Жер ќатынастарын мемлекеттік ќўќыќтыќ реттеу механизмі
Жер құқығының пәні. Жер құқық қатынастары: түсінігі, обьектісі, субьектісі және түрлері
жүктеу/скачать 1.43 Mb.
|
| 2 Жер құқығының пәні. Жер құқық қатынастары: түсінігі, обьектісі, субьектісі және түрлері
Құқықтық қатынастардың қоғам талаптарына сай өзгеруі, жер құқығы пәні мен міндеттерінің өзгеруіне әкеп соғады. Нарықтық экономика және тұрақты даму жағдайында жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың дербестігі, жер құқық қатынастарының демократиялағы, жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарының кең ауқымға жетуі сияқты құбылыстар орын алып отыр. Нәтижесінде жер құқығының пәні мен міндеттері өзгеріске ұшыраған. Жер құқығының пәні дегеніміз – жер құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастардың жиынтығы, яғни жер құқық қатынастары. Жер Кодексінің 12-бабының 10-тармақшасына сәйкес, жер құқық қатынастары дегеніміз – жерге меншік құқығын және өзге де құқықтарды жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын басқаруға, жекелеген субьектілерге жер учаскелерін бекітіп беруге байланысты жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі қатынастар болып табылады. Жер құқық қатынастарының өзіне тән белгілері: бұл қатынастар жерді пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етеді; бұл қатынастар жерді меншік обьектісі, пайдалану обьектісі, аумақтық кеңістік ретінде және табиғат байлығы ретінде қарастырады; бұл қатынастар жер құқық нормаларымен қатар, өзге құқық салаларының нормаларымен реттеледі; бұл қатынастар тек жер учаскесін пайдалану емес, сонымен қатар, жер учаскесінде орналасқан жылжымайтын мүлікті де пайдаланумен байланысты қатынастар; бұл қатынастар міндетті қатысушысы мемлекет немесе мемлекет мүддесін білдіретін билік органдары болып табылатын жер ресурстарын басқарумен байланысты қатынастар. Жер ќ±ќыќ ќатынастары екі жаќты т‰сіндіріледі. жер ќ±ќыѓыныњ жалпы бµліміндегі жер ќ±ќыѓы институты ретінде; жер ќатынасын реттеуші ќ±ќыќтыќ норманыњ єрекет ету механизмін ашып кµрсететін теориялыќ ±ѓым ретінде. Жер құқық қатынастарының да өзге құқық қатынастары сияқты өзіне тән болатын объектісі, субъектісі және мазмұны болады. Жер құқық қатынастарының обьектісі ретінде жер қоры, жер учаскесі және жер үлесі танылады. Жер қоры Қазақстан аумағының барлық жерлерінің жиынтығы. Қазіргі жер қоры жеті санатқа бөлінеді: ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлер: елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жері; өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауылшаруашылығы мақсатына арналмаған жерлер; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер; орман қорының жері; су қорының жері; босалқы жері; Жер учаскесі дегеніміз – белгіленген тәртіппен жер қатынастары субъектілеріне бекітіліп берілген тұйық шекара ішіндегі бөлінген жер бөлігі (Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 12-бап 13-тармағы). Жер учаскесінің белгілері: тұйықталған шекарасының болуы; арнайы құжаттарының болуы; мысалы: жерге жеке меншіктің мемлекеттік актісі, т.б. Жер учаскесінің келесі түрлері қарастырылған: Бөлінетін жер учаскесі және бөлінбейтін жер учаскесі. Бөлінетін жер учаскесі дегеніміз – өзінің нысаналы мақсатын өзгертпей және өртке қарсы, санитарлық, экологиялық, құрылыстық және өзге де міндетті нормалар мен ережелерді бұзбай бөліктерге бөлуге болатын, бөлінгеннен кейін әрқайсысы дербес жер учаскесін құрайтын жер учаскесінің түрі. Егер бұлай болмаған жағдайда жер учаскесі бөлінбейтін деп танылып, жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжатта көрсетіледі. Жер үлесі дегеніміз – бір жер учаскесіне екі немесе одан да көп тұлғалардың құқықтары болған жағдайда, сандық тұрғыдан анықталған үлес. Жер үлесі бірнеше түрлерге бөлінеді: ортақ меншіктегі және ортақ пайдаланудағы жер үлесі; қонымды жер үлесі; шартты жер үлесі. Екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі жер учаскесі оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Ортақ меншіктегі немесе ортақ пайдаланудағы жер үлесі ортақ үлестік меншік құқығында (пайдалану), мысалы: ауылшаруашылық серіктестіктерінің жерге меншік (пайдалану) құқығы немесе ортақ бірлескен меншік құқығында (пайдалану), мысалы: ерлі-зайыптылардың жерге меншік (пайдалану) құқығы болуы мүмкін. Қонымды жер үлесі кондоминиум объектілері болып табылады. Кондоминиум дегеніміз – жылжымайтын мүлікке меншіктің (өзге де құқықтың) ерекше нысаны, бұл ретте жылжымайтын мүліктің жекелеген бөліктері жеке және заңды тұлғалардың бөлек дербес меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің бөлек меншікке жатпайтын бөліктері, оның ішінде жер учаскесі де, оларға ортақ үлестік меншік құқығымен тиесілі болады және бөлек меншігіндегі жылжымайтын мүлік бөліктеріне құқықтардан ажыратылмайды. Мысалы: көп пәтерлі үйдің ауласы, шатыры, баспалдақ алаңы, лифт т.б. Шартты жер үлесі дегеніміз – таратылған немесе қайта ұйымдастырылған ұжымшар мүшелерінің, мемлекеттік емес болып қайта құрылған мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдары қызметкерлерінің сандық тұрғыдан анықталған үлесі. Жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектісі кез келген т±лѓа бола алмайды, тек єрекет етуші зањмен аныќталѓан ќ±ќыќтар мен міндеттерге ие жєне ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатыса алатын т±лѓалар ѓана болуы м‰мкін. Сондай-аќ ол ќ±ќыќтарѓа ие болу дењгейі жер ќ±ќыѓы ќатынастарындаѓы субьектілердіњ ќ±ќыќтыќ дєрежесін аныќтауда негізгі µлшем болып табылады. Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субьектілерініњ ќ±ќыќ кµлемі мынадай жаѓдайларѓа тєуелді болады: - субъектініњ т‰ріне; - субъектініњ зањи мањызы бар єрекетіне; - аталѓан жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ ерекшелігіне; - ќ±ќыќ ќатынастары субьектісініњ µз функциясын ж‰зеге асыру жаѓдайына байланысты болады. Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќатары,мазм±ны жєне олардыњ ќ±ќыќтарыныњ араќатынасы елдегі жер саясаты жєне єлеуметтік-экономикалыќ ќайта ќ±рулар сипатына тєуелді µзгеріп отырады. Кењес одаѓы кезінде мемлекет жерге меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ айрыќша жеке субъектісі болѓаны бєрімізге аян. Ал жерге жеке меншік институтын енгізген соњ жерге меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектілері ќатарына жеке т±лѓалар мен мемлекеттік емес зањды т±лѓалар ќосылды. Ќазіргі кезде мемлекет зањ бойынша жеке меншікке берілмеген жєне беруге болмайтын жер ќорына меншік ќ±ќыѓын саќтап отыр. Міне, осыѓан сєйкес мемлекет жерге мемлекеттік меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектісі болып табылады. Жер құқық қатынастарының субьектілері дегеніміз – жер құқығы қатынастарына қатысушылар болып табылатын және соған орай құқықтары бар әрі осы құқық қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар, мемлекет. Мысалы: мемлекеттік органдар, жердің меншік иелері, жер пайдаланушылар, қазақстандық тұлғалар, шетелдік тұлғалар, халықаралық ұйымдар және т.б. Жер ќ±ќыќ ќатынастарыныњ мазм±ны дегеніміз – жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылардыњ зањдармен белгіленген немесе реттелген ќ±ќыќтары мен міндеттері. Б±л т±жырым бір-бірімен байланысты ‰ш элементтен т±рады: Жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылар (субъектілер-жерге меншік иелері, жер пайдаланушылар, жер ќ±ќыќ ќатынастарын реттеуші мемлекеттік органдар); Жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылардыњ (субъектілердіњ) ќ±ќыќтары мен міндеттерін, µкілетті органдардыњ µкілдіктерін реттейтін зањдардыњ (µкілді жєне атќарушы органдардыњ ќ±зыреттері туралы) нормалары; Зањдарда жєне зањи ќ±жаттарда белгіленген жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылардыњ ќ±ќыќтары мен міндеттері. Осындай жайттардан шыѓатын жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќ±ќыќтарын былайша жіктеуге болады: єрекет немесе єрекетсіздік ретінде кµрінетін белгілі бір мінез-ќ±лыќќа жататын ќ±ќыќ. Мысалы, Жер кодексініњ 64-бабы 1 тармаѓына сєйкес жер учаскесініњ меншік иесі осы жерден дербес шаруашылыќ ж‰ргізуге жєне б±л шаруашылыќ ж‰ргізудіњ коммерциялыќ ќ±пиясы туралы мєліметтерді басќа т±лѓаларѓа бермеуге ќ±ќылы. Бірінші жаѓдайда єрекетке ќ±ќыќ, екінші жаѓдайда єрекетсіздікке ќ±ќыќ ж‰зеге асырылады. Жалпы жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ барлыќ ќ±ќыќ т‰рлері субъективті сипатќа ие болуымен ќатар субъектініњ еркіне толыќ тєуелді болып табылады. Ал енді жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ міндеттері дегеніміз – зањмен аныќталѓан басќа т±лѓаныњ субъективті ќ±ќыѓына сєйкес міндетті т±лѓаныњ мінез-ќ±лќыныњ зањмен аныќталѓан т‰рі мен кµлемі. Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ міндетті мінез-ќ±лќы мынадай сипатта кµрінеді: - ќандай да бір єрекетті жасау міндеті (белсенді міндет); - ќандайда бір єрекетті жасамау міндеті (бәсең міндет). Жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектілерініњ ќ±ќыќтары мен міндеттері иеленушілерге ќарай жалпы жєне арнайы болып екіге бµлінеді. Б±л ќ±ќыќтар мен міндеттер жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ бєріне тєн ќ±былыс. Сондай-аќ б±л субъектілердіњ жекелеген санаттарына тєн арнайы ќ±ќыќтар мен міндеттер. Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќ±ќыќтары р±ќсат ету нормалары арќылы кµрініс табады. Олардыњ міндеттері шектеу, тыйым салу нормалары арќылы іске асады. Ал енді жер ќ±ќыќ ќатынастарын тµмендегідей бµліп ќарастырамыз: 1) материалдыќ жер ќ±ќыќ ќатынастары ќ±ќыќ субъектілерініњ тікелей жерге ќатысты ќ±ќыќтары мен міндеттерін аныќтаушы нормаларды ќ±райды. Басќаша айтќанда б±л ќ±ќыќтар ќ±ќыќ нормасымен ќарастырылѓан ќ±ќыќтар мен міндеттерді ж‰зеге асыру арќылы ќалыптасады. Мысалы жер учаскесін кепілге салу (ЖК 76-бабы), жер учаскесін оныњ нысанынан туындайтын маќсатты пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылыќ ж‰ргізу (ЖК 64-бап, 1 тармаќ, 1 т.), басќа меншік иелері мен жер пайдаланушылардыњ ќ±ќыќтарын б±збау (ЖК 65-бап, 1 т., 8 т); 2) жер процессуалдыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар материалдыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ пайда болуын, тоќтатылуын жєне ж‰зеге асыру тєртібін аныќтайтын нормаларда кµрінеді. Яѓни ќ±ќыќтыќ реттеуге жер ќ±ќыќ ќатынастары т‰спейді, оларды ж‰зеге асыру тєртібі т‰седі. Оѓан жерге ќатысты мємілені тіркеу тєртібі жатады. Жерді сатып алу-сату шарты жер ресурстарын басќаратын µкілетті органныњ тиянаќты тексеруінен кейін міндетті т‰рде тіркелуге жатады. Сонымен ќатар, Жер Кодексініњ 69-бабыныњ 1-тармаѓына сєйкес жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы кµрші жер учаскесіне жеке меншік немесе жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ субъектісінен, ал ќажет болѓан жаѓдайда µзге учаскеге де жеке меншік немесе жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ субъектілерінен осы учаскелерді шектеулі пайдалану ќ±ќыѓын (жекеше) сервитут табыстауды талап етуге ќ±ќылы. Міне, осылардыњ барлыѓы жердіњ процессуалдыќ ќ±ќыќ ќатынастары арќылы ж‰зеге асырылады. 3) Реттеуші жер ќ±ќыќ ќатынастары зањи жауапкершілікті ќолдануѓа байланысты емес жер ќ±ќыќ ќатынастарын ж‰зеге асыру процесінде ќалыптасады. Мысалы, Жер Кодексініњ 85-бабына сєйкес, егер меншік иелері немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушылар жер пайдалану ќ±ќыѓын сатып алѓан болса, жер учаскелерін мемлекеттік ќажеттіктер ‰шін олардан алып ќою Жер Кодексіне, ал онымен реттелмеген бµлігінде Ќазаќстан Республикасыныњ µзге де зањ актілеріне сєйкес сатып алу тєртібімен ж‰зеге асырылады. Б±л шара мемлекет тарапынан ќолданылѓан санкцияны білдірмейді, керісінше зањда ќарастырылѓан жаѓдай мен тєртіпте ж‰зеге асырылады. ¤йткені, меншік иесініњ шеккен шыѓындарыныњ барлыѓы µтеледі. Б±л ќ±ќыќтыќ ќатынастар реттеуші жер ќ±ќыќ ќатынастары нысанында ж‰зеге асырылады, себебі м±ндай алып ќою ќандай да бір жер ќ±ќыќ нормаларын бұзу болып табылмайды. 4) Ќорѓаушы жер ќ±ќыќ ќатынастары жасалѓан ќ±ќыќ б±зушылыќќа жауапкершілік шарасын ќолдануѓа байланысты пайда болады. Мєселен жердіњ ќ±нарлы ќабатын химиялыќ заттар шыѓарып тастау арќылы нашарлатќан зањды т±лѓалар, зањ актілеріне сєйкес єкімшілік жауапкершілікке тартылады. Кейбір жаѓдайда осындай ќ±ќыќ б±зушылыќтан басќа ќ±ќыќ салаларымен ќарастырылѓан ќорѓау ќатынастары туындайды. Ќорѓау ќ±ќыќ ќатынастары жер зањыныњ б±зылуыныњ барлыќ жаѓдайында пайда болады. Мысалы, жердіњ нысаналы маќсатын зањсыз µзгерту жер учаскесін алып ќоюѓа негіз болады (жер ќ±ќыѓы жауапкершілігі); келтірілген залалды µтеу (азаматтыќ ќ±ќыќтыќ жауапкершілік; айып тµлеуді ќолдану (єкімшілік ќ±ќыќтыќ жауапкершілік). Жер құқық қатынастарының жіктелуі қосымша келесідей негіздер бойынша жүзеге асырылады: жүктеу/скачать 1.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|