Жоспар: Кіріспе

Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін арттыру бойынша шаралар жүйесінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағдарламасымен негізгі қорларды пайдалану деңгейін едәуір арттыру, ұлттық экономика салалары бойынша кәсіпорындарда және ұйымдарда қор қайтарымын арттыруға бағытталған шаралар кешенін ұдайы өндірістегі, өнеркәсіп жұмысының көрсеткіштерін жақсартуға және оның тиімділігін арттырудағы рөлі мен экономикалық мәнімен алғышартталған.

Негізгі қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең алдымен , еңбек құралдарының қоғамдық өндірістің дамуындағы үлесімен анықталады. Еңбек құралдары, олардың материалдық құрамы көп жағдайда кез-келген қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды. «Экононмикалық дәуірлер не өндіретіндігін емес, қалай еңбек құралдарымен өндірілетіндігін өзгешелейді. К.Маркс «Еңбек құралдары тек қана адамдық жұмыс күнінің дамуының өлшеуіші емес, сондай-ақ ол – еңбек жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастардың көрсеткіші», – деп жазған.

Кәсіпорын скерлігіне авансталған барлық құралдарды капитал деп атауға болады.

Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын құру кезінде онын шаруашылық құралдары актив, ал олардың қаржыландыру көздері – меншікті капитал және кәсіпорынның міндеттемелері деп аталады.

Шаруашылық субъектілері өзінің қызметін жүзеге есыру үшін материалдық- техникалық қор (МТҚ) құру керек. МТҚ-дың негізін негізгі қорлар құрайды.

Кәсіпорынның шарушылық өндірістік іскерлігінің аса маңызды құраушысы болып негізгі қорлар болып табылады.

Негізгі қорлар өзінің натуралдық түрін сақтай отырып, көптеген өндірістік кезеңдерге қатысып, ал құндары дайындалатын өнімге бөліктермен ауыстырылатын еңбек құралы.

Өндіріс процессінде қатысатын барлық еңбек қорлары (машина, жабдық, т.б.) наық жүзеге асырылуына жағдай жасайды (өндірістік ғимараттар, гидротехникалық құралдар, плотиналар, арналар, эстакадалар, көлік құралдары, жолдар, тунельдер, электр жүйелері, құбырлар), еңбек заттары мен өнімдерін сақтау мен қозғалту үшін қызмет ететін өндірістік негізгі қорлар болып табылады. Негізгі өндірістік қорлар құрамына тек өнімнің тұтыну құнын құруға ғана емес, сондай-ақ, оның құнын құруда қатысатын өндіріс құралдары да кіреді.

«Негізгі құралдар есебі» Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес, негізгі құралдар – бұл ұзақ уақыт бойы (1 жылдан астам) материалдық өндірісті де, өндірістік емес салада да әрекет ететін материалдық активтер.

Негізгі қорлардың ерекше өзгешеліктері мыналар:

а) олардың шаруашылық қызметте көп дүркінді қатысуы;

б) натуралды – заттық үлгісін сақтауы;

в) өзінің құнын дайын өнімге (жұмысқа, қызметке) қызмет кезеңі барысында біртіндеп аударады.

Соңғы тармақ негізгі құрал-жабдыққа амортизациялық төлемді есептеу арқылы асырылады, ал оларға төмендегілер: жер, аяқталмаған күрделі құрылыс, резервте, қорда және консервацияда тұрған объектілер енбейді.

Сонымен қатар кітапханалық қорларға, өнім малына, енеге (буйвол), бұғыларға және өгіздерге амортизациялық есептеулер жүргізілмейді.

Амортизация – негізгі қорлардың (ғимараттардың, машиналардың, жабдықтың) тозуы есепті оның құндылығының бірте-бірте төмендеуі сондай-ақ негізгі қорларды жаңарту үшін қаражатты қорландыру мақсатымен осы қорлар құнынан өндірілетін өнімге бірте-бірте көшуі.

Амортизациялық өтелім – негізгі қорлардың тозығын толтыру үшін, яғни оны ұдайы өндіру үшін осы қорлар құнының бір бөлігін аударып отыру.

Тозу – негізгі құралдар объектілерінің физикалық және моральдік қасиеттерінің жоғалуы.

Салық салу мақсатында негізгі құралдарға құны 40 айлық есептік көрсеткіштен асатын және Жарлықтың 20 бабына сәйкес амортизацияға жататын қызмет мерзімі 1 жылдан асатын активтер жатады. Осыған сәйкес негізгі құралдар, олардың қалдық құнынан 7-ден 30%-ке дейінгі амортизация нормасымен топтарға топтастырылады.

Негізгі қорлар, тек ең алдымен олардың экономикалық зерттелуі мен жалпылауы үшін негізгі қорлар жіктелуі деп аталатын натуралды заттай құрамы бойынша топталуы аса маңызды. Негізгі қорлардың бухгалтерлік есебінің дұрыс ұйымдастырылуының негізі болып қорлар бекітілген типтік жіктелуі мен оларды есепте бағалаудың ортақ принципі табылады.

Бухгалтерияда негізгі құралдар есебі инвентарлық объектілер арасында жіктелу топтары бойынша жүргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі құралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге серпялық – кезектік кодтау жүйесі бойынша инвентарлық нөмір беріледі, ол нөмір оның ұйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады. Инвентарлы нөмір қабылдау –беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б. инвентарлық нөмірді әрбір объектіде белгіленеді.

Қазіргі уақытта негізгі қорларға келесі типтік жіктелуі қабылданған:

1. Жер – субъект меншік құқығында алған жердің мөлшері мен құны. Жерге меншік құқығы “Жер учаскесіне меншік құқығына актісімен” расталуы тиіс. Инвентарлық объект болып жер учаскесіне меншік құқына акт берілген әрбір жер учаскесі табылады.

2. Ғимараттар тағайындау – тұрғындар еңбегі, тұрғындар жайы, әлеуметтік - мәдени қызмет көрсету үшін және материалдық құндылықтардың сақталуы үшін жағдайлар жасауда айқындалатын архитектуралық-құрылыстық объектілер. Инвентарлық объект болып әрбір жеке тұрған ғимарат саналады.

3. Құрылғылар – еңбек құралдарының өзгеруіне байланысты емес қандай-да болсын қызметтерді орындау жолымен өндіріс процессін жүзеге асыруға тағайныдалған инженерлік -құрылыстық объектілер (шахталар, мұнай мен газ скважинасы, эстакада, көмірлер). Инвентарлық объкет болып барлық мүлік -жайымен бірге бір тұтасты құрайтын әр жеке құрылғы.

4. Беріліс қондырғылары – электрлік, жылу және механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу жүйелері, жылу жүйелері, құбырлар).

5. Машиналар мен жабдықтар, инвентарлы объект болып басқа бір инвентарлық объектісінің бөлігі болып табылмайтын құрама құралдар, фундамент, қоршауларды, қажет заттарды қоспағандағы әрбір машина табылады. Негізгі құралдар, бұл 5 топшадан тұрады:

- өлшегіштер және реттеуші құралдар мен қондырғылар, лабораториялық жабдық; технологиялық процесстерді реттеу, өлшеу және бақылау үшін, лабораториялық тәжірибелер мен зерттеулер жүргізу үшін тағайындалған;

- есептегіш техника: процестерді жеделдету мен автоматтандыруға арналған машина, қондырғы құралдар (электр, есептегіш, басқарушы және т.б. есептегіш машиналар);

- өзге де машиналар мен жабдықтар: машина, аппарат және басқа жабдықтар (телефон станцияларының жабдықтары, өрт сөндіргіш машиналар).

6. Көлік құралдары – адамдар мен жүктердің орнын ауыстыру үшін тағайындалған қозғалыс құралдары (автомобиль, теміржол және су көліктерінің қозғалмалы құралы). Инвентарлы объектісі болып оған жататын бүкіл керектер;

7. Құрал – қол еңбегінің механикаландырылған және механикаланды-рылмаған құралдары немесе машиналарға тіркелінген металл, ағаш және т.б. өңдеу құралдары ғана табылады;

8. Өндірістік инвентарь – өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдетуге арналған өндірістік тағайындаудағы құралдар - жұмыс үстелдері, верстактар, шкафтар;

9. Шаруашылық инвентарь – кеңселік және шаруашылық инвентарь (үстел, щкаф, кілем);

10. Еңбек және өнім малы, еңбек малы - жылқы, түйе және т.б. жұмыс малдары. Өнім малы – ірі қара мал жылқы, түйе және т.б. инвентарлық объект - әрбір ересек жануар.

11. көп жылық екпе ағаштар.

12. Жерді жаңарту бойынша күрделі шығындар (құрылғыларсыз) - шаруашылықта қолдану үшін жерді жақсарту бойынша шараларға инвентарлық сипаттағы шығындар (алаңдарды тастардан тазарту , жер учаскесінің планировкасы).

13. Басқа да негізгі қорлар – кітапхана сөрелері, спорттық инвентарь, мұражайлық құндылықтар.

Иеленуі бойынша негізгі құралдар жеке меншік және жалға алынған болып бөлінеді. Алғашқылары кәсіпорынның иелігінде болады және оның балансында тіркеледі; екіншілері басқа кәсіпорын мен ұйымдардан уақытша пайдалануға ақыға алынған.

Өндірістік процеске қатысу сипаты бойынша істегі және тұрған (запаста немесе консервацияда тұрған негізгі құралдар).

Негізгі құралдарды пайдалану сипаты бойынша былай жіктеледі:

1. 
   істегі (пайдаланудағы);
   
2. 
   істемей тұрған ( консервациядағы);
   
3. 
   запастағы.
   

1. 
   Белсенді (олардың қатысу жұмыс сағаттарының мөлшерімен, жұмыстар көлемімен өлшене алады);
   
2. 
   Бәсең (ғимарат, құрылыс). Олардың негізгі қызметке қатысуын қандай да бір көрсеткіштерде өлшеу мүмкін емес. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің басты міндеттері:
   

• 
  алынуынан бастап шығуы сәтіне дейін олардың бар болуы және сақтығын бақылау;
  
• 
  амортизацияны дұрыс және уақытылы есептеу;
  
• 
  бюджетке аударылатын мүлік салығын дұрыс есептеу үшін мәліметтер алу;
  
• 
  реконструкцияға, модернизацияға және жөндеуге қаражаттардың дұрыс және тиімді пайдалануын бақылау;
  
• 
  негізгі құралдардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану тиімділігін бақылау бақылау;
  
• 
  негізгі құралдардың бар болуы және қозғалысы жөнінде есеп беруді құру үшін мәліметтер алу.
  

Негізгі қорлар және негізгі құралдарға ұзақ мерзімді инвестициялар

кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен қызметі нәтижесінде жан-жақты әсер

тигізеді.

Негізгі құралдар қоғамның материалдық қорын жоспарлы қалыптасуына және оларды өнім өндірісі мен тұрғындардың мәдени тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыру үшін біздің экономикамыздың салаларында қолданылуы бойынша өзіндік экономикалық категорияны анықтайды.

Негізгі құралдардың мөлшерінен, сапасынан және тиімді пайдалануынан табыстың өсу қарқыны, өндірістің дамуы және кәсіпорынның тұтынушыларының еңбек және тұрмыс жағдайларының жақсаруы тәуелді.

Себебі, негізгі құралдар кәсіпорынның экономикалық потенциалын айқындайды:

Ғылыми-техникалық прогресс негізінде өнеркәсіпте өндірістік негізгі қорлардың жаңаруы мен сапалық жетілуінің интенсивті процессі орын алды. Бұл 2 жолмен орындалады:

1. 
   жаңа кәсіпорын құрылысы, сондай-ақ кәсіпорын реконструкциясымен кеңейтілуі кезінде аса жоғары техникалық деңгейдегі негізгі құралдар құрумен;
   
2. 
   негізгі құралдарды модернизациялау, сапалық жетілдіру мен және оларды жаңа техника түрлерімен ауыстыруыменен.
   

Пайдалану процесінде негізгі құралдар өзінің бастапқы заттық формасын

сақтай отырып, біртіндеп тозады да, өз құнын жаңадан жасалатынөнімге аударады. Бухгалтерлік есептің №6 “Негізгі құралдар есебі” стандартына сйәкес тозу – бұл негізгі құралдар объектілерінің физикалық және моральдық сипаттамаларынан айырылу процесі.

Негізгі құралдардың түр-түріне амортизацияны есептеудің түрлі тәсілдері қолданылады, негізгі құралдар объектілерінің физикалық тозуы – бұл пайдалану процесінде олардың бастапқы құнының бір бөлігінен айырылу , оған: қажалу, сыну, механизмдердің, детальдардың жекелеген бөлшектердің қирауы және сыртқы ортаның әсері салдарынан пайдалану сапасынан айырылуымен сипатталады.

Негізгі құралдар объектінің моральдық тозуы бұл жетілдірілген және өнімді машиналардың, жабдықтардың және басқа негізгі құралдардың пайда болуына байланысты жұмыс істеп тұрған объектінің бастапқы құнының төмендеуі. Бұндай тозуға негізгі құралдың барлық объекттері жатады.

Барлық жағдайларда негізгі құралдардың объектілері пайдалану мерзімі аяқталғанша бастапқы түрін сақтайды, бірақ құны нақты тозу сомасынан төмендейді. Тозудың қалыпты қызмет мерзімі бойы активтің амортизацияланатын құнының жүйелі бөлінуі түріндегі құндық шамасы амортизация деп аталады. Пайдалы нормативті қызметті барлық мерзімі бойы әрбір есепті кезеңге амортизациялық төлемдер субъектінің шығындары болып табылады.

Амортизацияны есептеу әдістерін шарушашылық субъектілерінің есеп саясатында қарастырылады:

1. 
   Құнды біркелкі шегеру әдісі
   
2. 
   Құнды атқарылған жұмыс көлеміне пара-пар шегеру (өндірістік тәсіл)
   
3. 
   Жеделтілген әдістер
   

• 
  қалдықты азайту әдісі
  
• 
  құнды сан сомасы бойынша (кумулятивті) әдіс
  

Мысалы, «Автоматика» ААҚ-ды қарастыратын болсақ, онда есептік саясында біркелкі әдіс негізгі құралдың барлығына қолданылады. Бұл - әдістің таңдалу себебі, ол қолдануға ыңғайлы. Негізгі құрал құнын қайта бағалау Қазақстан Республика Үкіметінің қаулысына сәйкес жүргізілді. Амортизацияны ай сайын біркелкі шығару жолымен есептеледі. Қайтадан түскен негізгі құралға амортизациясын есептеу келесі айдың бірінші күнінен басталады да, істен шыққан негізгі құралға амортизацияны есептеу келесі айдың бірінші күнінен тоқталады. Амортизацияны есептеудің таңдап алынған тәсілі есептеу саясатымн белгіленіп, бір есепті кезеңнен екіншісіне дәйекті түрде қолданылуы тиіс. Амортизацияны есептеу әдісі өзгерген жағдайда осы өзгерістерді тудырған себептер ашылуы тиіс. Амортизацияланатын құн дегеніміз бастапқы және тарату құнының арасындағы айырмашылық есептеп шығару әдісі «Автоматика» ААҚ-ң негізгі құралдың барлығына қолданылады. Бұл әдістің таңдалу себебі, ол қолдануға ыңғайлы негізгі құрал құнын қайта бағалау Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес жүргізілген.

Ғимарат, құрылыс бойынша амортизация әр құрылысқа жеке есептеледі. Егер құрылыс құны тозу нәтижесінде 40 айлық есеп айырысу көрсеткішінен төмен болса, онда құны ағымдағы шығынға теңеліп, шығарып тастауға жатады.

Егер топтың құндық балансы салық жылының аяғында 100 айлық есеп айырысу көрсеткіші сомасынан төмен болса, топтың құндық балансының мөлшері шығарып тастауға жатады.

Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған құнын оның қызмет мерзімі кезінде өндіріс шығынына біркелкі үлестіріп бөлуді қарастырады.

«Автоматика» ААҚ технологиялық жабдықтардың алғашқы құны 180,0 тг., тарату құны 10,0 тг., пайдалану мерзімі 20 жыл. Құнды біркелкі есептеп шығару әдісін қолданған кезде амортизациялық аударымдардың жыл сайындағы сомасы (180,0-10,0)20=8500 тг.

1994 жылы шығарылып, сол жылы пайдалануға берілген автомобиль одан әрі пайдалануға жарамайтындығына байланысты 2002 жылы есептен шығарылды. Автомобильді есептен шығару сәтіндегі бастапқы құны - 296455 теңге, амортизация сомасы - 157145 теңге, жою құны - 14823 теңге, пайдалануға келетін кіріске алынған материалдардың құны - 139310 теңге.
Кесте №1

Негізгі құрадардың шығуы бойынша операциялардың шоттарда көрсетілуі

Операция мазмұны	Dm	Km	∑
Амортизация сомасына негізгі құралды есептен шығару кезінде жинақталған	133	124	157145
Шығарылған негізгі құралдың баланстық құнына	842	124	139310
Есептен шығарылған негізгі құралдан алынған қосалқы бөлшектер кіріске алынуы	205	727	139310

Кәсіпкерлік табысты, капитал өсімін немесе процентін алу (шаруашылық жүргізуші субъектілерінің құнын арттыру және осыған орай оны меншіктеушілердің әл-ауқатын көтеру) мақсатында әр түрлі экономика саласына капитал жұмсау жолымен іс жүзіне асырылатын жиынтық шығындары инвестиция деп ұғамыз.

Инвестицияны мына топтарға жіктеуге болады:

1. 
   Жұмсау мерзімі бойынша:
   
   • 
     қысқа мерзімді – бір жылға дейін иемдену мерзімі (бұл еркін ақшалай қаражатты уақытша орналастыру мақсатында оңай өткізілетін бағалы қағаздардағы компанияның инвестицицясы);
     
   • 
     ұзақ мерзімді – бір жылдан көп иемдену мерзімі;
     
   • 
     мерзімісз инвестициялар.
     

мақсатында немесе құнды қағаздары сатып алынатын компанияға ықпал етуге ие болу мақсатында немесе бұл салада өз операцияларын жүргізетін ұйыммен салыстырғанда қаражаттың мұндай жұмсалымы әлдеқайда пайдалы болғандықтан қаражатты орналастыру.

2. 
   Тағайныдалуы бойынша:
   
   • 
     қаржылық – құнды қағаздарға жұмсау;
     
   • 
     нақты (мүліктік жұмсау) – субъектінің негізгі капиталына жұмсау және материалдық-өндірістік қордың өсуіне жұмсау.
     
3. 
   Шығу тегі бойынша – бірінші, екінші.
   
4. 
   Болу формасы бойынша –құжаттық, құжатсыз.
   
5. 
   Ұлттық тегі бойынша – отандық, шетелдік.
   
6. 
   Қолдану түрі бойынша – инвестициялық (капиталдық), инвестициялық емес.
   
7. 
   Иемдену қатары бойынша – жеке, жалпы.
   
8. 
   Шығарылатын формасы бойынша – эмиссиондық, эмиссиондық емес.
   
9. 
   Меншік формасы бойынша – мемлекеттік, корпоративтік.
   
10. 
    Айналыс сипаты бойынша – нарықтық, нарықтық емес.
    
11. 
    Тәуекелдік деңгейі бойынша – аз тәуекелдікпен, мүмкін үлкен тәуееклдікпен.
    

• 
  капиталды тәуекелдік – бұл барлық жұмсалымға арналған жалпы тәуекелді, инвестор өзінінің инвестициясын ысырапысыз қайтар алмайтын , толық босатып ала алмайтын тәуекелдік;
  
• 
  уақытша тәуекелдік – міндетті түрде ысырапқа ұшырататын қолайсыз уақыттағы инвестцияны сату және сатып алуға байланысты тәуекелдік;
  
• 
  заңдық өзгерістер тәуекелділігі – шығын мен ысырапқа ұрындыруы мүмкін тәуекелдік;
  
• 
  өтімділік тәуекелділігі (риск ликвидности) – инвестицияны өткізу барысындағы болуы мүмкін ысырапқа ұырндыратын тәуелдік;
  
• 
  нарықтық тәуекелдік – нарықтың жалпы құлдырауымен байланысты инвестиция құнының төмендеуінен ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік;
  
• 
  кредиттік және іскерлік тәуекелдік – борыштық құнды қағаздар шығарушы (эмитент) негізгі қарыз сомасын немесе сол бойынша сыйақы төлеуге жағдайын болдырмайтын тәуекелдік;
  
• 
  процентік тәуекелдік – нарықтағы проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне байланысты инвесторға ысырап әкелуі мүмкін тәуекелдік;
  
• 
  валюталық тәуекелдік – шетелдік валютадағы инвестциямен байланысты тәуекелдік.
  
1. 
   Қолма-қол табыс бойынша – табыстық, табыссыз.
   
2. 
   Қаражатты жұмсау формасы бойынша:
   
   • 
     борыштық – құнды қағаздардағы немесе міндеттердегі инвестиция;
     
   • 
     иелі үлестік (владельческие долевые) – нарықты субъектінің капиталындағы үлестер немесе уақытша шектеулермен байланысы жоқ (еншілес және тәуелді компаниялардағы инвестиция) мүліктегі үлес;
     
   • 
     жеке жобалар (кенішті игеру – разработка месторождения).
     
3. 
   Экономикалық мәні (құқық түрі) бойынша – мүліктік, міндеттік.
   
4. 
   Халықаралық және отандық стнадарт бойынша бухгалтерлік есепте инвестиция мыналарға бөлінеді:
   

ә) еншілес, тәуелді және бірігіп бақылау арқылы шаруашылық субъектісіндегі инвестицялар (БЕС 13 «Шоғырландырмалы (консолидированная) қаржылық есеп және еншілес серіктестегі инвестиция есебі» және әдістемелік ұысыныс; БЕС 14 «Тәуекелді шаруашылық серіктестіктегі инвсетиция есебі» және оған әдістемелік ұсыныс; БЕС 15 «Біріккен қызметтегі қатысу үлесінің қаржылық есепте көрініс табуы» және оған әдістемелік ұсыныс).

Бұған қоса, инвестиция мыналарға бөлінеді:

• 
  тікелей – басқа субъектілердің жарғылық капиталындағы инвестициялар;
  
• 
  портфельдік – субъект иелігіндегі құнды қағаздар жиынтығы;
  
• 
  венчурлік (тәуекелшіл) – жаңадан пайда болған субъектілердегі
  

Шаруашылық жүргізуші субъект акцияға ие болу жолымен немесе үлестік қатысудан табыс алу арқылы басқа субъектілерге қаржылық жұмсалымды тудыра алады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (ҚР АК) 94 - бабына сәйкес, басқа заңды тұлғаны қалыптастырған жарғылық капиталдың бір бөлігіне иелік етуші заңды тұлға еншілес болып табылады немесе жасалған келісімшартқа сәйкес негізгі серіктестік қабылданған шешімді анықтай алады. Негізгі серіктестік еншілес серіктестікке толық (100%) немесе толғырақ (90%) бақылау жүргізе алады.

Бақылау – бұл оның қызметінен пайда алу мақсатында серіктестіктің қаржылық және басқа саясатын анықтау құқы.

Егер басқа негізгі серіктестік оның дауыс беретін акциясының 20% көбірек иемденсе, онда акционерлік қоғам тәуелді деп есептеледі (ҚР АК 95-бабы), яғни инвестицияланған субъектінің оның бақылауынсыз қаржылық және басқа саясаты бойынша шешім қабылдау құқығына ие болады.

Еншілес, тәуелді, бірігіп бақыланатын заңды тұлғадағы инвестиция мына екі әдістің біреуімен ескерілуі мүмкін:

а) үлестік қатысу әдісімен – инвестция сатып алу сәтінде табыс (залал) ретінде танылатын кірістер мен шығыстар туралы есеп берудегі тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза активтер өзгерісіндегі инвестордың мойындаған үлесі бойынша олардың құнын одан әрі арттыратын (кемітетін) сату құны бойынша көрініс табады;

ә) құндық әдіспен – инвестиция сатып алу сәтінде сату құны бойынша көрініс табатын есеп әдісі. Инвестициядан түсетін табыс инвестордың кіріс және шығыс туралы есебінде сатып алған күннен кейін пайда болған шаруашылықты серіктестікте жиналған таза табыстың жалпы сомасына тиесілі дивидендтер көлемінде танылады.

Үлестік қатысу әдісі мынадай белгілермен сипатталады:

• 
  шаруашылықты серіктестікке қатысты таза табысты қатысу үлесі
  

• 
  шаруашылықты серіктестікке қатысты залалдағы қатысу үлесі инвестиция құнының баланстық кемуімен көрінеді және қатысу үлесіндегі залалдан білінеді;
  
• 
  тиесілі дивидендтер сомасы инвестордың инвестиция құнының баланстық кемуімен көрінеді.
  

а) инвестицияның сату құнына:

Шот дебеті (Дебет счета) 142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар»

Шот кредиті 441 «Ағымдық шоттағы ақша» 70 000 теңге

Жыл қорытындысы бойынша:

• 
  тәуелді серіктестіктің таза табысы – 30 000 теңге болды.
  
• 
  жарияланған дивидендтер – 15 000 теңге (төлем көздеріндегі салықты ұстағаннан кейін)
  

Шот дебеті 142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар»

Шот кредиті 871 «Басқадай ұйымдардағы қатысу үлесінен табыс (залал)»

30 000 теңге × 35% = 10 500 теңге

б) дивидендтер үлесіне:

Шот дебеті 332 «Есептелген сыйақы»

Шот кредиті 142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар»

15 000 теңге × 35%=5 250 теңге

Егер тәуелді шаруашылықты серіктестік қызметінің нәтижесі залал келтірсе, онда инвестор бұл серіктестіктегі өзінің қатысу үлесін мойындайды, осының салдарынан инвсетицияның баланстық құны кемиді.

Мысалы. Тәуелді шаруашылықты серіктестік 50 000 теңге залалға ұшырады. Тлемге кеткен дивиденд (артықшылықты акция бойынша) 25 000 теңге:

• 
  залалдағы қатысу үлесіне:
  

142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар» шот кредиті

50 000 теңге × 35%=17 500 теңге.

• 
  дивидендтер үлесіне:
  

142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар» шот кредиті

25 000 теңге × 35%= 8 750 теңге

Егер тәуелді шаруашылықты серіктестік активтерді қайта бағалауды жүргізсе, онда инвестор бұл өзгерістерді өзінің үлесін көрестуі керек.

Мысалы. тәуелді шаруашылықты серіктестік негізгі құрал-жабдықты 10 000 теңге сомасына бағалады. Таза табыс 20 000 теңге, дивидендтер – 8 000 теңгені құрады:

• 
  активтерді бағалау үлесіне:
  

542 «Инвестицияны қайта бағалаудан қосымша төленбеген капитал» шот кредиті

10 000 теңге × 35%= 3 500 теңге;

• 
  табыс үлесіне:
  

871 «Басқа ұйымдардағы қатысу үлесінен табсы (залал)» шот кредиті

20 000 × 35%= 7 000 теңге;

• 
  дивидендтер үлесіне:
  

142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар есебі» шот кредиті

8 000 теңге × 35%= 2 800 теңге.

Бұрынғы сома жойылған кезде қайта бағаланған инвестиция сомасы бөлінбеген табыс деп танылады:

542 «Инвестицияны қайта бағалаудан қосымша төленбеген капитал» шот дебеті

561 «Есептік жылдың бөлінбеген табысы (орны толмаған залал)» шот кредиті – 3 500 теңге.

Инвестицияның қайтуы мынадан көрінеді:

441 «Ағымдық шоттағы ақша» шот дебеті

142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар» шот кредиті 56 700 теңге.

Құндық әдісті қолдану барысында – сатып алу сәтіндегі инвестициядан түсетін табыс сатып алу құны бойынша білінеді. Инвсетициядан түсетін табыс тиесілі дивидендтер көлемінде танылады, бірақ инвестицияны сатып алу сәтіне дейінгі кезең үшін алынған дивидендтер қайтарылған капитал ретінде қарастырылады және инвестицияның баланстық құнының кемуінен көрінеді.

Бұл әдіс қаржылық есеп жасау барысында, мынадай жағдайда инвесторға қолданылады:

• 
  тәуелді шаруашылықты серіктестік ұзақ мерзімді шектеу жағдайында
  

• 
  инвестициялар жақын күндері іске асырылу үшін сатып алынатын болса.
  

• 
  Сатып алу сәті
  

441 «Ағымдық шоттағы ақша» шот кредиті 500 000 теңге.

Жылдың соңында жарияланған дивидендтер 40 000 теңге;

• 
  8 айға арналған тиесілі диивдендтер сомасына:
  

724 «Акция бойынша дивидендтер және процент түріндегі табыстар» шот кредиті

40 000 теңге × 35%= 14 000 теңге;

• 
  1.01.1-ден 1.05.01-ге дейінгі кезең үшін дивидендтер (инвестицияны
  

Шот дебеті 332 «Есептелген сыйақы»

Шот кредиті 142 «Тәуелді серіктестіктегі инвестициялар»

40 000 теңге – 14 000 теңге = 26 000 теңге.