Жоспар Кіріспе І тарау

Сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларына тәрбие беретін қазақтың салт дәстүрлерін дүниетанымдық, мағыналық жағынан төмендегіше топтасырдық:

Төрт құдіретті әулие тұту дәстүрі. Қазақ халқында бүкіләлемдік тіршіліктің құдіретті төрт негізі бар. Олар: Күн-ана, Жер-ана, ауа мен су. Егер осы төрт құдіреттің беруі болмаса, тіршілік те жоқ.

Күн-ана.

Сәуле мен шуақты

Уалып күн беріп тұр

Жарық күн-көрік нұр.

Жер - ана.

Аялар анамыз,

Саялар панамыз,

Құлпырған тірлікпен жер құшты гүл біткен.

Су - ана.

Өңірдің өзені-

Өмірдің өзегі,

Сусыз жер - өмірсіз:

Нусыз өр, өңір, тұз.

Ауа - ана.

Жер шары - «дәу» әлем

Қоршаулы ауамен.

Ауасыз кім шыдар?

Ауасыз тұншығар.

Күн, жер, су, ауамен

Күнде ду мына әлем.

Ақын -жазушы Әділбай Табылдиевтың осы өлең шумақтарын кіші жастағы оқушылар жатқа айтып, төрт құдіреттің мән -мағынасын талдайды, ұғынады.

2. Өсиет - өнеге, бата айту дәстүрі.

Болашақ ұрпақтардың батыл, батыр иманжүзді, адал жанды болып өсуін армандаған халқымыз оларға өнегелі сөз, ақ тілек - бата айтуды дәстүрге айналдырған. "Жауынмен жер көгерер, батамен ел көгерер", деп көгерудің көзі жер үшін жауын болса, ел үшін бата екенін үнемі дәріптеп отырған. "Жасында бейнет көрсең, қартайғанда зейнет көресің" сияқты мақал сөздер "Елінің елеулісі бол, халқыңның қалаулысы бол", "Отбасыңнан бақыт кетпесін", "Шырағың сөнбесін" сияқты ақ баталар - халықтың ұрпағына қалдырған өнеге - өсиеті.

3. Ел президентінің ата -баба алдындағы парызын өтеу дәстүрі. Ата бабамыздың , жаратылыстың алдындағы перзенттік парызын өтеу дәстүрі халқымызда ежелден қалыптасқан. Өмір берген адамгершілікке тәрбиеленген қоршаған ортаның, үлгі өнеге берген , ата -ананың алдында адам баласы өмір бойы парыздар, соны өтеу "парыз" деп аталады. "Ер ел үшін туады, ел үшін өледі", "Еңбегіңді аяма, Жер -ананы аяса", "Жер ана жомарт, бақсаң барын береді" сияқты ұлағатты сөздер осы дәстүрдің мағынасын аша түседі.

4. Мал күту дәстүрі.

Көшпелі өмірді басынан кешірген халқымыз төрт түлік малды қастерлеген, пір тұтқан. Олардың әрқайсысының пірі болады деп ұғынған ата - бабамыз жан бағудың көзі - мал бағу деп түсінген, малдың амандығын тілеген, күтіп баққан. Еті - ас, сүті - дәрі жылқыны, күші де, күні де қасиетті сиырды, жүні, терісі, сүті, еті бағалы қойды, "сауса сүті бұлақтай", ешкіні бағып қағуды өздерінің міндеті санаған.

5. Ұлттық өнер кәсібін мұра ету дәстүрі.

Халық ұрпағының ата кәсібін жалғастыратын ұрпақ тәрбиелеуді мақсат тұтқан. Қоғамғы пайдалы, елдің рухани өміріне де, қажетіне де жарайтын кәсіпті, "ата кәсіп" деп атап, өсер ұрпағына осыны өнеге етіп қалдырған. Саясаткерлік , ұсталық, зергерлік, сәулеткерлік кәсіптері осылайша ұрпақтан -ұрпаққа жалғасқан. "Жылқы жеті тегіне тартады" деген мақал осыдан қалған

6. Еңбек ерлік дәстүрі.

Қазақтың баланы еңбекқор болуға, ерлік іске бейім болуға тәрбиелеуі де ұлттық дәстүрлерінің біріне және ең маңыздысына жатады. Өнер үйрену, мал бағу, үй төгу, ат үстінде ойнап найзаласу өнерін, мергендікті, балуандықты меңгеру - әрбір қазақ баласының міндеті болып есептелген. Бала ойыны - өмір сабағы, басқалармен қарым - қатынас құралы, арман -қиял. Ойын арқылы бала өзін -өзі тәрбиелейді, ойнай жүріп ол өз дүниетанымын кеңейтеді, білмегенін - білуге ұмтылады әлі сезінбеген жұмбақ дүниеге бойлайды, қоршаған әлемнің қыр - сырына үңіледі.

Эксперимент жүргізуші мұғалімдер ұлттық ойындардың бала дүниетанымын арттыруға ықпалының зор екеніне мән берді, «Ат жарыс», «Көкпар», Аударыспақ», «Тоғыз құмалақ», «Қыз қуу», «Алтыбақан», «Ақ сүйек», «Ақ терек пен көк терек», ойындары туралы мағлұмат беріп, өздерін де мүмкіндігінше ойын түрлеріне тартты.

Бұл өз кезегінде қазақ халқының табиғатты қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлықтарын қалпына келтіруді өзінің қасиетті борышы санайтындығын көрсетеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мектептен тыс ұйымдарда көркемдік -эстетикалық (бейнелеу өнері, музыкалық, хореографиялық, хор, аспаптық және т.б.) техникалық (оқушылардың техникалық шығармашылық түрлері бойынша), натуралистік (жас натуралистер және т.б) түристік (өлкетану, спорттық сауықтыру) , әуесқойлық (қызығушылық негізінде ) сияқты түрлі жұмыстар жүзеге асырылды. Мектептен тыс ұйымдарға жұмыс формаларына : одақ, ассоциация, мекеме, клуб, үйірме тағы басқалары жатады.

Біздің зерттеу жұмысымыз бойынша тәжіриелі эксперимент жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласындағы № 47 гимназия мектебінде өткізілді.

Қалыптастыру экспериментінде сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға тәрбие берудің әдіс- тәсілдерінің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеруден өткізу көзделді.

Мектепте сыныптан тыс жұмысытар арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудің педагогикалық негіздері атты әдістемелік семинар бағдарламасы әзірленді.

№ 6 кесте.

№	Сабақ тақырыптары	Сағат саны
1	Сыныптан тыс жұмыстардың бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамытудағы мәні	2
2	Мектепте бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамытудағы сыныптан тыс жұмыстарды пайдалану әдістемесі	2
3	Мектепте бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамытудың жұмыс формалары мен әдістері	2
4	Мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудегі қоғамдық - әлеуметтік мәдени құрылымдардың біріккен іс -әрекеті	2
	Барлығы	8

Семинар бағдарламасын меңгерту нәтижелері педагогтардың сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесін дамытудың даярлығының айтарлықтай қамтамасыз етілетіндігін байқатты.

Үйірме жұмысын ұйымдастыруға байланысты жазылған Л.Ф. Мелчаков, А.В. Михеев, М.Н. Скаткин, Г.С. Орынбаева., Т.А. Бабанова, К. Бұзаубақова және т.б. еңбектерін атап өтуге болады. “Жасыл желкен” үйірме жұмысының мақсаты -мектепте сыныптардан тыс жұмыстарда көрініс алатын халықтың тәжірибесі негізінде экологиялық білімді, табиғат қорғауды, табиғат ресуростарын үнемді пайдалануды, табиғат байлығын қалпына келтіруді өзінің борышы санайтын жеке тұлға тәрбиелеу.

Сонымен, мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудің жолдары оның мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдіс тәсілдері, формалары ретінде түсіндіріледі.

Еліміздің болашағы- ұрпақ тәрбиесінде. Жас ұрпақтың әлеуметтік ортадағы сан салалы қарым -қатынасы мен іс – әрекетін ұйымдастыру барысында халықтық тәжірибе мен ізгі қасиеттерді оның бойына дарыту қашаннан игі мақсат болып келеді. Осыған байланысты, бүгінгі таңда оқушыларға жан жақты тәрбие беру мектепте ұйымдастырылатын сыныптан тыс жұмыстар арқылы жүзеге асатынын көрсетеді.

Сонымен, тәжірибелі эксперименттік жұмыстар арқылы оқушыларға тәрбие берудің құрылымдық моделінің, оның өлшемдері мен көрсеткіштерінің, деңгейлерінің жоғарылығын, бідің ұсынған әдіс – тәсілдеріміздің тиімділігін дәлелдейді.

Зерттеу жұмысымның барысында жасалған теориялық талдау, тәжірибелі эксперимент жұмысының нәтижесінде алған мәліметтерді өңдеу, бізге төмендегі қорытынды жасауға мүмкіндік берді.

1. Философиялық, психологиялық -педагогикалық әдебиеттерді зерттеу халық педагогикасының бүгінгі қоғам мен сыныптан тыс жұмыстардағы көкейкесті мәселені шешуде мүмкіндігінің жоғары екендігін дәлелдейді.

2 Сыныптан тыс жұмыстар - бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудің тиімді түрі болып табылады: халық педагогикасының құралдары, тәжірибелері, ой пікірлері. көзқарастар.

3 Халықтық тәжірибелерді және озық идеяларын педагогикалық жіктемеге келтірілуі (мақал -мәтел, ертегі, жұмбақ, жаңылпаш, эпостық жырлар т.б.) және белгіленген өлшемдері арқылы ұлттық ой санасын, дүниетанымын қалыптстыруды көздейді.

4 Оқушылардың ұлттық тәрбиесін дамыту саласындағы зерттеу еңбектерін талдау және жіктемеге келтіру. Солардың ішінде мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамыту проблемасының ғалымдардың назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді.

5 Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамыту нақты педагогикалық шарттар арқылы жүзеге асырылады. (ұйымдастырушылық, мазмұндық, ғылыми -әдістемелік, моральдық – психологиялық).

6 Сонымен қатар, сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамыту процесінде үйірме жұмыстарын ұйымдастыруға, жас экологтарды ғылыми зерттеу, насихаттау жұмыстарына қатысуға талпындыруға; тәрбие жұмысның үздіксіздігін, сабақтастығын қамтамасыз етуге мән беріледі.

Сыныптан тыс жұмыстарда бастуыш сынып оқушыларының ұлттық тәрбиесін дамыту әдіс – тәсілдерінің тиімділігі, тәжірибелік – эксперимент жұмысының барысында дәлелденді.

Мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларына тәрбие беру проблемасы өте күрделі болғандықтан, толық шешімін тапты.

Болашақта мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың ұлттық тәрбиесін дамытуда тек бастауыш сынып қана емес орта және жоғары сынып оқушыларын да қамту мәселелері және оны жүзеге асырушы болашақ қосымша білім беру педагогын даярлау проблемасы арнайы зерттеуді қажет етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер.

1.Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан -2030: Ел прзидентінің Қазақстан халқына

жолдауы” Егемен Қазақстан № 194, 1994

2. Кішібеков Д, Сыдықов Ү. Философия. А., 1994, 202 б «Қазақ ССР

экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті

туралы Ереже», 1991, 117 б.

3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Экология

және табиғат қорғау. А., 2002, 321 б13.

4. Скалон В.Н. Формирование экологической культуры младших

школъников во внеучебной деятельности): автореф. дисс. канд. пед.

наук:. 13.00.01. - Саратов, 2001. - 190 с.

5. Захлебный А.Н. На экологической тропе: Опыт экологического

воспитания. - М.: Знание, 1986. - 80 с.

6. Омар Е.О. Қазақстандагы мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы мен

дамуы (1917-1990жж):дис.... докт. пед. наук: 3.00.01.-Алматы, 2002. 215б

7. Образование в Республике Казахстан. Сборник законодателъных актов.

В четырех томах. Т.З. -Астана. -2006. -Б 304-307.

8. Законодателъство об образовании Республике Казахстан. -Алматы:

ЮРИСТ, 2006-с 210

9. Мектептен тыс ұйымдар туралы ереже. - Алматы, 2002.

10. Педагогический энциклопедический словаръ. -М., 1989. -421 с.

11. Бабанский Ю.К. Педагогика. -М.: Просвещение, 1988.

12. Дүниетану (1-4 сынып) бағдарламалары. -Алматы.: РОНД, 2003. - 28 б.

13. Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 1-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, Н.Нұрахметов. -Алматы.:

Атамұра, 1997. -144 б.

14.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 2-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, З.Ф.Олейник. -Алматы.:

Атамұра, 1998. -152 б.

15.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 3-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, Ә.Бірмағамбетов. -Алматы.:

Атамұра, 1999.-176 6.

16.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 4-ші сыныбына арналған

оқулық /К. Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, И.Нұғыманов, Қ.Жүкешов.

-Алматы.: Атамұра, 2000. -176 6.

17. Исламова К.И. Оқыту процесінде оқушылардың экологиялық

мәдениетін қалыптастыру: пед. гылым. канд. ... дис. автореф:. 13.00.01.

-Алматы, 2001. - 19 б.

18. Бұзаубақова К. Жалпы орта білім беретін мектепте сабақтан тыс

жұмыстар өткізу барысында окушыларга экологиялық білім беру мен

табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогикалық шарттары: пед. ғыл.

канд. ... дис. автореф:. 13.00.01. - Тараз, 1997. -213 б.

19. Арзымбетова Ш.Ж. Роль школы, семьи и внешколъных учреждений в

экологическом воспитании младших школъников в работе no

месту жителъства (на материале Южно-Казахстанской области): дис. ...

канд. пед. наук:. 13.00.01 -Тараз, 1999. -137 с.

20 Г.Қ. Тұрабаева «Болашақ мұғалімдерді мектептегі экологиялық

өлкетану жұмысының педагогикалық шарттары» кандидаттық

диссертациясы

21. Ұзақбаева С.А. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен

жастарға тәрбие берудегі мүмкіндіктері. -Алматы: РБК, 1994. -104 б.

22. Жаңылтпаштар. Құрастырушы А.Ағыбаев. - Алматы, 1997.

23. Леопольд О. Календаръ песчаного графства. М., 1983, 20 б

24. Экологиялық білім бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындагы Қазақстан

Білім академиясының республикалық баспа кабинеті. 1999, 127 б.

25. Кішібеков Д, Сыдықов Ү. Философия. А., 1994, 202 б «Қазақ ССР

экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті

туралы Ереже», 1991, 117 б.

26. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. -М., 1984.

27. Краевский В.В. Проблемы научного обоснования

(методологический анализ). - М., 1977.

28. Леднев B.C. Содержание образовании. -М., 1989.

29. Бабанский Ю.К. Педагогика. -М.: Просвещение, 1988.44. Лернер И.Я.

Философия дидактики и дидактика как философия. -М., 1995.

30.Нұғманова К.Ж. Қазақтың дәстүрлі көшпелі мәдениеті // Қазақстан

жоғарғы мектебі. 2000. №3. -Б 113-118.

31.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Оқулық,-басылуы.-

Алматы, «Санат», 1996,-368 бет,-5 бет

32.Сейдімбек А. Қазақ жазбалары: кеше, ертең (тарихи, әтнографиялық

және фольклорлық мұраға қатысты ойлар).//Қазақ әдебиеті, 1994,1көкек.

33.Жарикбаев К.Ж. Развитие педагогической мысли в дореволюционном

Казахстане: автореф.... докт. пед.наук:. 13.00.01. - Киев, 1982.

34.Қалиев С.Қазақ әтнопедагогикасының тарихы (кеңестік дәуір-

1920,1990 жж), -Алматы: «Білім», 1999, - бет.

35.Қожахматова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми

және теориялық мәселелері. -Алматы: «Білім».

36.Нысанбаев А.Н.Философия негіздері. -Алматы, 2002. -147 бет.

37.Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. А., 1994, 60-61 б

38.Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Адамға қарай бет бұрсақ. А., 1992, 54 б

39. Кирьянов М.А. Реализация принципа экологического гуманизма

в системе личностно-ориетированного воспитания): автореф. дисс.

канд. пед. наук:. 13.00.01. -Ростов-на-Дону, 2001. - 187 с.

40. Скалон В.Н. Формирование экологической кулътуры младших

школьников во внеучебной деятелъности): автореф. дисс. ... канд. пед.

наук:. 13.00.01. - Саратов, 2001. - 190 с.

Қосымша В

"Жас эколог" үйірмесінің жоспары

Үйірменің мақсаты: оқушылардың санасына айнала қоршаған табиғатқа деген жауапкершілік қарым-қатынасын, экологиялық санасын қалыптастыру.

қ/с	Жұмыстың мазмұны	Жауаптылар	Орындалу
1.	Үйірме жұмысының жоспарын бекіту, үйірме мүшелерін сайлау, жұмыстың мазмұнын талқылау	Тәрбиеші, ата-ана, педагогикалық ұжым, оқушы	Қыркүйек
2.	Төменгі сынып оқушылары экологиялық бақылауды үнемі жүргізу үшін тұрғылықты жерді даярлау	Үйірме мүшелері	Қыркүйек
3.	Мектеп маңын, шағын аудандарды және территориялардың көгалдандыру	Үйірме мүшелері	Ақпан
4.	Бағалы жануарлар түрлерін қорғау, барлық қорғау, құстар мен аңдарды қоректендіру, жергілікті тұрғын жер бойынша	Атан-ана, оқушы, мұғалім	Үнемі
5.	Табиғатқа экскурсия: 1."Күздің ерекшеліктері". 2.Оңтүстік Қазақстан облысы дәрі шөптерінің түрлері	Үйірме мүшелері	Мамыр
6.	Пікірталас: 1.Үйдегі экология 2.Тірі табиғатты аялайық 3.Өлкеміздің байлығы	Үйірме мүшелері	Наурыз
7	Төменгі сынып оқушыларының арасында конкурс ұйымдастыру. "Экологиялық күнделік", "Сөзжұмбақтар шешу". "Табиғи құрастырылған заттар"	Мектеп оқушылары	Сәуір

Табиғатты қорғау жэне экологиялық тәрбие беру мақсатында жергілікті жер материалдары негізіне сүйенсе, неғұрлым тиімді болады. Соның бір жолы - экскурсия.

Экскурсия - әлеуметтік, этикалық, эстетикалық, дене шынықтыру, еңбекке баулу, экологиялық және өлкетанулық тәрбие берумен қатар, халықтық педагогика негіздерін дамытуда үлкен роль атқаруы сөзсіз. Экскурсияның негізгі объектісі табиғат компоненттері болып саналмақ. Экскурсия өлкетану негізінде экология мен табиғатгы қорғау проблемаларын оқып үйренуге, зерттеуге ұлттық, аймақтық тұрғыдан қорғауға мүмкіндіктер береді. Сонымен қатар, оқушылардың табиғат жағдайында мінез-құлық дағдыларын қалыптастырады. Табиғатты қорғау жұмысын ұйымдастыра отырып экологиялық ортада практикалық іс-әрекеттер жасауда да экскурсияның ролі ерекше орын алады.

Жіберген кей қателерін дер кезінде түзетіп, Жер-Ана қадірін біртіндеп де тереңірек түсініп, оны күтіп - баптау арқылы берекелі мол табиғат байлығын кеңінен игеру, қадірін білген жанға алатыннан да қымбат. Оның үстіне ұға білген адамға мына айналанды қоршаған орман-тоғай, өзен-көл, оның сәнін келтірген аң-құс, әрбір тал, өсімдіктеріне дейін баға жетпес тұнған мол байлық емес пе.

Қорыта айтқанда, еліміздің бай-болуы, құт берекенің молдығы табиғат анамен тікелей байланысты. Қай-қайсымыз да табиғатты оның аясындағы түрлі аң - құсты, жан-жануарды аялап, байлығының жоғалмауына қамқорлық көрсетсек, табиғаттың адамзаттың құрымауына, ұзақ ғасыр жасауына септігін тигізетінімізді түсінсек болғаны.