НЕРВ ЖҮЙЕСІНІҢ ВЕГЕТАТИВТІК ЖӘНЕ АНИМАЛЬДЫ БӨЛІМДЕРШІҢ БІРЛІП

Вегетативтік нерв жүйесі біртүтас нерв жүйесінІң бөлігі еке-ніи есте сактау керек. Сондыктан түтас орғаннзмде нерв жүйе-сініқ түрлі децгейлеріндегі орталыктарды қатыстыра нерв жүйе-сініц вегетативтік және анимальдық бөліктерініц тұрақты үйле-сімді кызмет аткаруы байқалады.

Осындай уйлесімді қызмет аткаруды несеп шығару процесі-нің реттелуі мысалында карастырайьщ.

Несеп шығару процесінде вегетативтік нервтер нервтендіре-тін еріксіз бүлшыкеттер — m. detrusor vesicae мен т. sphincter vesicae жоне анимальдық нервтер нервтендіретін ерікті бүлшық-ет — пі. sphincter urethrae — қатысады. Бүл кезде несептІ итеру-ші бүлшыкет жиырылады да, ал әркайсысы нерв жүйесінің әр бөлігінен — куык қыспағы вегетәтивтік бөліктен, ал несеп шы-гаратын өзек қыспағы аиимальды белІктен нервтендірілгенмен, екі қыспақ та босаңсиды. Бүл вегетатнвтІк жоне анимальдық бөліктер біртүтас нерв жүйесін түзетіндіктен, мидағы жаллы үй-лестіру орталығыныц оолуы арқасында іске асырылады.

Анимальды және вегетативтік нерв жүйелерініқ бірігуІнде лимбикалық жүйе үлкен роль атқарады'

Захарьин — Гед аймақтары. Қазіргі кезде жоғарыда атап көрсетілгендей ішкі мүшелердіц анимальдык нерв жүйесі аркы­лы афферентті нервтендірілетіндігі туралы дерсктер бар. Қли-никада байкалатын ертеден белгілі ауыру симптомы осыған бай-ланысты болуы мүмкін. Кейбір Ішкі мүшелердің ауруы үнемІ терімің белгілі бір жеріндегі ауырсынумен косарлана жүреді. Мә-селен, стенокардия кезіндегі сол жақ жауырын мен сол кол ауы-рады, асқазанда жара пайда болғанда жауырын арасында ауру сезімі пайда болады, аппендицит кезінде он, жақ мыкын айма-ғында ауырсынудың пайда болуы осыдан. Бүл ауырсынулар за-қымданған ішкі мүшедсн афференіті талшыктар келетін жүлын сегмснттеріне сәйкес терініқ белгілі бір сегменттсрінде жинакталады. Мүндай терІ сегменттері немесе аймактар.

5.4. Әдебиеттер тізімі.

Негізгі әдебиеттер.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Қосымша әдебиеттер:

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т.1-5.

1. 
   Сезім органдары – анализаторлардың шеткі бөлімі
   
2. 
   Тері және қимыл анализаторлары.
   
3. 
   Дәм және иіс анализаторы.
   

Сезім мүшелері немесе авализаторлар, деп нерв жүйесінің сыртқы ортадан, сондай-ақ дененің өз мүшелерінен тітіркенулер

алатын және бүл тітіркенулерді сезімдер түрінде кабылдайтын аспаптарды атайды.

Сеаіы мүшслерінін көрсетулері бізді қоршаған орта туралы 'гуеініктер/ші. айнасы болып табылады.

Сезімдік таным процесі адамда" алты ззен бомынша Іске асы рылады: жанасу, есту, көру, дәм сезу, ніс сезу, жердің тарту күші. Алты сезім мүшесі ^дамі-м оны қоршаган объекгмпт;

дұ-ние тура л ы жаи-жак гы информоцня береді, ол ішформация адан санасыида субъективті образдар — сезімдер, түйсіктер жоне. жадындағы түсініктер түрінде бейнеленеді.

Тірі протоплаэманың тітіркенгіштік ж;>ие тітіркендіруге жа-уап беру кабілеті бар. Фалсгепез процесінде бул қабілет сырт-қы т!тірке»*дірулердің әсерімен _ жабынды эпителийдіц маиаи-і; іғзн клеткаларында және жёлінген тамактын тітіркендіруі-нен писк эпителий клеткаларывда күшті дамыған. Ішекқуыс-тылардың өзінде-ақ эпителийдіц маманданған клеткалары нерв жүйесімен байланысады. Дененіц кейбір бөліктерінде мысалы, қармалауыштарынДа ко.я-ыідтьп-ы жоғары маманданған клетка-лар әр жерге жнналып, олардап ең қарапайым ссзім мүшелері пайда болады. Одлі; »рі бұл клеткалар Ьрнал;ісу .жағдайына қарай тІтІркендІргіиітерге қатысты мамаидаип бастайды. Мәсе-лен, ауыз аймағы клетка лары химнялық тітркепулерді қабыл-

ңаугл (иіс, дам) дененің шығыңқы бөліНндегі клеткалар меха-никалык і ітіркенудірулерді (жанасуды) қвбылдауға бейімде-леді ж.>ііе т; 6.

Сезім мүшелсрінің дамуы олардың тіршідік ету ортасына бейІмделу ліаңызына байлаиысты. Мысалы, ит жануарлар до­несшем бел і нет in органикалық қышқылдардын болмашы мөл-шерін (іздерінің иіеі) сезе алады да, ал өзіиің гіршілігі үшін биологиялык маңызы жок есімдік ністерін онша әжырата алмайды.

Сыртқы дүниеге вте нәзік анализ жасаудың артуы сезім мү-шелерініц күрылысы мен қызметінің күрдаленуіне рана емес, сонымен бірге нерв жүйесініц күрделенуіне де байланысты. Сыптқы дуниеге анализ жасауда мидыц (әсіресе, оиыц қыр-тысынын) дамуы айрықша маңьиға ие бола бастайды, сондық-гаи да Ф. Энгельс сезім мүшелерін «мндың қүралдары» деп ата-ды. 5із түрлі тітіркенулердің әсеріисн пай да болатын нерв қы зуларьп! түрлі түйсіктер түрінде қабылдабмыз. Лениидік бей нелеу теориясы бойынша, туйсік дегспішэ — сезім муіГіслсріне эсер ету нәтнжесінде сыртқы дүнис зпттары йен қүбылыстары-иыц адам санасында бейнолеуі. Моселен, жарық »нергиясы көз-дің торлы қабығына эсер етіп, нерп имиульстарында пайда бе­лый, олар нерв жүнесі арқылы беріліп, біадің санамызда кору сезімдерів тудырады.

Сезім паГіда болу ушін тітіркендіруді қабылдайтыи асдап-тар, тітіркенуді жіберетін керпгер және тітіркенуді сана фак-тісіне айналдыратын ми қажет. И. П. Павлов сезім пайда болуы үшіп қажет бүкіл осы аппаратты анализатор деп атады.

Әрбір анализатор үш бөліктеп тұрады; 1J рецептор — тітір-кену энергиясын нервтік цроцеске айналдырушы (трансформа-гор); 2) кондуктор — нерв қозуыи өткізуші жәпс 3) анализа-тордың кыртыстык, шеті, сол жерде қозу сезім түрінде қабыл-данады.

Сезімдердің екі тобын ажыратады.

1) Қоршаған матерналдық ^унненің заттары мои құбылыс тярын бейнелейтін сезімдер: жанасу мен қысымды сезу, темпе­ратура (жылыны, суықты) меп ауырсыиу сезімі, содан кеиін есту, кору, дәм, иіс және жердің тартуын сезу.

2. Дененің жеке боліктерінім. қозғалыстары мен ішкі мүше-лердің жағдайын бейнелейтін сезімдер (қозғалыс сезімдері, де-ненің теһе-тендігі сезім"І, мүшелерді сезу).

Осыган сәйкес барлық сезім иүшелерін екі гопқа боледі:

1. 
   Нерв импульстарын экстероцсптнвті алаңиан алатын
   сыртқы сезім мүшелері экстероцепторлар. Олар алтау: жердің-
   тартуын (гравитация) сезу, тері, есту, кору, дэм жаме иіс
   сезім мүшелері.
   

тивті аланнан (ішкі мүшелер мен тамырдан) нерв инпульста-рын қабылдайтыи мүшелер— интероцепторлар.

ІшкІ мүшелерден келетін сезімдер әдетте көмескі және бүл мүшелер қалнпты күйде болса, санаға жетпей, тек адамнын «жалпы жағдайыыа» эсер етеді. Жалпы алғандл вегетативтік нерв жүііееі яркылы реттелетін барлык, ішкі процестер біэдін еанамыздан тыскары жүреді, тек ауру тудыратындай дәрежеге жеткеиде ғана ауыру арқылы бізге білінеді.

Интероцептиөті анализатор туралы арпаулы тарауда толык баяндалған. Проприоцептивті аланнан келетін қозулардаи тек бүлшыкет-буын сезіыіи атап өту керек. Бул сезім аркылы де-не бвліктерінін. орналасу қалпы сезіліп, кнмыл-козғалыстар үйлестіріледі. Бір жағынан, бүл созім тері сезімталдығымен құ-рамдасады (етереогноз сезімі), екіиші жағыпан, гравитации йрісіне қатысты бағдар беретін тепе-теңдІк мүшесімен банла-пыста болады. Нерв шеттері (бүлшықеттердегі, сүйектердегІ, сіңірлср мен буындардагы) мен бүлшықет-буыи сезімін өткІз-rjiurop қозғалыс анализаторын баяндау барысында сипаттал-ды. Бүл тарауда сыртқы ортадаң алынатын сезімдерді кабыл-дайтын иүшеяер — экстероцепторлар ғана караетырылады.

Жануарлардын барлык класгарында кейін жекслеген бөлік-терініц едәуір күрделенуіне карамастан қабылдаушы аспаптар-дык жллпы күрылысы біршама ұқсас. Тері сезімі мүшелеріп қоспағанда, құрылықта тіршілік ететін жаиуарлардын негізгі *лементі ерекше сезімтал клеткалар болып табылады. Олар да­му процесінде әр уақытта өзінін орналасу қалпына карай қор-шаған ортаиен жанасыл жата ты м сыртқы жапырақша (экто­дерма) эпнтелнінен пай да болады. Осыпдап эрбір клетка нын сыртқы бетке қараған шетінде қабылдаушы түктері болады, ал басқа жағынан (иіс сезу мен көру мүшесінде) өткізгіш ненрон-дардыц всІнділерімен қосылатын осІнді шығады.

Баска мүшелерде (дәм сезу және есту) ссзімтал клетка op-талық ©сінді шығармай, огаи келстін афферентті нервтін үштык тармақтарымен торланады. Сезімтал клсткалардын біріпші ти-піи екінші типімен салыстыргандц бастапқы, бірінші деп есеп-теу керек. Суда тіршілік ететін жануарларда кабылдаушы элементтердің мүндай формасы тері жабындыларында да кезде-седі, сол жерде бүл элементтер қоршаған сұйықтықпен ылғалда-нады. Қүрылыкта тіршілік ететін жануарлардың терісіиде се-аімтал клеткалар болмайды да, рецепторлык нерв галшықтары игр» эпителий жабыпдысы клеткалары арасында бос аяктала-ды нсмесе олардың шеттеріндс ерекше текті шеттік деисшіктер болады. Сезім мүшелерін түзуге мезодерма да катысады, бірак олар сезім мүшелері үшін қорғаныштық, сүйеніштік және қос-алкы бейімділіктер түзеді. Бүл бейімділіктер сезімтал клет-каларды, яғии реиепторларды жзуып, толықтырып еолармен бірге ігезім мушелсрінін шеткі болімдерін: тері, қүлак, көз, тіл жоно мүрынды түзсді. Мәселен, кору рецепторы болып торлы қабықтың есзімт.'л клотк;ілапы (таяқшалар меп сауыт тәрізДІ ), ал шеткі бөлімІ болып — бүкіл көз табылады. мушслсріи 2 тонка бнлумсн қатар И. П. Паоловтың екі сигнал жүйесІ тура л ы ілімі түргысынаи былайіпа жіктоугс болады:

і. Бірінші сигнал жүйесі аііа/пі.чаторлары (нақты-кврнекі ойляу):

1. 
   Сыртқы дүние апалмзаторлары экстероцепторлар (тері,.
   осту, керу, дом сезу, иіс сезу жопе тепе-теңдік мүшелері);
   

1. 
   Организмніц ішкі дүннесі анализаторлары:
   

э) Ііпкі мүшелерден тітіркенулер әкелетін интероцепторлар (іііікі мүіпелер мсн тамырлардан).

1. 
   Ауызша сөз анализаторы.
   
2. 
   Жазбаша сөз анализаторы
   

Тері — cutis — организмде сыртқы асерлерден қорғайтыи цененің жалпы жабыныи түзеді. Ол жылу реттсу, секрет (тер мои мам), зиянды зат бөлу, тыныс алу (газ алмасу), энергия қорын жшіау сияқты бірқатар елеулі қызметтерді орыидаитып цененін. аса манызды мүшесі. Терінің басты қызметі—қорша-ған табиғаттың ор алуан тітіркенулерін (жанасу, кысым, тем­пература меп знянды тітіркенулерді) қабылдау. (Іойтіп, тері дегеніміз ересектерде 1,6 м^а-ге жететіи зор реценторлық беті бар кабылдаушы аспаптардыц күрделІ комплекс!.

Теріиін толык күрылысы гистология курсы и да баяидалғлм, сондықтам біз бұл жсрде онын, макроскопиялык қүрылысына қысқаша шолу жасаумен шектелеміз.

Бпрлык омырткалылпрдағы сняқты адамныц гсрі жабып­дысы да скі кабаттаи түрады:

!. Беткі кабат эпидермис, (epidermis)— эктодернадан пай-да болады да, сыртқы қабаттары мүйізденіл біртіпдеи түлеп

түсстін (әсіресе кенбір ауру кезінде, мысалы, қызылша шық-қанда тері эпнтелиінің түсуі — гулеуі банқалады) жалпак көп-қабатты эпнтели#дан тұрады. Аяқкнімнін немесе жұмыс кұрал-дарынын, қысымынан қасац қабаты қалыцдап иуйі s (каж.ал-гаи жер) и an да болады.

2. Терең қабат—меншікті тері — cor.ium (dermis)- мезо-дсрмадам дамиды жэне серпінді талшықтар қоспасы бар — дә-іюкср тканьнсн және бірыңғай салалы бұлшыкет талшыктары-нан тұрады.

Бірьшгап салалы булшықет талшықтары шогырлана орна-ласып, шашты тікірейтеді немесе қабаттарға жикалады (емшск үрпісі немесе ұрпіқасы шецборі, еркек жыныс мушесі мои бұт-аралык терісі) немесе бұлшықет қабыгын (мысалы, умада-ғы— tunica dartos) түзеді. Беттегі cerium мимнкалык Сүлшық-еттермен тығыз байланысты.

Corium-ніц жоғарғы тығыз қабаты ішінде қан —лнмфз ка-пиллярлары мен нервтің шеткі деыешіктері орналасқан енізік-шелер -- papillae cutis — турінде эпндермиске еніп турады. Емі зікшелер тері бетінде тері қырқашыктары мсн жулгелерін түзсді. Жінішке жүлгелерді — sutci cutis — шектсйтін қырка-шықтарда — cristae cutis-те тер бездерінің тесіктері ашылады, ол жерден тсрі тамшылары жүлгелерге ағып, букіл тері бетій ылғалдандырады. Қолбасыньщ алакан жағы нен аяқбасының табан жағындіі қыркашықтар мен жулгелер әр адамның өзіне тән өрнегі бар күрделі сурет түзеді. Бүл сурет антропологияда, сонда-ақ егер ол адамнын ертеректе алынған саусақтарының таңбасы бопса (дактилоскопия), сот недицинасында адамның жске басын анықтау ушіг. паЙдаланылады.

Тсрінің калған барлық бөлігінде үшбүрышты және ромб тә-різд! алақдар байқалады. Үшбүрыштар мен ромбылардың бү-рыштарында шаш шыгып, май бездері ашылады, ал олар-дып. к.ыраттарыпда тор бездері аиіылады.

Corium-нін тпменгі қабаты теріасты негізіне— icla subcula-nea-ға ауысады, ол май клеткалары жмыпы (теріасты май -шелмай қабаты) бар борпылдак д;шекер тканінен түраді.і және тероң жатқан мүшелерді жауып турады. Шелмай жылу реттелу қызметін аткарады. Ол жылуды нашар өткІзедІ, сондықтан суық жерлерде гіршілік ететін жануарларда жаксы жетілген. Терісасты мам қабатының'даму дәрежесі зат алмасу деңгенін бсйн*лейді, сол себепті адам йз омірі боньшда бірде толып, бір-де арықтайды. Механикалык фзктордын да манызы бар: тур­кан ксзде (табан) не отырған кезде (бөксе) кмсым түсетін жер­лерде теріасты май қабаты әсіресе серпінді твсеніш турінде күшті дамнды.

Терінін. түсі негізінен эпидерЫистіқ ец терен кабатында ор-наласкан пигментке (меланин) байланысты. Түсті нәсілдер терісІнле пигмент өте көп; ол негрлерде эпидсрмистіи бүкіл те­рец кабаты клеткаларының іші мен аралықтарыида ғана смес, дерманын жоғаргы кабаты клеткаларында да орналасқан. Сол-

түстік европалықтын ақшыл қызғылт түсі мен негр герісінін тусі арасында көптеген аралық тері реңдері кездеседі.

Шаш жылуды нашар өткізеді, еүтқоректілерде жүп гүріндс олардын. күщті дамуы осымен түсіндіріледі. Приматтардын \ш-Інде тек адамда ғана тутас түк жабьшдыеы болмаПды, бұл, сіргі, оның кнім (жасанды жабынды) кпюімс байланысты болу керек.

Шашта — pilus ■*— теріге спіп тұрған іЗөлігін, түбірін жопе те-рінін бетінде бос шыгып туратын бөлігін, өзегін, ажыратады. Шаштың түсі пигментке, сондай-ақ шаштағы ауа мелиіеріне байланысты. Шаш қабатындағы ауа мелшері көбеГііп, пигмент жогалса, ол ағарады,

Тырнақ — ungues — шаш сняқты мүйізді түзіліс, эпидермис-тің туыидысы. Эпидермис туындысы болы и табылатып тырнак дәнекер тканьді төсенішінде жатады.

Болінетін секрсттіц сипатына каран бездердін ұш түрін ажы-ратады: 1) май; 2) тер жане 3) сүт бездері (алғашқы скі бездін құрылькы гистология курсында қарастырңлады).

ДӘМ СЕЗУ МҮШЕСІ

Дәм сезу мүшесіиін — organum gustus («химиялық» сезім-пін)—маңызы танақтын сапасын айыруда. Ен, алдымен дом бүршіктері терІ селімі мүшелерінен бөлініп шыкты. Содан кеЙін олар ауыэ және мұрын қуыстарыида (қосмекенділер) шоғыр-ланып, ақырыида ауыз қуысында жиналады (жорғалаушылар мен сүтқоректілер).

Адамда бүршіктердің көбі papillae vallatae et foliatae-де, аз-дау мөлшерде papillae fungiformes-те, акырында бір бөлігі жұм-сак тандайда, бөбетіктіц артқы жағы мен ожау тәрізді шемір-шектердін ішкі бетінде оркаласады. Бүршіктерде дәм сезу аиализаторынын рецепторы» кұрайтын дом сезу клеткалары бо-лады. Онын кондукторы үш Оуыннан тұратын, дәм сезу рецеп-торларынан шығатын өткізгіш жолдар болып табылады.

БІріншІ нейронный орналасуы:

1. 
   Ganglion geniculi. Бүл түйін клеткаларыныц шеткі өсінді-
   лері chorda tympani құрамында тілдің кілегейлі қабықшасы-
   нық алдыкғы үштен екісіндегі дем сезу рецепторларыпан шы-
   ғады. Орталық осінділер — п. іпіеіmedius-тІн, күрамында көпір-
   ге барады.
   
2. 
   IX жүптыц төменгі түніні. Бүл түйін клеткаларыныц. шет-
   кі өсінділері -- п. glossopharyngeus-тін, құрамында тілдіц арт­
   кы үштеп бірі кілегейлі кабыкшасындағы дәм сезу рецептор­
   ларынап шығады. Орталык. өсінділер сол церв кұрамында со-
   пакша миға барады.
   
3. 
   Ganglion interius n. vagi. Бүл түйін клеткаларыныц шеткі
   өсінділері п. laryngeus superior қүрамында бөбешік аймагыпда
   орпаласқан дэм сезу рецепторларынан шығады. Орталық өсін-
   ділер п. vagi құрамында сопақша миға барады.
   

Екінші нейрондардын. есінділерІ сопакша ми мен көпірден thalamus-қа көтеріледі, сол жерде дэм сезу анализаторынын. қыртыстық үшына баратын үшіпші буып басталады. Дәм сезу анализаторы gyms parahippocampalis қыртысында самай бөлі-гінін алдыңғы шетінде ілгек пен гиппокампта, иіс сезу орта-лықтарыныи. қасында жатады, ал баска бір деректер бойынша қакпақша қыртысында (operculum) орналасады. Клиника де-ректері иегізінен екінші болжамды растайды. Химпялық тітір-кену рецепторда нерв импульсына айналып, ол кондуктор ар-қылы анализатордың қыртыстық үшына дейін беріліп, сол жер­де әр түрлі дәм түйсіктері түрінде қабылданады.

Барлык. жануарларда, омырткалыларда да, тіпті омыртқа-сыздарда да, иіс сезу мүшесі — organum olfactus — өзінің негізгі белігінде эктодерманыц ішкІ жак. ойысы болып та-былатын иіс сезу шүкыршағын астарлап жататын сезімтал (ней-росенсорлық) иіс сезу клеткаларынан түрады. КүрделІ омырт­калыларда бас сүйектін шеміршекті мүрын капсуласымен қор-шалатын мүрын куысынын, (иіс сезу шүк.ыршақтарының) кеқе-* йіп, терендеуіне байланысты иіс сезу мүшесі одан әрі жетіле түседі. Бүлайша күрделену иіс сезуі күшті дамыған ІрІ жануар­ларда (жыртқыштар, кемірушілер, түяқтылар жэие баска кей-бір түрлер) еқ жоғары дәрежеге жетеді. Қерісінше, адамдарда және баска микросматик жануарларда иіс сезу аппараты бір-шама редукнняланған. Осыған байланысты макрокосматик жа-нуарлардың күшті иіс сезу миымен салыстырғанда, олардың

нІс сезу ины нашар дамыған. Акырында, аиосматикалык жа-нуарларда (дельфиндерде) иіс сезу аппараты тіпті урыктын, даму кезінде-ак жоғалып кетеді.

Мүрын қуысы иіс сезу мүшесІ ғана емес, соньшеи бірге жо-ғарғы тыпыс жолы болып та табылады. ИІсі бар заттар ауамен біріе мұрын қуысына келіп, иіс сезу мүшесінің арнаулы сезім-тал элементтерін тітіркендіреді.

Бұл сезімтал элементтер, иіс сезу нейросенсорлык, клеткала-ры мұрынпың кілегейлІ кабықшисында, жоғарғы мұрын калка­ны мен мұрын пердесінід карсы жатқан бөлігінде орналасқан иіс сезу анализаторынын рецепторын күрайды. Иіс сезу клет-калары иіс сезу жолының бірінші «ейрондарын түзеді, олардың аксондары n.n. oifactorii күрамында торлы сүйектік — iamina cribrosa-дағы тесіктері арқылы bulbus olfactorius-қа өТІп, сол жердегі иіс сезу шумактарында — glomeruli olfactorii — аякта-лады. Осы жерде екінші нейрондар {митральды клеткалпр) бас-талады, lacvimalis — көрінеді.

Әрбір қабақтыц неғізі кабақ шеміршсгі олардын. аксондары иіс сезу жолы күрамында жүріп, иіс сезу жолы сүр затының клеткаларьшда— trigonum olfaclo-rmm, substanta perforata anterior және septum pellucidum-де аякталады. Талшықтардың көп бөлігі иіс сезу анализаторынын қыртыстық ушы орналасқан gyrus parahippocampalis кыртысын-дағы uncus-м келедІ.

Түтас организмде барлык сезім мүшелері, әсіресе ми қыр-тысы аішағында өзара байланысты, ол жерде барлъгк ана лизаторлардьщ қыртыстық шеттері ассоциативті жолдармен қосылган. Осынын аркасында сезім мүшелері өзара байланы-сып, бір-біріие эсер етеді, сонымен бірге бір'анализаторлар жү-мыс Істемей калғанда баска анализатор оның кызметін аткара-тыидай болып дамиды.

5.4. Әдебиеттер тізімі.

Негізгі әдебиеттер.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том


Лекция № 14. Анализаторлар.

1. 
   Есту және вестибулярлық анализаторы.
   
2. 
   Құлақтын сыртқы, ортанғы және ішкі бөлімі.
   

Кіреберіс-улу мүшесі — organum vestibuloeochleare — екі анализатордан түрады: 1) гравитация {яғни жердің тарту кү-шін сезіну) мен тепе-тендік анализаторы жане 2) есту анализа­торы. Олардың әрқайсысының әз рецепторы, вткізгіш жолы жә-ые қыртыстык шетІ бар. Нету мүшесінің шеткі бөлігі сырткы, ортаңғы және ішкі қүлақ болып үпі б«лінге бвлінсді. Алғащқы екі бөлім тек дыбыс тербелістеріп откізуге арналған; ал үшін-ші болімде есту анализаторы мои статоки нети кал ық анализа тордын шеткі бөлімдерін күрайтын дыбыссезгіш чсәне статика-лык аппараттар орналасады.

Сыртқы есту жолы — meatus acusticus externus — окі шемір-шскті жаие сунекті бөліктем тұрады. ШеміршектІ дыбые жолы қүлак. кплқапы ціеміршеіінің жогары жэлс артқа қарай ашық науа түріндегі жалғасы болып табылады. Оііыіі. Ішкі шеті дәне-кер ткань іірқылы самлй сүйегінііі. лабыл бвлігіиіи. жиегімеп ко-(.■ылал.ы. LUewipuiCKTi дыбі.гс жолы жіілгіы алғапда бүкіл сыртқы ,чы(іыс жг)Лі.і у:;ындьіғымуи уиітол ЕІіріи құрайды. Түтас дыбыс :кшн.! үзиндыпліың үштем екісііі курлйтып сүйекті дыбыс жо­лы сыртқа — poms acusticus externus — аркылы яшылады («Сл-май сүйегіи» қарпцыз), огы тесіктіп жиегімел доңгелек сүйекті жүлге suIcuk tynipaniuiis ■ өте.ді.

Түтас дибыс жолмиып. Пягыты жилпы злған і,а фроптпльлы,

бірзк ол түзу жүрыен горизонтальды жазыктыкта да, верти-ка льды жазықтықта да, S тәріздІ иілім жа сайды. Дыбыс жолы иілімдерініц себебінен тсреиде жаткан дабыл жарғағын көру үшін қүлақ қалқанын артқа, жоғарыға жэне сыртқа карай тартыи, оны түзулеу керек. Құлак қалқанын жабатын тері сырт-кы дмбыс жолына созылады. Жолдың шеміршекті бөлігінің те рісінде маіі бездері, сондай-ак сспипеп деп аталапнп сарғыш түсті секрет бөлетін ерекше бездер — glandulae ceruminosae-кеп болады.

Дабыл жарғағы — membrana tympani — сыртқы және ортан,-гы күлак шекарасында жатады, опың жиегі сырткы дыбыс жо-лыпыц шетінде рамкаға койылган сияқты stilcus tympanicus-ке еніп тү.р^ды. Дабыл жарғағы sulcus tympanicus-ке фиброзды са-кипа — anulus fibrocartilagineus — арқылы бекиді, Есту жолы-пьін.'ішкі шетініқ кнғаш орналасу қалпыпа байланысты жарғак киғаш, ал жака туған нәрестелерде горизонтальды дерлік түра-іы. Ересек адамда дабыл жаргагы сопак пішінді келеді; ол жука жартылаи жарык, өткізетіп пластинка болып табылады, ортальігында жаллақ воронка тәрізді ішіие қарай тартылған кіпдік — limbo membranae tympani — болады. Опыц сыртқы бе-ті ссту жолыныц тері жабындысының— stratum cutaneurn— жүқарган жалгасымен, ал ішкі беті дабыл куысынын, кілегейлі қәбығымен — stratum mucosurn — қапталған.

Осы екі кабат арасындағы ж.іргактын өз кабаты жарғактың шеткі инлігінде радиарлы багытті, ал орталык бөлігінде цирку-лярлы бағытта өтегін фиброзды дәнекер ткаңьнен тұрады. Жо­гары жагында дабыл жарғағында фиброзды талшыктар бол-майды, ол тек арасында өте жұқа борпылдак донекер ткань к.а-батшасы бар тері және кілегей,іі қабаттардан түрады; лабыл жарғағының бүл белігі жүмсақтй> және онша керіліп тұрмаіі-ды, сондықтап баска керілген бөлІгіне — pars tensa-ға карама-қарсы pars Haccida (керілмеген бәлігі) деп аталады.