. Сүр зат бір-бірімен сур байлам — і оіпі55ига £гі$еа — арқылы байланысқан оң және сол жүп дорсальды *.же вентральды бағандардан (мүйіздерден) — соіишпа сігізеа §огза1і8 гі ѵепігаііз — түрады. Оның пішіні қанатын жайып үшқан көбелекке нгмесе "Н" әрпіне үқсас. Дорсальды багандарға жүлын жүйкелерінің лорсальды сезімтал түбіршіктері енеді, ал вентральды бағандардан «үйкелердің вентральды қозғалтқыш түбіршіктері шыгады. Со- цдіііқтан, дорсальды бағандар — сезімтал, ал вентральдысы ко іғалтқыш бағандар немесе мүйіздер деп те аталады. Сүр заттың орта түсыңда жүлын сүйықтығы ағатын жүлынның орталық өзегі — і «паііз сепігаііз — болады. Сүр заттың дорсальды бағандары неғізінің Гіүйірлік беттеріндегі жүйке талшықтары аралықтарында, пішіндері әр үрлі клеткалардан түратын торлы құрыльім (формация) — Гоппаііо ггіісиіагіз — орын тебеді. Бүл қүрылым жүлынның басқа бөлімдеріне ыірағанда мойын бөлімінде жақсы жетілген. Жүлынның көкіреқ бел және қүйымшақ бөлімдерінің екі Гіүйіріңце жүп латеральды баеандар — соіитпа £іі8Іа Іаіегаііз — бо- і.іды. Бүларда вегетаттивтік орталықтар орналасады. Жүлынның сүр іатын сыртынан ақ зат — зиЪзІапІіа аІЬа — қоршап жатады. Жүлын- мың дорсальды орталық сайы мен вентральды орталық саңылауы *..)не сүр заттың дорсальды, вентральды бағаңдары ақ затты үш жүп: жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|