және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| орсальды, латеральды, вентральды арқаншалареа — һшісиіиз (Іогхаііз, іаіегаііз еі ѵепігаііз — бөледі. Вентральды арқаншалар вент- ральды орталық саңылау үстінде бір-бірімен вентральды ақ зат бай- ишыстыргышы — сотіззига ѵепігаііз аІЬа — арқылы байланысады.
Ақ зат жүлынның алдыңгы бөлімдеріңде жақсы жетілген. Жүлын- пың соңғы бөлімдері милық конусқа жіңішкерген сайын, оның ақ за- тһі жүқара береді. Ақ зат негізінен миелинді жүйке талшықтарынан қүралған. Со- нцықтан, ол жүлын бойымен өтетін өткізу жолдар түзеді. Екі түрлі огкізгіш жолдарын ажыратады. Олар: өзіндік өткізгіш (сегменттік) жоне үзын өткізгіш жолдар. Өзіндік өткізгіш жолы жүлынның сегменттерін бір-бірімен өзара ♦ алгастырып, тері рецепторларын, бүлшықет пен тамыр орта- 'іықтарын байланыстыратын шартсыз рефлекстерді іске асырады. Бүл жолдар тек жүлынның өз сегменттерін ғана бір-бірімен байланысты- рып түратындықтан қысқа өткізгіш жолдар деп аталады. Ұзын өткізгіш жолдары жүлын сегменттерін мидың әр түрлі (юлімдерімен байланыстырып түрады. Бүл жолдар арқылы торлы күрылымның қатысуымен организмдегі әр түрлі шартсыз және шарт- ты рефлекстер іске асады. Олар тітіркеністі өткізу бағытына қарай орталыққа тепкіш (афференттік) және орталықтан тепкіш (эффе- рсіггтік) болып екіге бөлінеді. Жүлынның екі бүйірінен жүп жүлын жүйкелері бөлініп, омыртқааралық тесіктер арқылы омыртқа бағаны өзегінен сыртқа харай шығады. Жулын жуйкелері — пегѵі зріпаіез — дорсальды сг іімтал және вентральды қозгалтқыш жуйкелік тубіршіктердің — гадіх сіогзаііз еі ѵепігаііз — қосылуынан түзіледі, яғни олардың күрамьгада орталыққа бағытталған сезімтал және керісінше, орта- іықтан шетке қарай шығатын қозғалтқыш жүйке талшықтары бола- ды. Сондықтан, жүлын жүйкелері қызметі жағынан аралас жүйкелерге жатады. Дорсальды түбіршік бойыңда сезімтал нейроцит тер денелерінен қүралған жулындық жуйке туйіндері — £ап£Ііоп зріпаіе — орналасады. Жүлын жүйкелерінің саны негізінен жануарлар омыртқалары сан- ына сәйкес келеді. Теқ мойын (8 жүп жүйке) және қүйрык. аумақтарында гана айырмашылық болады. Жүлын жүйкелері оның мойын және көкірек бөлімдерінен тік бағытта шығады. Ал, бел-қүйымшақ бөлімдерінен артқы бағытта қиғаш ажырайды. Осының нәтижесінде жүлынның соңғы жібі мен оның маңындағы жүйкелер бел омыртқалары мен қүйымшақ өзек- терінде қатар жатып, шашақ тәрізді жылқы қүйрығын — саиёа еяиіпа түзеді. Жүлын сыртынан сыртқы — қатты, ортаңғы — торлы, ішкі — жүмсақ қабықтармен қапталған. Олар қорғаныс қызметін атқарады. Жүлынның қатты қабығы — <3ига таіег зріпаііз — тығыз дәнекер тканьнен қүралған. Оның ішкі беті эндотелиймен астар- ланған. Ол жүлынды сыртынан қоршап, омыртқа бағаны өзегініи қабырғасындағы сүйектер қабымен байланысып, жүлынды өзек ішінде аспалы түрде бекітіп түрады. Қатты қабықтың алдыңғы жиегі атлант- тың вентральды доғасының артқы жиегіне және екінші мойын омыртқасының тісше өсіндісіне, екі бүйірі омыртқааралық тесіктер жиегіне бекітіліп, жүлыннан шығатын жүйкелерге берік қынаптык қызмет атқарады. Омыртқалардың ішкі бетіндегі сүйеқабы мен жүлынның қатты қабығы аралығындағы кеністікті май ткані жи- налған борпылдақ дәнекер ткань толтырып түрады. Бүл кеңістікті — эпидуральды (қаттьіустілік) кеңістік — саѵит ерісіигаіе — деп атай- ды. Жүлынның торлы қабығы — агасһпоісіеа зріпаііз — жүқа, ете нәзік. Оның екі беті эндотелиймен қапталған. Торлы қабық сыртын- дағы қатты қабықпен жанасып жатады. Қатты қабық пен торлы қабықты бір-бірінен субдуральды (қаттыастылық) кеңістік — саѵит зиМигаІе — бөліп түрады. Торлы қабық қатты қабықпен тамырлар, жүйкелер, жүмсақ қабықтың тісше байламдары мен жүлын басталар аумағындағы аспа- лы торлы байламдар — 1і£атепШт агасһпоісіаіе — арқылы байланы- сады. Жүлыннық жұмсақ қабығы — ріа таіег зріпаііз — қан тамыр- ларына бай, сыртынан эндотелиймен қапталған. Жүмсақ қабық қан тамырларымен бірге жүлын сайларына, ал мида, оның ішкі қуыстарына дейін енеді. Сондықтан, оны тамырлы қабық деп те атай- ды. Жүлынның жүмсақ қабығының екі бүйірінен, оны қатты қабықпен байланыстыратын оң және сол тісше байламдар — Ііёатепіит депіісиіаіит — бөлінеді. Олар әр сегментте болады. Тісше байламдар бойымен тамырлар және жүйкелер өтеді. Жүлынның тор- лы және жүмсақ қабықтарын біріктіріп, лептоменингс — Іеріотепіпх деп атайды. Жүлынның ортаңғы торлы қабығы мен ішкі жүмсақ қабығы аралығында — субарахноидальды (торлыастылық) кеңістік саѵит зиһагасһпоісіаіе — қалады. Субдуральды және субарахнои- дальды кеңістіктерді ми-жулын суйықтыгы — Іідиог сегеЬгозріпаІіз — толтырып түрады. 63-сурст. Мидыц сагиттальды кесіндісі: — бслдеулік сан; 2—сүйслді денс; 3 — қарыншааралық мелдір перде; 4 — күмбез; 5 — қарыншааралык тесік; 6 — сүйелді денснін артқы шеті; 7 — үлкен ми аяқшалары; 8 — квпір; 9 — шығыңқы қалтарыс; 10 — мишық; — сопақша мн; 12 — эпифиз; 13 — хүлын; 14 — мншық санылауы; 15 — төртінші ми қарыншасыныц тебссі; 16 — сүр томпск жәнс гипофнэ воронкдсы; 17 — кору қиылькы; 18 — белдеулік қатпар; 19 — мишық денесі; 20 — гнпо- фнз; 21 — мишық сайлары; 22 — артқы ми желкені; 23 — тортінші ми қарыншасы; 24 — алдынгы ми желкені; 25 — терт темпск; 26 — ортанғы ми су күбырм; 27 — үшінші ми қарыншасы; 28—керу темпсгі (таламус); 29 — соңгы пластинка; 30 — мндың ростральды байланыстыргышы; 31 — сүйелді де- ненің алдыңгы шеті; 32 — мидың артқы байланыстыргышы; 33 — күмбез бай- ланыстыргышьі. Жүлынның қан тамырлары Жүлынды артерия қанымен омыртқа, қабыргааралық, бел, қүйым- имк. артерияларының жүлын тармақтары және жалпы үйқы артерия- і мнан таралатын жүлын артериясы қамтамасыз етеді. Аталған қан і.імирлары жүлын жүйкелерінің бойымен жүлынға өтіп, үш магист- ряльды артериялар түзеді. Олар жүлынның тақ вентральды арте- ічпиы — а. зріпаііз ѵепігаііз — және жүлынның жүп оң және сол рорсальды артериялары — аа. зріпаііз сіогзаііз ёехіга еі хіпізіга. Аталган артериялар тармақтары жүлынның әрбір сегменттерінде бір- Гіі|іімен жалгасып, тамырлы тәж — ѵазосогопа — түзеді. Жүлынның игн.і тамырлары бір-бірімен қосылып, ішкі омыртқалық вена тора- пі.іц — ріехиз ѵейеЬгаІіз іпіегпиз — түзеді. Бүл торап эпидуральды ► гцістікте орналасады. Ол сыртқы омыртқалық торабымен — ріскиз ѵегіепгаііз ехіегпиз — жалғасып, веналық байланыс түзеді. ( мртқы омыртқа торабынан дорсальды омыртқа веналары — ѵѵ. ѵ. і ісЬгаІіз сіогзаіез — шығады. Мидың қүрылысы Ми — епсерһаіоп — жануар организмінде үздіксіз жүретін проце- і п рдің барлық түрін үйлестіруші, реттеуші жүйкелік қызметтерді һкс асыратын жүйке жүйесінің орталық мүшесі. Мидың және оның Ги> іімдерінің даму дәрежесі жануарлардың түріне, түқымына, жасына *.иіе тіршілік сипатына тікелей байланысты. Ми — бас сүйегінің ми сауытында орналасқан. Ол тереқ көлденең саңылау — Гіззига 1оп£і1исііпа1із сегеЬгі — арқылы екі бөлімге бөлінеді (63-сурет). Олар: үлкен және ромб тәрізді милар. Ромб тәрізді ми — гһотЬепсерһаІоп — өз кезегінде Со- пақша және артқы мидан түрады. Сопақша ми — тейиііа оЫопзаІа — мидың жүлынмен жалгасатьін шекара аумагына орналасқандықтан, оның пішіні мен қүрылысм біршама жүлынға үқсас болып келеді. Оның алдыңгы жагы ми көпірімен — ропз, ал артқы жагы жүлынмен шекарасыз жалғасып ке- теді. Сопақша мидың төменгі бетінде вентральды орталық саңьиіау — йззига теёіапа ѵепігаііз — көрінеді. Одан сопақша мидың екі бүйіріне қарай оң және сол вентральды буйірлік сайлар — зиісиз Іаіегаііз ѵепігаііз — кетеді. Каудальды багытта бүл сайлар қайтадан орталық вентральды саңылауга барып қосылады. Аталган екі бүйірлік сай мен орталық вентральды саңылау аралыгындагы екі білеулікті — сопақша ми пирамидалары — рігатіз тесіиііае оЫоп^аІае — деп атайды. Бүл пирамидаларды үлкен ми қыртысын жүлынмен байланы- стыратын пирамидалық талиіықтар будалары — (азсісиіик сегеЬгозріпаІіз — қүрайды. Пирамидалық өткізгіш будалар сопақша мидан жүлынга өтер алдында бір-бірімен айқасып, сопақша мидың оц жагынан жүлынның сол латеральды арқаншасына, ал сол жағыңдагы пирамида, керісінше, жүлынның оң латеральды арқаншасына отіп, пирамидалар айцаспасын — ёесиззасіо ругашісіиті — түзеді. Сопақша мидың шеткі жағы жүлындағьздай ақ заттан түрады. Бүл ақ зат жүлын сегменттерін ми орталықтарымен байланыстыратын аф феретгік (орталыққа тепкіш) және эфференттік (орталықтан тепкіш) өткізгіш жолдардан түзілген. Сопақша мидың сүр заты да, оның ор талық аумағында орналасады. Бірақ, қүрылысы жүлын сүр затына қарағанда өзгеше болады. Сопақша мидың сүр заты жүлындагыдай біртүтас болып жатпайды. Ол бір-бірінен ақ зат аралықтарымен бөлінген көптеген аралшықтарға — сезімтал және қозғалтқыш ядро- ларға бөлшектенеді. Бүл ядролар организм тіршілігіне өте қажетті ве- гетативтік жүйке орталықтарын түзеді. Оларға: жүрек соғу, тыныс алу, тер шыгару, сілекей бөлу, сору, шайнау, жүту, сөл бөлу, қүсу, кекіру, күйіс қайтару, түшкіру, жотелу, кезді жыпылықтату т. б. яд- роларды жатқызуға болады. Сондықтан, сопақша мидың зақымдалуы организм тіршілігі үшін үлкен нүқсан келтіруі мүмкін. Сопақша мидың сүрзат ядроларынан VI, VII, VIII, IX, X, XI, және XII жүп ми жүйкелері шығады. Осы жүйке ядролары ара- лығында ортаңгы ми қақпағы мен аралық мига отетін торлы қүры- лым — Гогтаііо геіісиіагіз — орын тебеді. Бүл қүрылым ромб тәрізді ми мен ортаңғы ми орталықтарын байланыстырып, аталған ми белімдерінің жүмыстарын үйлестіруде ете маңызды қызмет атқарады. Сонымен қатар, ол тыныс алу және жүрек-тамыр жүйелерінің орта- лық қызметтерін үйлестіріп реттеуге қатысады (64-сурет). Сопақша мидың ақ затын қүрайтын жүйке талшықтары негізінен жүлыннан мидың әр түрлі белімдеріне тітіркеністерді еткізетін жол- дардан түзілген. 274 64-сурет. Жылқы миы (вентральды беті): I - иіс бадакасы; 2 — ніс жолы мен иіс қатпары; 2' — медиаль- лм иіс едтпары; 2 — латсральды иіс қатпары; 3 — иіс үшбурьі- іны; 4 — кору жолдары; 5 — емізікше денс; 6 — алмуртша белік; I — үлкен ми аяқшалары; 8 — ми көпірі; 9 — трапсция тәрізді и-не; 10 — мншық; II—сопакша ми; 12 — төртінші ми ■ прьжшасынын бүйірлік тссігі; 13 — жүлын; 14 — сопақша ми нирамидасы; 14' — пнрамнда айқаспасы; 15 — орталық і «нылау; 16 — сүр дене; 17 — квру қиылысы; 18 — ми жабыны; 19 негіэдік (медиальды) сай; 20 — гипофиз; II—XII — ми жүйкелері. Сопақша ми мишықпен каудаль- ды аяқша — ресіипсиіия сегеЬеІІагіз і аисіаіів — арқылы жалғасады. Бүл мидың үстінгі бетінде төртінші ми карыншасының түбі болып саналатын, иішіні ромб тәріздес шүңқыр орнала- сады. Артқы ми — теіепсерһаіоп — үй жануарларында мишық пен ми көпірінен түрады. Мишық (кіші ми) — сегеЬеІІит жануарлар денесінің кеністіктегі тепе-теңдігін сақтау және дене мүшелерінің қимыл қозғалыстарын үйлестіруші (координациялық) ор- і алықтары орын тепкен, пішіні шар тәріздес ми бөлігі. Оның сыртқы беті үзынынан өтетін екі бүйірлік саймен ортаңгы — қүртша және екі бүйірдегі мишық жартышарларына бөлінеді. Құртша — ѵегтіз — пішіні қүртқа үқсаған мишықтың ортаңғы болігі. Оның төбесі — сиішеп, алдыңғы жағында — ростральды, артқы жагында — каудальды бөліктері — рагз гозігаііз еі саисіаіія — болады. I 'остральды және каудальды бөліктері оның төбесінен екі жаққа қарай ылдилап, қүртша ылдиын — сіесііѵе — жасайды. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|