«Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы»

Бұршақтар тұқымдасының 120 мыңдай түрі бар (490 туыс). Олардың көпшілігі өзгергіш полиморфты. Бұлардың өкілдерінің көпшілігі БОР-дың климаты құрғақ болып келетін субтропикалық және Солтүстік қоңыржай салқын климатты аудандарындағы өсімдіктер. Жабынының қалыптасуында маңызды негізгі өмірлік формалары : ағаштар, бұталар, көпжылдық, біржылдық шөптесін өсімдіктер.

Бұршақ тұқымдасы түйнек бактерияларымен симбиоз түзіп

ауадағы бос жүрген азотты бойына сіңіруге мүмкіндігі болып шаруашылық практикасында маңызды роль атқарады. Бұршақ тұқымдастардың жапырақтары күрделі болып, олардың қосалқы жапырақтары бар. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Гүл шоғыры шашақ, масақ, шоқпарбас болып келеді. Гүлдерінің тостағаншасы біріккен жапырақшалардан тұрады, бес тісті дұрыс немесе зигоморфты (екі ерінді). Күлтесі зигоморфты бес күлте жапырақшаларының бір – бірімен бірігіп кетеді. Гинецейі бір мүшелі апокарапты, гүл түйіні жоғарғы көптеген түрлерінің гүлінің формуласы.

Са₅ Со _{3 .(2)} А _(9).1 G₁ жемісі Sos – дәні екі жағынан ашылатын немесе ішінде дәндері болатын бөліктерге бөлінеді. Дәндерінде белоктың мөлшері өте жоғары, асбұршақта (ropox -pisum) –34%, ноқатта (Cicor) – 31%. Белоктың сапасы бойынша фасоль –phascolus пен жасымақ (rerebuna- lens) жоғарғы орында тұрады. Олардың белоктық құрамында аминокислоттар бар. Бұршақтар тұқымдастары халық шаруашылығында маңызды азықтық, жем –шөп ретінде құнды пішен немесе дәне алу мақсатында мәдени жағдайға ендірілген.

Егістік сиыр жоңышқа (вика посевная V. sativa) пішен, дән алу мақсатында өсірілетін бір жылдық шөптесін өсімдік. Олардың түрлері сиыр жоңышқа (вика мохнатая – V. villosa).Түкті сиыр жоңышқа вика волосатая

V. hirsut.

Асбұршақ туысы – (горох pisum). Түрлер саны белгісіз. БОР-да 6 түр бір жылдық, көп жылдық өсімдіктер.Сабақтары жұмсақ мұртшалары арқылы басқа өсімдіктерге жабысып өседі. Егістік асбұршақ (горох pisum). Бір жылдық шөптесін өсімдік, егісті дақыл ретінде көп таралған.

Беде туысы (клевер Trifolium) түрлер саны 300-дей БОР флорасында 65 түр, Қазақстанда 11 түрі кездеседі. Жер бетінің барлық құрлығында кездеседі. Сабақтары тік сиректеу жерге төселіп өседі. Жапырағы үш құлақ сиректеу 5-9 жапырақшадан тұрады. Гүлдері сары, қанық қызыл, ашық қызыл болып келеді. Күлте жапырақшалары түп жағынан біріккен. Жемісі

3. 
   дәнді екі ерінді қоңырау тәрізді тостағаншаға еніп тұрады.
   

1. 
   Қалампырлар тұқымдасы – Caryopllaceae
   

Қалақайлар тұқымдасы – Untricaceal. Түрлерінің жалпы саны 850-дей 45 туыс. Кішігірім ағаш жартылай бұта, бір жылдық, көп жылдық шөптесіндер. Тропикалық қоңыржай климатты зоналарға кең тараған. Гүлдері дара жынысты, қос жынысты, актиноморф. Гүл шоғыры әртүрлі қарапайым тостағанша жапырақты түрінде болады. 4 мүшелі андроцейі аталықтан олар гүл серігінің жапырақшалрына қарама- қарсы тұрады. Аталықтың жіпшесі гүлдің ортасына қарай қайрлып тұрады. Аналығы бір, екі жеміс жапырақшадан түзілген. Тұқымбүрі, жемісі, жаңғақша олар гүлсерігінің ұлғайған ішкі жапырақшалары мен қапталып тұрады. Жапырақтары сабақтарының сыртын күйдіргіш түктер жауып тұрады.

Қалақай туысы – (крапиво -Urtica). Түрлерінің саны 40, БОР-да 10түр, Қазақстанда 3 түр кездеседі. Тропикалық қоңыржай климатты облыстарда кең таралған өсімдіктер. Көптеген түрлері мал азығы ретінде құнды өсімдіктер. Кейбіреулер овощтық талшықтар алуда қолданылады. Түрлері : қосүйлі қалақай (крапива двудомная Udioica мен күйдіргіш қалақай крапива жгучая U. urens космополитеттер қос үйлі). Қос үйлі қалақайдың гүл формуласы : Р_2.2, А₀,G₍₂₎, P_2.2, A_2.2, Ge₀ қарапайым гүл серігі.

2. Қалампырлар тұқымдасы – Caryopllaceae. Солтүстік ендіктің қоңыржай климатты елдерінде кең таралған шөптесін өсімдіктер мен жартылай бұталар. Дүние жүзі бойынша 2000 аса түрі бар 80 туыс. БОР-да 600 түр, Қазақстанда 215 түр кездеседі.

Бұтақтануы дихазиялы, жапырақтары қарама – қарсы, сиректеу кездесіп орналасады, қосалқы жапырақшалары көбінде болмайды. Гүлдері актиноморфты сиректеу дара жынысты, бір үйлі, сиректеу екі үйлі болады. Гүл серігі қосарланған сиректеу қарапайым 5 мүшелі, тостағанша жапырақшалары біріккен, немесе бос жапырақшалары бірікпеген 4-5 тісті болып келеді. Күлте жапырақшалары 4-5 тостағанша жапырақшалардың тістерімен алма кезек орналасады. Аталықтар саны 10 немесе 5. Аналығы 1, ол 2-5 жеміс жапырақшадан тұрады, гүл түйіні жоғары. Тұқым бүрлері көп. Жемісі жоғары лизокарпты негізінен жабайы өсімдіктер.

Жұлдыз шөп (звездчатка- Stellaria). Көп жылдық, біржылдық шөптесін өсімдіктер. Жапырақтары жұмыртқа тәрізді немесе сопақша болып келеді, қарама – қарсы орналасады. Күлтесі ақ, аталығы 10, аналығының мойны 3. Қауашағы шар тәрізді БОР –да 50 түр, Қазақстанда 20 түрі бар. Өкілдері дымқыл жұлдыз шөп (звездчатки макрица Smedia). Бір жылдық немесе көп жылдық шөптесін өсімдік. Жерге төселіп өсетін сабағы ашық – жасыл түсті. Халық мидицинасында дәрілік шөп ретінде қолданылады. Гүл формуласы Са₍₅₎, СО₅, А₅.₅, Ge₃. Орман жұлдыз шөбі (звездучатка лесная S. nemonum) көп жағдайда көлеңкелі жерлерде өседі. Маусым айынан бастап күзге дейін гүлденеді. Гүл формуласы Са₍₅₎, СО₅, А₅.₅, Ge₍₅₎.

Сылдыр шөп туысы. (смоловка - Silene). Бір жылдық, екі жылдық, көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Гүлдері қосжынысты, дара жынысты, еді бір немесе екі үйлі өсімдіктер. Тостағанша жапырақшалары бірігіп кеткен. Аталықтары мен аналықтары тіркесте отырады. Гүл түйіні түп жағында үш ұялы. БОР-да 150 түр, Қазақстанда 62 түр өседі. Гүл формуласы Са₍₅₎, СО₅, А₅.₅, G₍₃₎.

Жарық дәрі туысы (грыжник Herntaria) Қазақстанда 4 түрі кездеседі. Ең маңызды жалаң жарық дәрі (грыжник гладкий – Herntaria qlalra) көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабағы тармақталған, жерге төселіп өседі. Жапырақтары ұсақ, қарама – қарсы элипс тәрізді. Өсімдіктің түсі сарғыш –жасыл. Маусымнан қазан айына дейін гүлдейді. Гүлдері ұқсас. Олар жапырақ қолтығында жиналып жұмыршақ (клубника) түзеді.

3.Алабұта туысы (морь chenopodium) дүние жүзі бойынша 250 түр, БОР-да 60 түр, Қазақстанда –20 түр бар. Бір жылдық, екі жылдық шөптесін өсімдіктер. Көптеген түрлерінің жапырағының сыртын тұз кристалдары (ақ) тұтып тұрады. Жас сабақтары сыртында көптеген бүртіктері, түктері болады. Гүлдері қосжынысты 5 мүшелі. Негізгі түрлері ақ алабұта (морь белая Chalbum), дуал алабұтасы (морь стенная Ch. murale)

4.Тарандар тұқымдасы – Polyqonaceal. Түрлер саны 900 – ден 40 туыс.

Түрлерінің шыққан жері орталық Оңтүстік Америка, өмірлік формалары ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктер. Жапырақтары кезектесіп немесе қарама –қарсы сиректеу топтасып өседі. Буын аралығында түп жағын түтік тәрізді, жапырақ тәрізді жапырақ қынапшасы жауып тұрады. Сабағының буындары көп жағдайда ісінген болып келеді. Гүлдері ұсақ, қос жынысты. Гүлсерігі қарапайым 3-6, сиректеу 5 мүшелі жасыл, ақ – қызыл түсті. Аталықтарының саны 6-9 (3-8). Гинецейі ценокарпты 3 (2-4) жеміс жапырақшадан тұрады. Жемістері 1 дәнді 3-2 қырлы жаңғақшалар кейде қынапты.

Таран туысы (горец - Polyqonum) 280 түрі бар. БОР-да 160 түр, Қазақстанда 52 түр кездеседі. Өмірлік формалары бұталар, ағаштанған лионалар, жартылай бұталар, бір жылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер.

Крест гүлділер жер бетіндегі құрлықтардың барлығында әсіресе қоңыржай, суық климатты обылыстарда, Арктикаға дейін кең таралған. Түрлер саны 3 мыңдай (350 туыс). Олардың барлығының туыстық байланыстылығы тығыз байланысты, морфологиялық айырмашылығы жоқ. Қалыпты жағдайда жапырақтары кезектесіп келетін қосалқы жапырақшалары жоқ, жапырақтары тұтас немесе тілімделген болып келетін өсімдіктер. Бұларда глюкозиттер жиналады. Олар ыдырағанда қыша майы (горчичное масло) түзіледі. Гүлдерінің құрылысы бір тектес гүл асты, гүл үсті жапырақтары болмайды. Гүл шоғыры шашақ немесе сыпырғы тәрізді. Гүлдері актиморфты, қос жынысты гүл серігі қосарланған. Тостағаншасы екі қатар шеңбер түзіп орналасқан. 4 тостағанша жапырақшадан тұрады. Күлтесі де 4, ол бір шеңбер түзеді. Андроцейі екі шеңбер түзіп орналасатын 6 аталықтан тұрады. Оның 4 ұзын, екі қысқа сыртқы шеңбер түзеді. Гинецейі ценокарпты екі жеміс жапырақшадан тұрады. Жатыны (гүл түйіні) жоғарғы екі жалған перделерінің болуына байланысты екі ұялы. Гүл формуласы Са₄ Со₄ А_{2 .4} Cl₍₂₎. Жемісі бұршаққап, кейде бұршаққын екі жақтауы ашылды. Дәндерінің эндоспермі болмайды.

Көкнәр туысы – мак Papaver. 120 түрі бар, БОР-да 50, Қазақстанда 11 түрі кездеседі.Көп жылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер, гүлдері үлкен бояулы апиын көкнәрі – мак снотворный В Sommifrum май алатын дақыл ретінде себіледі. Құрамында май болады. Медицинада апиын алынады. Шығыс көкнәрі Р. Orentalis гүлі үлкен ашық түсті сәндік үшін егіледі және сеппе көкнәр түрі бар. Гүл формуласы Са₂ Со_2.2 А Со.

1 ұялы аналық мойыны аталықтың трубкасының ішінде орналасады. Жемісі тұқымнан көп жағдайда олардың ұшуын қамтамасыз ететін желайдары (легушка) болады.

Күлтежапырақтың құрылысына қарай гүлдердің түрлері: трубка тәрізді, тілше, жалған тілше, воронка тәрізді екі ерінді гүлсерігі бар гүлдерде болады. Гүл формуласы : Са ₍₅₎ Со ₍₅₎ А₍₅₎ Ge₍₂₎.

Күрделігүлділердің шаруашылықтағы маңызы аса зор. Олардың ішінде аса құнды тамаққа пайдаланатын дәрілік, бояулық, сәндік, хош иісті өсімдіктері көп. Кейбіреулері арамшөптер тұқымдас 2 тұқымдас тармағына бөлінеді : трубкагүлділер және тілше гүлділер.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж
Дәріс 11. Сарғалдақгүлділер тұқымдасы, Магнолиялар тұқымдасы

1. 
   Дәріс жоспары: Магнолиялар тұқымдасына жататын өсімдіктердің вегетативтік және генеративтік мүшелерінің ерекшеліктері.
   
2. 
   Магнолиялар тұқымдасына жататын өсімдіктердің өкілдері және олардың шаруашылықтағы маңызы.
   
3. 
   Сарғалдақтар тұқымдасына жататын өсімдіктердің вегетативтік және генеративтік мүшелерінің ерекшеліктері.
   
4. 
   Сарғалдақтар тұқымдасына жататын өсімдіктердің өкілдері және олардың шаруашылықтағы маңызы.
   

Бұл тұқымдаста 200-ден аса түр бар (20 туыс). Көп жемістілер қатарлар тобына жатады. Олардың көпшілігі жойылып кеткен өсімдіктер. Магнолиялар өткен геологиялық кезеңдерде кең таралған өсімдіктер болған, олар солтүстікте поляр шеңберіне жақын орналасқан елдерде, тіптен Шпицберген, Гренландия аралдарында таяу жерлерге дейін, ал оңтүстікте Австралияға жеткен. Кейіндеу климаттың салқындауына байланысты олардың ареалының солтүстік бөлігі жойылған, осы тұқымдастың бүтіндей ертеде пайда болған өсімдіктер екендігін көрсетеді. Қазіргі кездегі түрлерінің ең көп таралған орталығына Қытайдың оңтүстік Шығысы, Индоқытай, индияның Солтүстік шығысы жатады. Тұқымдастың тіршілік ету формалары: магнолиялар өте ірі ағаштар, бұта түрлері де кездеседі. Кейбір түрлерінің бойының биіктігі 35-40 м дейін, мысалы американдық тюльпан ағашының (тюльпанное дерево - Liriodendron tulipifera) биіктігі – 75 м жетеді, ал діңінің жуандығы 10 м.

Вегетативтік мүшелерінің ерекшеліктері. Магнолиялардың тамыр жүйесі негізінен өте жақсы жетілген кіндік тамыр, қауырсын жүйкелі жай жапырақтары кезектесіп орналасқан, мәңгі жасыл, ірі болып келеді. Мыс. Ірі жапырақты магнолияның - (магнолия крупнолистная - Magnolia macrophylla) жапырағының ұзындығы 1 м., ал ені 40 см.

Генеративтік мүшелерінің ерекшеліктері. Гүлдері үлкен , диаметрі 32 – 46 см. әдетте өсімдіктің сабағының жоғарғы жағында орналасады, гүл серігі қарапайым немесе қосарланған болып келеді және шеңбердің бойымен орналасады. Аталықтары мен аналықтары жеке-жеке тұрады, олардың сан мөлшері ерекше көп және спиральдың бойымен орналасады. Геницейі апокарпты. Жемістерінің дәні көп жағдайда үлкен болады. Олар таптамалардың жиынтығынан, сиректеу жаңғақшалардың жиынтығынан тұрады.

Магнолия туысы (магнолия – Маgnolia). Бұл туыста 70-тей түр бар, олардың 20-дайы сәндік өсімдіктер ретінде Кемпбелла магнолиясы мәдени жағдайда (30 - сурет) өсіріледі. Солтүстік Америкада (мәңгі жасыл түрлері) және Азияның Оңтүстік шығысында (жапырақты түрлері) кең таралған ағаш. Гүлінің формуласы: *Са₃ Со_∞ А_∞ G _∞.

30-сурет. Кемпбелла магнолиясы (Magnolia):А-гүл;

Б - гүл (тігінен жасалған кесіндісі); В-аталық; Г- гүлдің

диаграммасы; Д- жемісі бар өркен біріккен таптама;

Е- тұқым (тікесінен жасалған кесіндісі).

сібір магнолиясы (магнолия сибирская - M.obovata) деп аталатын бір ғана

түрі өседі (курил аралдарында). Мәдени жағдайда ең көп отырғызылатын түріне үлкен гүлді магнолияны ( магнолия крупноцветковая - M.grandiflora)

жатқызуға болады. Ол Флоридадан шыққан мәңгі жасыл ағаш, гүлі үлкен, түсі балауыз тәрізді ақ және жұпар иісі болады, парфюмерияда қолданылады. Магнолияның кесілген бөренелері әртүрлі бұйымдар жасауға қажетті аса құнды материал болып саналады. Американдық тюльпан ағашының қабығынан, жапырағынан және гүл бүршіктерінен дәрі жасап медицинада пайдаланады.

2. Сарғалдақтар тұқымдасы (Ranunculaceae) формалары жағынан алуан түрлі болып келетін Сарғалдақгүлділер қатарына жатады.

Тұқымдастың тіршілік ету формалары: көпжылдық , кейде біржылдық шөптесін өсімдіктер, жартылай бұталар, ағаштектес лиана. Шамамен 50 туысы мен 2000-нан аса түрлері бар. Бұл тұқымдастың өкілдері негізінен жер шарының қоңыржай бойлықтарында, сонымен қатар Қазақстанда да кездеседі.

Өкілдерінің негізгі бөлігін мезофиттер құрайды, олардың бірқатары ылғалдылығы жоғары жерлерде өседі (батбақ қалтагүлі, күйдіргі сарғалдақ), сирек гидрофиттер кездеседі (сусарғалдақ).

Вегетативтік мүшелерінің ерекшеліктері. Тамыр жүйесі тамыр сабақты, шашақ және кіндік, сондай-ақ тамыры түйнек түрінде жердің астында қыстап шығады (таушымылдық, көктем ақбүйрегі). Жапырақтары бөбе жапырақсыз кезектесе келген, жапырақ тақтасы көбінесе тілімделген.

Генеративтік мүшелерінің ерекшеліктері. Гүлдері шашақгүл және сыпыртқыгүл гүлшоғырына жиналған, сирек дарагүлді болып келеді. Гүлдері актиноморфты (сарғалдақ, қалтагүл, жібілген) және жел арқылы тозаңданады. Зигоморфты гүлдері (уқорғасын, шөмішгүл, тегеурінгүл), гүл тепкісі бар бойлап өскен күлтежапырақтарының ойыс өскіндерінің төмен жағы қусырыла біткен түтікше түрінде, онда шірнеліктер жиналады. Гүлдері қосжынысты бөліктерінің саны белгілі және белгісіз болып келеді. Тостағаншасы 5, сирек 6 тостағанжапырақшалардан тұрады, сонымен бірге 4 (жібілген), 3 (ақбүйрек), сирек 2 (кандалашөп) тостағанжапырақшалы да болып кездеседі. Гүлсерігі жай немесе қосарланған. Андроцейі кезектесе келген көптеген аталықтан құралған, гинецейі апокарпты, бір не бірнеше жапырақшадан тұрады, жоғарғы түйін. Гүлдерінің реңі саналуан. Жемісі кезектесе келген таптамалардың жиынтығынан, жаңғақшалардың жиынтығынан немесе қарапайым жидектәрізді болып келеді.

Тұқымдасқа жататын өсімдіктердің барлығы алколоидтардың болуымен ерекшеленеді, сондықтан оларды мал жемейді. Пішенге орылатын шалғындарда және жайылымдарда олар қажет емес компоненттердің бірі болып табылады. Бұлар негізінен сәндік және дәрілік өсімдіктер болып саналады.

Уқорғасын туысы ( борец –Aconitum). Туыстың құрамында 60 - тай түр бар. Олар солтүстік ендікте, әсіресе таудың күн түсетін беткейлеріндегі шалғындарда, бұталардың араларында жиі кездеседі. Бұрынғы одақтас республикалардың аймағында 50 – дей, ал Қазақстанда 14 түрі кездеседі. Бұлар көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Гүлі зигоморфты, шашақ гүл шоғырына жиналған. Тостағаншасы 5, олар ашық көк түске боялған, күлтежапырақшалар тәрізді болады, оның үстіңгісі ұлғайып өсіп бүркіттің томағасы тәрізді , ал астыңғы екеуі көп жағдайда тең болмайды. Күлте жапырағының саны 5-8 (көбіне 8), бірақ оның тек жоғарғы екеуі ғана жетіледі және олар үлкен тәтті шырындыққа айналады. Аталықтарының саны көп, аналықтарының саны 3 - 7- ге дейін болады. Жемістері таптама. Өсім -

діктің бойында өте улы аканитин алкалоиды болады. Оларды сәндік және дәрілік өсімдіктер ретінде отырғызады. Бақтарда көп жағдайда дәрілік у қорғасыны (A.napellus) өсіріледі ( 31 - сурет). Қазақстанда кең таралған өкіл -деріне ақ ауыз уқорғасын мен (A.leucostomum ) жоңғар у қорғасыны (A.soongarica) жатады.

Сарғалдақ туысы (лютик - Ranunculus) 600-дей түрі бар. Бұрынғы одақтас республикалардың аймағында 180 - дей, ал Қазақстанда 57 түрі кездеседі. Олардың ішіндегі ең көп таралған өкілінің бірі күйдіргі сарғалдақ

(лютик едкий - R. acris). Бұл – арамшөп ретінде орман және сужайылым шалғындарында, егістікте, өзен жағасында, бұлақтарды бойлай өсетін өсімдік (32 - сурет). Улы, дәрі ретінде пайдаланылады. Жатықтүкті, өте қысқа тамырсабақты, көпжылдық өсімдік, тамырсабақтан таралған тамырлардан тығыз топтасқан, қатаң шашақ тамыр түзіледі. Дара өсетін көп гүлді, тік сабағының биіктігі 30-80 см.

Гүл құрылысы. Гүлі өте ұзын гүлсабақта орналасады, қос гүлсерікті, дұрыс гүлді болады. Тостағаншасы жұмыртқа тәрізді 5 тостағанжапырақша -

лардан құралады, жылтыр, алтын сары түсті 5 күлтежапырақшасы бар. Гүлтабаны - тақыр, аталықтар мен аналықтар көп болады. Тостағанжапырақ -

шалар мен күлтежапырақшалар шеңберлене орналасады. Шар тәрізді жемісі өте көп жемісшелерден тұрады; жемісшелері – жаңғақша тәрізді. Гүлінің формуласы *Са₅ Со₅ А_∞ G_∞.


31- сурет. Дәрілік уқорғасын (Асonіtum nареllus):

А - гүлдеп жеміс беретін өркен; Б - гүл (жалпы көрінісі,

тікесінен жасалған кесіндісі және тостағаншасы жоқ);

В - гинецей; Г- гүлтүйіні (тікесінен және көлденеңінен

жасалған кесінділері); Д - аталығы; Е - гүлдің диаграммасы;

Ж - жемісі біріккен таптама: 1- шірнелік.

Күйдіргі сарғалдақ - Лютик едкий (Ranunculus acris)

Көктемгі жанаргүл - Горицвет весений (Adonis vernalis)

Жоңғар уқорғасыны - Борец джунгарский (Aconitum soongoricum Stapf)

Дала тегеурінгүлі - Живокость полевая (Delphinium consolida L)

Жоңғар жібілгені - Ломонос джунгарский (Clematis soncarica Bge)

Алтай күнгелдісі - Купальница алтайская (Trollius altaicus L.)

Кәдімгі маралоты - Василистник простой (Tralictrum simplex L.)

Кәдімгі таушымылдық – Пион Марьин корень (Paenonia anmala L.)

32- сурет. Күйдіргі сарғалдақ - Лютик едкий- (Ranunculus acris L.): А - жалпы көрінісі;

Б - күлте жапырақша; В - аналық (тікесінен жасалған кесінді); Д-гүлдің диаграммасы;

Е- жемісі жаңғақша (жалпы көрінісі және тікесінен жасалған кесінді): 1- шірнелік

шұқыршасы; 2 - андроцей; 3 - гинецей.

Гүлдерінің формуласы: мысалы: тегеурінгүл - *Са₅ Со₂₊₁ А_∞ G₁; жібілген - *Р₄ А_∞ G_∞. Сарғалдақ туыстарының жемісі - таптама, көптұқымды жаңғақша, кейде жидек тәрізді. Бұл тұқымдастың өкілдерінің практикалық маңызы зор, себебі олардың көпшілігі - құрамында медицинада қолданыла -

тын алкалоидтары бар улы өсімдіктер. Мысалы, медицинада тегеурінгүл, уқорғасын, жанаргүл, таушымылдық және басқа түрлердің алкалоидтары пайдаланылады. Шөмішгүл, уқорғасын, тегеурінгүл, маралоты тұқымдарынан лак, бояу, автомобиль, тамақ өнеркәсібінде және медицинада қолданылатын сұйық май көп. Кейбір түрлері (тегеурінгүл, таушымылдық) сәндік өсімдіктер ретінде мәдени өсіріледі. Қорғауға алынған түрлерге мыналар кіреді: азия күнгелдісі (33 - сурет), орман желайдары, көктем жанаргүлі, түзу жібілген және басқалар.

1. 
   Магнолия тұқымдастарына жататын өсімдіктердің тіршілік ету формалары қандай ?
   
2. 
   Магнолия гүлінің құрылысының ерекшеліктері қандай ?
   
3. 
   Магнолия тұқымдастарының жемістерінің құрылысы қандай ?
   
4. 
   Магнолия тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады ?
   
5. 
   Сарғалдақ тұқымдастарының жемістерінің құрылысы ?
   
6. 
   Сарғалдақ тұқымдастарына жататын өкілдерінің қандай маңызы бар?