Жұмабаев, Мағжан Бекенұлы (1893-1938) қазақ әдебиетінің көгіндегі ХХ ғасырдың басында жарқырай жанған жарық жұлдыздарының бірі, текті ақыны
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАГЕРЛІГІ ТУРАЛЫ ШОЛУ
жүктеу/скачать 32.16 Kb.
|
1 2
magzhan-zhumabaev| МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАГЕРЛІГІ ТУРАЛЫ ШОЛУ
Мағжан Бекенұлы Жұмабаев 1893 жылы Ақмола губерниясының Ақмола уезіндегі Полуденовский болысында, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданы қазіргі Мағжан Жұмабаев атындағы мекенде дүниеге келген. Орташа ауқатты отбасынан шыққан. Ауыл мұғалімінен хат танып, сауат ашады. 1905 жылы Қызылжардағы (қазіргі Петропавловск) медресеге оқуға түседі. Бұл медресені араб, парсы, түрік тілдерін еркін меңгерген, Стамбулда оқып, дəріс алған, жергілікті зиялы жан Мұхамеджан Бегишев ашқан екен. Ол өзі Шығыс халықтарының тарихы жөнінде де сабақ берген. Мағжан Жұмабаев бұл медресені 1910 жылы жақсы үлгеріммен бітіреді. Мағжан осы кезден бастап - ақ əдебиетпен қатты шұғылданған. Тіпті қазақ, татар əдебиетін былай қойғанда, ол араб-парсы ақындарының, атап айтқанда, Фирдоуси, Сағади, Хафиз, Омар Хайям, Низами, Науаи сияқты даналардың дастандарын түп нұсқадан оқып үйренуді өзінің машығына айналдырған. Ал ұлы Абай мен жергілікті ақын Дəрдман өлеңдерімен табысу кішкентай Мағжанның жан- жүрегіне ауызбен айтып жеткізе алмайтын телегей-теңіз əсер əкеледі. Əрбір сауық кештерінде, шілдеханаларда қыз бен жігіттер ең алдымен Абай мен Дəрдман өлеңдерін əсем əнімен шырқайтын болған. Мағжан 1909 жылы шыққан Абай өлеңдерін оқып, "Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға” деген өлең жазады. Абайға деген махаббатының нəзік қылын шертеді. Шәкірт ақын болуды арман етеді. Жас жігіттің өлең жазып жүрген талабы "Қаным - башқұрт, тəнім - татар, жаным - қазақ” дейтін белгілі ағартушы-жазушы Ғалымжан Ибрагимовты қатты толғантады. Сондықтан да Ғалымжан 1910 жылдың күзінде Мағжан өлеңдерінің қолжазбаларын Қазандағы Кəрімовтардың баспасына табыс етеді. 1912 жылы Мағжанның "Шолпан” атты өлеңдер жинағы жарық көреді. Жас ақынның өлеңдер жинағы өзінің жылы сезім, жанды лирикалығымен көзге түседі. Елдегі оқумен қанағаттанбаған болашақ ақын 1910 жылы күзде өзінің ауылдасы, талапкер жазушы Бекмұхамбет Серкебаевпен бірге Медресе-Ғалияға түсу үшін Уфаға сапар шегеді. Медресе өзінің дəрежесі жағынан алғанда жоғары оқу орнымен бара-бар еді. Мағжан сол медреседе сабақ беретін ұстаз, жоғарыда айтылған белгілі татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимовпен, медресенің жетекшісі Сəлімгерей Жантуринмен, жерлесі, болашақ көрнекті жазушы Бейімбет Майлинмен, ақын Сəкен Сейфуллинмен танысады. 1912 - 1915 жылдары Мағжан Жұмабаев "Қазақ” газетінің редакторы, түрколог, қоғам қайраткері, көрнекті жазушы Ахмет Байтұрсыновтан жəне Шығыс мəдениетімен де, Батыс мəдениетімен де жан-жақты, терең сусындаған асқан дарын иесі Міржақып (Мир-Якуб) Дулатовтан дəріс алып, шығармашылықтың жаңа бір қырына көтеріледі. Мағжанға европалық білім алуға, орыс тілін үйреніп, мəдениетімен қанығуға олар көп себін тигізген. Мағжан көпшілік қауым мойындаған, қалыптасқан ақын болып танылады. Оның жырлары қазақ даласын шарлап кетеді. 1916 жылы Мағжан Жұмабаев Омбының мұғалімдер даярлайтын семинариясын ойдағыдай бітіріп, туған өлкесіне оралады. Қазақ даласында "Алаш” партиясын құруға қатысып, кейін Ақмола губерниялық "Бостандық туы” газетінде істейді. Мағжан өмірінің бұл тұсы драмалық жайларды бастан кешірген кез еді. Уақытша үкімет кезінде жəне онан соң біресе Колчак əскері, біресе Совдеп билік құрып тұрған кезде, "Алашорда”, "Үшжүз” партияларының айтысы кезінде М.Жұмабаев "Алаш” партиясының мүшесі ретінде біраз уақыт түрмеге жабылады. 1919 жылы жары Зейнеп баладан қайтыс болады, аздан соң ұлы да шетінейді. "Баланың қабір тасына ” деген өлең жазады. "Өлгені емес жерді тастап кеткені, ізгі оймен жайлы жаннат төрінен орын алып, ата-анасын күткелі” дейді ақын. Бұл тұстағы белгілі, əрі əйгілі өлеңі –"Мені де өлім, əлдиле”. Əлеуметтік жолайырық кезінде шартарап ой құшағындағы қамығулы ақынның ең жақындарынан айырылу қайғысы қатты күйзелтеді. Бірінен соң бірі келген қаза оған тағдырдың сайқымазағындай көрініп, ақынға ашынған көңілден "Өлім күйі тəтті күй. Балқиды жаным бұл күйге, Мені де, өлім, əлдиле” дегізеді. Жастайынан сүйіп қосылған жары Зейнепке арнаған "З-ға” деген өлеңінде: "Қосылған жас күнімнен жарым едің, сүйікті анық досым, жаным едің, алысқа ұзап жолға шыққанымда, сарғайып мені күтіп қалып едің” деген ақынның өкініш, қиналыс, жан толқуын аңғаруға болады. Екінші əйелі Зылихаға Мағжан 1921 жылы үйленеді. Ол кісі 96 жасқа келіп, 1989 жылы дүние салады. Жиырмасыншы жылдардың бірінші жартысында М.Жұмабаев Ташкентте өнімді еңбек етті. Сонда шығатын "Шолпан”, "Сана” журналдарында, "Ақ жол” газетінде қызмет атқарып, біраз дүниелерін бастырады. Дəл осы кезде қалың қауымға таныс поэмасы "Батыр Баянды” жазып, жарыққа шығарады. 1923-1927 жылдары Мағжан Жұмабаев Мəскеуде Жоғары əдебиет-көркемөнер институтында оқиды, ол кезде институтты В.Брюсов басқаратын еді. Бұл жылдары ол орыс əдебиетін, Батыс Европа əдебиетін терең зерттеп, оқиды. Орыс мəдениет қайраткерлерімен жете танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады. Бұл кезеңде де ақын жаны жай таппайды: ылғи сын, қаңқу, шаншу сөздерден көзі ашылмайды. Ескішіл, байшыл, ақын атанады. Оқушы қауымға Мағжан өлеңдерін жат өлең ретінде, өткенді көксейтін, жаңа өмірге ілестірмейтін, кертартпа, уайымшыл шығармалар деп уағыздайтын мақала, сөздер баспа бетінде көбейе бастайды. Əсіресе, өзі Мəскеуде оқуда жүргенде, мұндай материалдар қаптап кетеді. 1923 жылы Ташкент жұртшылығы алдында Ж.Аймауытов Мағжан ақындығын талдап, терең түсіндіретін баяндама жасап, оны "Лениншіл жас” журналына бастырып шығарса да, сыңаржақ сыншылар тобы ақынның соңынан қалмайды. Қайта Ж.Аймауытовтың өзін қоса сынайды. М.Жұмабаевтың ескішіл, жат өлеңдері орынсыз мақталды деп, оған кінə қояды. Ойламаған жерден болған төтенше оқиға Мəскеуде оқитын қазақ жастарының Мағжанға қарсы жиналысы еді. 1924 жылдың аяғына таман өткен бұл жиында Мағжан өлеңдері талқыланып, оның ақын шығармаларын теріске шығарған қаулысы елге, Қазақстанға жіберіледі. Мұндағы газеттер ол жиынның ұйғарымдарын басып шығарады. Мəселен, ”Еңбекші қазақ” газеті оны 1925 жылы 14 қаңтарда жариялаған. Орынсыз сыннан көңілі жабыққан ақын "Сəлем хат” деген өлең жазады. Ол "Тілші” газетінде жарияланады. Өлеңде мынадай жолдар бар: Қайтуым хақ, белді буып тас қылып, Кет деме, елім , енді мені басқа ұрып. Дейтін болсаң: қой жырыңды, жырауым, Қобызымды қиратармын тасқа ұрып. "Еңбекші қазақ” газетінің 1924 жылғы 19 желтоқсанындағы санында "Сəлем хат жазған азамат Мағжан Жұмабайұлына” деген ескертпемен "Сəлемге сəлем” деген жауап өлең басылады. 1912-1923 жылдары шыққан Мағжан жинақтарын қарап отырсақ, ылғи ғана қазақтың сор, бейшара халі, ғылым-білім, теңдік жоқтығы жырланады. Сонда Мағжанның ғажайып ақындық талантына бақталастықпен, бақастықпен қарсы шықпаса, неге осыншама шүйліккен деген ой туады. Бұл жорамалды кейінгі 60 жылдар жайы да дəлелдей түседі: ақталған ақынға жол бермей, атын мүлде өшіріп тастауға әрекеттенушілік, 1960 жылы "Өмір жəне поэзия” деген кітабында Ə.Тəжібаевтың Мағжан Жұмабаев творчествосын жоққа шығаруы, 1968 жылы "Простор” журналының ақын жайында ақтау мақалалар басылған нөмірінің солайымен жойылып кетуі, айналып келгенде, осының бəрі ілгері дəуірдегі дəлелсіз қудалау қылықтарының əшкере болуынан сескеніп, қорқу салдарынан емес пе екен деп ойлайсың. Əйтпесе, Мағжан ақындығына осындай адамдар шүбə келтіреді деу қиын. Мəселен, 1927 жылдың өзінде Ə.Тəжібаев: Мағжандай іздемеймін Қорқыт көрін, Қобызбен сарнамаймын сұрап өлім. Кезбеймін есуас боп ен даланы, Қуатты орыс, қазақ еңбекші елім. Көр де аулақ, өз басымнан өлім де аулақ, Көрсетем Мағжандарға көрдің төрін,- деп жазады. Мағжанның белгілі "Тоқсанның тобы” поэмасына да Ə.Тəжібаевтың қарсы ұзақ өлең жазғаны мəлім. Бірақ, енді, 90-жылдары Əбділда Тəжібаевтың өзін-өзі сынға алып, "Мағжанның алдында кешірілмес күнə жасадық” деуін, 1989 жылғы Мағжан жинағына мүлде жаңа көзқараспен мақала жазуын ақын алдындағы, жұрт алдындағы адалдығы деп қарауымыз керек. Мағжан шығармаларына көп тоқталып, саяси жағынан, таптық жағынан қатты сынға алғандардың бірі – Ғаббас Тоқжанов. "Мағжан совет тұсында” деген мақаласында ол Мағжанды табы, тобы бөлек, сөзі жат ақын дегенге дейін барады. "Пікір – идея жағынан Мағжан идеяшыл ақын, қиял – Мағжанның тəңірісі. Қазаққа келгенде, Мағжанның саяси жолы қазақ байына қосылып отыр. Бүгінгі қазақ еңбекшілерінің жаңа тұрмысы оған ұнамайды. Бүгінгі заман –"сұм заман”. Бұл жағынан қарағанда, Мағжан – байшыл ақын. Бұл күндегіден безген, келешегі жоқ, уайымшыл, жылауық ақын”. Тек саяси жағынан, тап тұрғысынан келіп сынап отырғаны көрініп тұр. Сол кездегі ағым солай, жаңа саяси идеологияның орнай бастаған кезі. Кейін бүкіл əдебиет саясатқа айналып, өзіндік, тəуелсіздік хұқығынан түгелдей айырылғанын тарихтан білеміз. Ал өлеңнің ажары, əдемілігі, көркемдік қасиеті дегенге келгенде мұнан Ғаббас Тоқжанов безбейді, мойындайды. "Қазақ əдебиетіне Мағжан кіргізген жаңалықтары жоқ емес. Мағжан – күшті ақын. Көркемдік, əдемілік жағынан қарағанда, Мағжан өлеңдері – үлкен оқиға. Жүсіпбек айтқандай, "Суретті, кестелі көркем сөз Мағжаннан басталады”. Мағжан – сөзге еркін ақын. Күшеншік ақын емес, айтам дегенін оқушының көңіліне қонғандай қылып айтады. Кейбір өлеңдерінде "шешендік, толғау күй төгіліп кететіні” рас. Көріп отырсыз, бəрі де əділ. Сонда Мағжанға неғыл дейсің деген сұрақ туады. Өзі күшті, тапқыр ақын болса, сөзге шебер, көркемшіл болса, ойдағыны айтатын болса, енді оған не істемедің деп өкпелеу керек? Ол тек, ұрандап кетпеуі, "тап-тап” деп жар салмауы, "айқайлап” қол соқпауы үшін ғана айыпты атанып тұр. Шындығына келгенде, алақайдың жөні жоқ екенін 1927-28 жылдардағы кəмпескелеу, онан соңғы колхоздастыру, одан барып орасан, қырғын аштыққа ұрыну – осының бəрі қып-қызыл ұрандарға байсалдырақ қарау керек екенін, сабырмен, сын көзімен қарау керек екенін əбден дəлелдеді. Мағжанның өз басы жайында, оның əрқилы шығармалары, кейбір жеке өлеңдері туралы сан-алуан пікірлер туып, шабуыл сынға қаптай бастады. Қазақстанға жаңа келген, өлең, əдебиет түгілі, халық, ұлт жайын əлі аңғарып біле қоймаған Ф.И.Голощекиннің өзі Мағжанды сынай бастауы сол үлкен, əрі қауіпті дүрбелеңнің салдары екені анық. Осыншама айқай-шудың аяғы Мағжанды түрмеге жабуға апарып соқты. Онымен де бітпей жанжал ұлғая берді. 1929 жылы Мағжан Жұмабаев "Алқа” атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген айыптаулармен 10 жылға сотталды. Шын мəнісінде бұл Сибревком жанындағы Қазақ АССР өкілінің келісімімен құрылған көпшілік қауымға белгілі, отырықшылыққа айналдыру жөніндегі ресми түрде рұқсат етілген ұйымеді. Өкініші сол, 1929 жылдан 1938 жылға дейінгі ақынның он жылдық ғұмыры бізге беймəлəм. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың араласуымен аз ғана уақыт бостандық алады, еліне келеді. Петропавлда мектепте орыс тілі мен əдебиетінен сабақ беретін мұғалім болып істейді. Бірақ біраз уақыттан кейін бұл қызметтен босатылады. Ол туралы өзі: "Не себепті босатылғанымды сұрасам, қалалық оқу ісінің меңгерушісі жалпы саяси себептерге байланысты дегенді айтты. Міне, 20 шақты күн болды жұмыссыз отырмын” деп жазады Алматыға Жазушылар одағының бастығы Сəбит Мұқановқа жолдаған хатында. Аударма ісімен айналысқанын, бірақ шарт жайында баспадан хабар жоғын айта келіп, Мағжан тағы да: "Мен Қазақстанға жаңа жолға түскенімді өз қалам күшіммен көрсетем деген тілекпен оралдым. Қалай болғанда да орталыққа жетуім керек деп шештім. Егер жолға қаражат тапсам, орталыққа баруды ойлап отырмын,” – дейді. Бұл хат 1937 жылы 20 ақпанда жазылады. Наурыз айында Алматыға келеді. Бұл кез айтыс-тартыс дегеннің нағыз қайнап тұрған кезі еді. Біреудің үстінен біреу жала жауып, ұстатып, айдатып жатқан уақыт. 13 тамызда Ілияс Жансүгіров ұсталады. 29 тамызда Жазушылар одағының хатшысы М.Қаратаевтың "Социалистік Қазақстанда”: "Қазақ əдебиетіндегі авербаховшылдықтың қалдығын толық жою керек” деген басаяғы жиырма шақты жазушыны, ең алдымен Сəкенді қаралаған, мұндай фашист жендеттерінің көзін жою керек деген мақаласы басылды. 16 қыркүйекте "Казахстанская правда” осы мақаланың орысшасы басылды. 24 қыркүйекте Сəкен үйінен ұсталып əкетілді. Мұндай жағдайда өзі 7-8 жыл отырып келген Мағжанның күні не болмақ? Аласапыран тұста, ақыры 30 желтоқсанда Мағжан ұсталады да, 1938 жылы атылады. Бұл саясяттың мәнісі – тапта, тапшылықта, партияны қолдау, яки қолдамауда емес, халықтың оқыған, бетке ұстар қаймағын түгелдей жойып жіберуінде болған. Мағжан 1936 жылы Омбы жағында жүрген сəттің бірінде інісі Мұхамеджанға жолығып, осы тұста жазған "Өміріме өкпем” деген өлеңімен таныстырады. Бұл кейін Мұхамеджанның қызы Гүлханыстан табылды. Онда ақынның трагедиялық мүшкіл халі, өмірге налуы өте қайғылы суреттелген. Сұм өмір, сұлу дүние, алдадың ба? Тəн арып, тамырда қан қалмадың ба? Жалған үшін жан қиып, жапа шектім, Еңбегім екі болып жанбадың ба? Жайшылықта жан қиған, жақын дүние, Талып тұрсам, назарың салмадың ба? Ортекедей орғытып, оққа жығып Жалмауыз, жауыз жалған, жалмадың ба? Ақын үнін 1927 жылдан кейін естімейміз. Ақын үні тынды. Өзі бір кездері толғана жазған үні өшкен бұлбұл кейпі ақынның басына келді: Дариға аяқталмай үзілді жыр, Сұм жүрек жалын болып қалды ғой құр. Бұлбұлдың үнін үзген не болды екен, Мынау не, көлдің беті жыбыр-жыбыр? Көл беті жыбыр-жыбыр бақа: "бақ-бақ”, Сайрасын енді қалай бұлбұл бейбақ! Өмірдің өзгермейтін құрсын заңы Бір жақтан бұлбұл шықса, бақа шықпақ. Жыршы құс бақырайған бақа көрсе, Бақылдап тырбық бақа əнін бөлсе, Ойласаң таңқаларлық дəнеңе жоқ- Құсадан ақын бұлбұл үнсіз өлсе. Мағжан Жұмабаев өз орнын өмірден үнемі іздеумен өткен, бар білген-түйгенін соған сарп еткен суреткер. Оның творчествосының бір қырында, мұңлы толғаныс, өкіну жəне қайғы-қасірет, күйініш жатса, таразысының екінші қырында, романтикалық өршілдік, махаббат, сүйініш- күйініш, арман, мақсат, үміт жатады. Көп қайғы қасірет шеккен, азап пен уайым тауқыметін тартқан ақын осы бір екі оттың жалынына шалынып, соған шарпылған! Оның творчествосында тарих тұңғиығын терең түсіну, өткенді бажайлау, болашақты болжай білу, бүгіннің ақиқатына көз жеткізу сияқты терең толғаныстар заманның астан-кестен, аласапыран жайымен астасып жатады. Алдыңғы толқын Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сықылды Мағжанға да жағылмаған қара май, шашылмаған лас сөз қалған жоқ. Ол талай əділетсіз сындарды естіді. Соның бəрі оның елім, жұртым деген ақ жүрегіне, халқының жігер-қайратын шыңдаймын, ішін жаңалаймын деп арпалысқан арманына шіркеу бола алмайды. Мəуе төккен жеміс ағашын жайқалып тұрған шағында үсік шалды. Ақын дер шағының шабытты кезеңін айдауда, қуғын-сүргінде өткізді. Ақыры қаза тапты. Туған əдебиеті бақшасын баптасуға мүмкіндігін сарқа алмай арманда кетті. Мағжан Абай дəстүрін жаңалады. Мағжан лирикасы жүректің ең нəзік пернелерін сөйлетті. Адамның интимдік сырларына тіл бітірді. Ол философиялық, əлеуметтік-саяси мəні зор проблемалардың тамаша көркемдік шешімін тапқан поэма жанры үлгісін жасады. Қазақ жерінің табиғатын ба, тарихын ба, елінің игілігі жолында өзін құрбандыққа шалған ерлерін бе – қайсысын жырласа да, ол біз қазақпыз, біз еш жұрттан кем емеспіз деген астарлы идеяны құлаққа құйып отырды. Мағжан поэмаларында лирика мен эпос, кейіпкердің ішкі жан дүниесі, өмірі мен халқының тарихы, жеке адам мен ұлт тағдыры тартысты драмалық сюжетке тоғыса келіп, ғаламат көркем байламдарға бастайды. Мағжан ақын қазақ поэмасын баяндау тəсілінен шығарып, суреткерлік арнаға бұрды. Əсіресе жан диалектикасын көрсетуде ол алдына жан салмады. Абай қазақ поэзиясын əлемдік поэзия деңгейіне көтерсе, Мағжан бұл деңгейді биіктетпесе, аласартқан жоқ. Дыбыс-буынның айрықша үйлесімін тауып, қазақ өлеңі жолдарын күйше күмбірлетті. 1918 жылдың өзінде Ж.Аймауытов пен М.Əуезов былай жазыпты: "Сезімге əсер берерлік суретті өлеңдер көбінесе Мағжан, Міржақып, кейде Сұлтанмахмұттікі” Бұлардың өлеңінде өзгеше бір сарын бар, жүрегінің сезімін суреттейтін нəрсемен жалғастырып əкететін артықша бір маңыз бар. Бұлар сыршыл (лирик) ақындар». Мағжан Жұмабаев творчествосын нахақтап жамандап, құлдыратуға тырысқандар да, оның ақындық құдіретін бағалап, биікке көтергендер де болды. Ахмет Байтұрсынов та, Жүсіпбек Аймауытов та, Міржақып Дулатов та өздері нағыз трагедиялық күй кеше отырып, əдебиет пен өнер парызын ұмытпады, ақынның өнер талантын жоғары бағалады, оның үлкен болашағына берік сеніммен қарады. Мағжан ақынның ерекше сымбатын Сəкен Сейфуллин де, Бейімбет Майлин де құрметпен атап, қасиеттей білді. Мағжанның бүкіл түркі тілдес əдебиетке əсерін жоғары бағалаған адам түрік əлеміне белгілі оқымысты башқұрт Ахмет Зəки Уалиди Тоған. Ол: "Қазақтың ұлттық ақыны Жұмабайұлы Мағжан... өз жырларын тікелей Еділ, Жайық, Сырдария, Ертіс, Жетісу бойын мекендеген қалың қазақ пен таулық қырғыздарға арнаса да, оларға бүкіл түркінің жəне Түркістанның шерін жеткізді, түркілердің бұрынғы шат- шадыман өмірін елестете білді”,- деп жазды. 1928 жылдың өзінде-ақ Мұхтар Əуезов қазақ поэзиясына деген ұғымын байытқан Мағжан Жұмабаевқа ғажайыптай өлеңдері үшін риза екенін айтып жазды. Белгілі əдебиетші Қошке Кемеңгеров Мағжан поэзиясын өте жоғары бағалаған. Мағжан Жұмабаев біраз əңгіме, мақала хабарлама, аудармалар жасаған. "Шолпанның күнəсі” деген ұзақ əңгімесі 1923 жылы "Шолпан” журналында басылған. В.И.Лениннен, М.Горькийден көп аудармалар жасаған. Мамин-Сибиряктың "Ақбоз ат” əңгімесін аударған. Басқа да аударма шығармалары бар. Ең үлкен ғылыми еңбегі – "Педагогика”. Бұл еңбекті ақын балаларды, жастарды тəрбиелеу ісіне аса қатты мəн беріп жазған. Ескі қазақ өмір-тұрмысынан, əдет-ғұрпынан нені алуға болады, оны жаңа заман тəртібімен қалай ұштастыру керек, негізгі классикалық педагогиканың қағидаларын қалай қабылдап, бойға сіңіру қажет деген сияқты мəселелерді Мағжан аса биік зерттеушілік қабілетпен шешеді. 1992 жылы "Педагогика” басқа да шығармаларымен қатар "Ғылым” баспасынан жарық көрді. жүктеу/скачать 32.16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2