Жүсіп баласағҰН "ҚҰтты білік" педагогикалық дастаны
«Құтты білік» дастаны сан-салалы білімдерді қамтыған терең философиялық шығарма ретінде
жүктеу/скачать 55.08 Kb.
|
«Құтты білік» дастаны сан-салалы білімдерді қамтыған терең философиялық шығарма ретіндеЖүсіп Баласағұн — Баласағұн)-XI ғасырдың көрнекті ақыны, дана ойшыл, белгілі қоғам қайраткері. Ол замандастары мен ұрпақтарына дарынды ақын ғана емес, орта ғасырдың танымал ғалымдарына да, дәлірек айтқанда ғылым, табиғатанушы, риезиет (математика), фаликият (астрономия), тарих, араб-парсы тіл білімі және т. б. меңгерген ғалымдарға да жақсы танымал болды. Осыған байланысты, діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу мақсатында, сондай-ақ діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу мақсатында, Діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу, сондай-ақ жастар арасында діни экстремизм мен терроризмнің таралуының алдын алу мақсатында, Қостанай облысы әкімдігінің дін істері басқармасының қолдауымен Қостанай облысы әкімдігінің дін істері басқармасы Қостанай облысы әкімдігінің дін істері басқармасымен, дін істері басқармасымен бірлесіп, бұл көркем шығарма, ортағасырлық түркі тілдес халықтардың тарихи, қоғамдық-саяси өмірі, ғылым, әдебиет және мәдени дәрежесі, әдет-ғұрыптары, нанымдары және т. б. туралы неғұрлым қызықты әрі ауқымды мәліметтер беретін [1]. Өз уақытында кітап көшіріліп, Шығыс патшайым оқыды. Бір қызығы, бұл еңбек әртүрлі елдерде әртүрлі атаулар берді [2; 86]: ирандықтар Фирдоусидің "Шахнасымен" және "түркі Шахнамаи" ("түркі Шахнамасын") бірге "түркі Шахнамаи" ("түркі Шахнамасын") деп атады.; Шығыс елдерінің әкімдері-" Зийнатул-умаро "("мода Амиров"), Тұрандықтар - " Кутадгу біліг "("Құтадғу біліг").; осылайша, Дастанның ғалым-зерттеушілері кітаптың атауын орыс тіліне аударды: "патшаларды қалыптастырушы білім" ("патшаларды қалыптастырушы білім"); С. Е. Малов - "Бақыт кітабы" ("бақыт кітабы"); А. А. Валитова — "Басқару туралы білім "("Наука об управлении"); В. В. Радлов — "Бақыт сыйлайтын білім" ("Знание, дарующее счастье"); В. Томсон — "Бақытты болу өнері" ("Искусство сделаться счастливым"); С. Иванов — "Құтты білім"("Благодатное знание"). Жүсіп Баласағұн өмірі туралы мәліметтер өте аз сақталған. Ғалым-Философ өзінің өмірі мен поэтикалық қызметі туралы кейбір мәліметтерді" Құтты білік" Дастанның соңғы үш бөлімінде тек Үстіртте қысқаша баяндайды. Ақынның мәліметіне қарағанда, Джусип Баласағұн орта ғасырда Қарахан әулеті орнаған мемлекеттің астанасының бірінде Баласағұн қаласында дүниеге келген. "Түп-тұқианнан өзіме шейін" ("Түп-тұқианнан өзіме шейін") кітабында ойшыл ғалым қазақтың ұлы тұлғасы, соның ішінде Елсау Би немересі, Қас-Қажылым руынан алған Албан көргені туралы айтылады. Жүсіп Фарабтан (Отырар), Қашғар, Бұхардан білім алады. Араб, парсы тілдерінде еркін сөйлейді. Ол Баласағұндағы өзінің белгілі философиялық-диалектологиялық "Құтты білік" дастанын бастап, Қашқарда бітірді. Өйткені түркі тайпаларының мәдени өмірінде Қашғар қаласы үлкен рөл атқарды. Х-ХІІ ғғ. Қараханидтер әулетін басқарды. Соғыс жоқ, тыныш, бейбіт өмір сүруге келетін-Орта Азия тайпалары, елдер, мемлекеттер, басқару жүйелері бірге жоғары салықтар өсіп, өсіп келеді, нығая бастады. Қараханидтердің көшпелі билігі Қашғар қаласында болды. Қашқар Ұлы Жібек жолы бойындағы мәдениеті, әдебиеті, экономикасы дамыған ірі қалалардың бірі болды. Государство Караханидов ережесін ұлы көсемі болған, ел, атақты Табгашом Қара-Бограханом. Мұнда "ағаш" сөзі күшті, пәрменді. Ал "Богра" сөзі бураны білдіреді және қашудан-жойқын күштің белгісі. Бұл Табғаш қара-Бограхан батыл қара-Бурабай (Қара-Бура) дегенді білдіреді. Қара-Бурабай, Орта Азия халықтары өзіне тартады және біздің ұлы бабаларымыз ретінде құрметтейді,ұлы тұлға деп санайды. Қазақ, ұйғыр, қырғыз, тәжік, өзбек, түрік және басқа ұлт өкілдерінің әрқайсысы. Қара-Бурахан Орта Азия халықтарының, батырлардың, билердің және ғылыми-білім жаршылары мен қарапайым халықтың жоғары қолдауына ие болғандықтан, өзінің абыройы, тазалығы, батырлығы, адамгершілік-білімді қасиеттері сияқты. Ұлы Жібек жолымен жаңалықтар, ұлы және ғалымдардың дінін таратушылар, дін Ислам таза, бұл ерекше қолдайды. Қара-Бурабай өзінің алдына төрт позиция қояды, негізгі, өзекті мәселелер, сондай-ақ аймақ билеушілері үшін де, биліктің барлық өкілдері үшін де [4]: Білім — батылдықты ажырата білу, ақылды, ақылды кейіпкер, ақылды, ақылды, ақылды, ақылды болу. Адамгершілік-адамгершілік-адамдық қадір-қасиетін сақтау адам, уақытша аштық-тоқтыққа ауыстырылады, байлық-қызықпай мансап, құмарлыққа вакансии алданбай, мұнармандықты мүлтіксіз орындау. Осы уақытта Қара-Бурахан барлық мұсылман таратушыларын өте жауапты қолдайды,мыңдаған сауатты жастарды үлкен қалаларға жіберіп, мұсылман дініне үйретеді. Қара-Бурахан Орталық Азиядағы Қожа Ахмет Иассауи есімді қызына мұсылман дінін, діни төзімділігін және уағыздауын тапсырады. Қожа Ахмет Иассауи басшылығымен түркілер исламды тұтынушы ғана емес, ислам мәдениетін құрушы болып табылады. Мұндай түркі халықтарының рухани, мәдени дербестігі кезінде Жүсіп Баласағұн тарих сахнасына шығады. Ол Қараханидтер хан сарайында қызмет етті. Мемлекеттің қара көсемі Жүсіп Қарахан-Бұраханның хан дәуірінің, елдің, басқару принциптерінің, елдің ашықтығы, мұсылман сенімі ең жақсы қасиеттер — Ислам дінінің адалдығы мен әділдігі, білімдігі, адамгершілігі мен тазалығы, пайымдап, қара–Бұраханның төрт позициясын зерттеу, өзінің туған деңгейіне сүйене отырып, басты көркем туындылар неғұрлым жоғары деңгейге алып келеді. "Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Астанадағы кеңсесінде Египет Араб республикасы" әл-Азһар "университетіне қарасты Имамдардың білімін жетілдіру курсына жолдама алған имамдармен кездесу өтті "деп хабарлайды" Нұр Астана " орталық мешітінің баспасөз қызметінен. Бұл туралы автордың өзі де ескерткен елбасы Дастане [5] 589]: Төрт жүз алпыс екінші жыл ішінде, Өйткені, бұл тіздім бәйіт форматта. Мен он сегіз ай жасадым, Талғар, Барлық сарасын таңдады. Осы шығарманы ұзақ жылдар бойы зерттеген ғалымдардың бағалауынша, Жүсіп Баласағұн елу төрт жасқа толған Дастан жазды. Сондықтан, ақын 1015-1016 жж.Шу өзенінде Кузорда (Баласағұн) деп аталатын атақты түркі әкімінің отбасында дүниеге келген. Өз Дастаны шыққан жылы, Табғаш қара–Бограханға (қара–Бураханға) хандардың ханы сыйлады. "Білікпен" байқауы қара–Жүсіп Бұрахан ырзалығын танысқаннан кейін, әрі қарай "Хас Хажыб қоян" деген атақ беріледі, ол бас хан сарайын, сіз ақын ретінде, бас Ғаламдық елші өз қызметін атқара алады деген мағынада. Бұл туралы ақын [5; 44]: Алыс шетелдерден туған адам, Барлық халық ән мен кітаптармен оқыды. Қайда бекіту-толық ақпарат жинау жазды, Елімізде Қашқар мерекесі Тамәмдады. Ал Академик.Нысанбаевтың ғылыми зерттеулерінің негізінде "Құтты білік" үш нұсқасы бар: Вена нұсқасы (1439 ж.), Каир нұсқасы (1895 ж.) және Наманган нұсқасы (1913 ж.). Осы үш нұсқаның әрқайсысы үшін "Құтты білік" ғылыми негізделген дастанның толық мәтінін әзірледі. Алғашқы рет француз ғалымы Жауберт Амадес Дастан көне қолжазбасы табылды, ол 1823 жылы Париждегі "Азия" журналында Веналық нұсқадан үзінді жариялады. Венгр ғалымы Германи Вамбери (1832-1913) Дастанның бірнеше тарауын 1870 жылы неміс тіліне аударды. Кітапты Инсбрукқа шығарды. "Құтты білікті" Г. Каримов өзбек тіліне, н. Гребнев (1971) және С. Иванов (1983) орыс тіліне, А. Егеубаев (1986) қазақ тіліне, аудармашылар тобы ұйғыр тіліне (1984, Пекин) аударған. Дастанның аударылуымен в. В. Радлов (1837-1918) 20 жыл бойы үздіксіз айналысқан. Түрік ғалымдары 1942-1943 жылдары аударған, үш нұсқасы Стамбулда 3 томда жарияланды. 1900-1964 жж., М. Кепрюлд (1880-1960), А. Дильашар (1897-1979). Сонымен қатар, жоғарыда аталған Дастанның үш нұсқасымен салыстырғанда, орыс ғалымы С. Е. Малов Каир сенушілердің өзара жақындығын атап өтті, және "Ұйғыр редакциясы (Вена-Гират) көп жағдайда олардан сақталды", Бұл нұсқаны "ислам мәдениетінің ұйғыр жазбасының ірі сирек ескерткіші"деп бағалайды. Сонымен қатар, Баласағұн (Жетісу) қаласының тұрғындары сияқты, автор Дастан басында араб әрпімен Ұйғыр жазбаша тілінің ықпалынсыз жазған, бірақ поэма Қашқардағы осы әсерге ұшырап, ел ішінде тарату үшін ұйғыр әрпімен қайта жазылған". Көптеген ғалымдар бұл өтпелі кезеңнің туындысы деп санайды, өйткені олар Араб халифатының" Құтты білікті"әлсіреуінде жазылған. Түркі халықтарының әдебиетіндегі араб мәдениеті мен әдебиеті өте күшті болды. Түркі халықтарының көптеген ғалымдары өз шығармаларын араб тілінде жазуға мәжбүр болды. Сонымен қатар, араб тілі — ислам сияқты мәдениет тілі, ешқандай бас тарту мүмкін емес. Сондықтан араб және түрік ақындары арасындағы тіл мәселесі өте өткір болды. Бұл Жүсіп Баласағұнның "Құтты білгірі" атты алғашқы туындысы. Ежелгі Шығыс ілімі бойынша әлем төрт нәрсені ұстайды: жер, су, ауа, от. Осы төрт нәрседен әлем үйлесімі жасалады. Осыған байланысты "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу бойынша мақсатты жұмыстар жүргізілуде. Дастанның басты идеясы төрт қағидатқа негізделген: [8; 161]: Біріншісі-мемлекетті дұрыс басқару үшін қара еркін анық көрсететін әділ Заң. Автор, әділдік бейнесі ретінде, көтеріліс патшасын көрсетеді. Екінші тілек, бак-дәулет, яғни кунт еліне болсын. БАҚ мәселесі-да Даулет патшаның Айтол бейнесінің көмегімен. Үшінші, интеллект. Ақыл-ойдың қоғамдық рөлі Исламның ұлы-Усдулмаш (Угдулмаш) бейнесінде айтылады. Төртінші, қанағаттану мәселесі. Бұл мәселе дастанда туыс, сыйға тарту Одгурмиш (Одгурмыш) туралы. Композициялық құрылым бойынша дастан 6520 Байттан тұрады(екі жолақты өлең). Бұл 13000 өлең жолдары. Дастан кіріспеден, сексен бес бөліктен және сөз мен өлең түріндегі қорытындыдан тұрады. Алғашқы төрт бөлім діни нанымға, бес — жеті планетаның және шоқжұлдыздардың белгілерін сипаттауға арналған, ал алтыншы-он бірінші бөлім негізгі бөлімге енгізу болып табылады. Жұмыстың сюжеттік бөлігі он екінші бөліктен басталады. Ол басты кейіпкерлердің әңгімелері мен санақтарынан тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімдері екі жолдық меснев түрінде жазылған. Осыған байланысты, "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, сондай-ақ "діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ: қоса беріліп отырған діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жасауға бағытталған діни іс-шараларды ұйымдастыру және өткізу Ережесі бекітілсін. Дастанның сюжеттік желісі қарапайым. Сұрақтар мен жауаптар, Диалогтар түріндегі кітап Авеста болған дәстүр болды. Г. Баласағұн дәстүрді жалғастыру, ақыл-білімге, кемелдікке жету және батырларды іздеу. Оның айтуынша, адам шексіз, адам әділдікке жете алады, мұсылмандардың қырқыншы борышы-таным процесіндегі ғылымның рөлі. Балаларды тәрбиелеудің көптеген мәселелері, адамгершілік және т.б. [2; 90]. Автор қызықтардың кейіпкерлері әлемдік анық еместігі, сәйкес келмеген тұрақты емес игіліктерді, тыныштық, ізгілік, әділдік, ақыл мен білімді, ұстамдылықты, деп бағалау мырзалықты туралы сыр. жүктеу/скачать 55.08 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|