К Ә сіптіко қ ытуж ә н е е ң б е к әок 08 АҚпараттылық ЖӘне компьютерлік технологиямен оқыту

1. 
   Қ.Болатбаев Даналар сөзі - өнердің көзі. //Қазақпарат -Алматы, 1999ж.
   
2. 
   Б.Байжігітов Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері. //Өлке –Алматы, 1998ж.
   
3. 
   К.І.Құдабаева Сәндік – қолданбалы өнерді оқыту теориясы мен технологиясы. –Қарағанды, 2005ж.
   
4. 
   Т.Тілеубекұлы Ғасырлардан жеткен ою-өрнектер //Халық шежіресі журналы
   

Философия және әлеуметтік – гуманитарлық ғылымдар кафедрасы

Шәкәрімнің шығармаларын зерделей отырып, өзінің философиялық көзқарастары мен ағартушылық құралы - өлеңдерінен ұлт қамы, алдыңғы қатарлы елдердің білімін меңгеру, адамгершілік тәрбиесі, діни - рухани мәселелерінің жан - жақты қамтылғанын көреміз. Өзі өмір сүрген қоғамдық мәдени ортаның сұраныс деңгейін, өзгерістердің оңды жақтарын тіршілікте адам мен адамдар арасындағы қарым - қатынас арқылы көптеген дүниелік мәселелердің шешілуіне орайластыра насихаттады. Кемеңгер ақын қазаққа тән қасиет - адамдарға жақсылық жасау деп түсіндірді. Әсіресе, қазақ халқының бойындағы қонақжайлылық, тіпті ең соңғы затына дейін беру арқылы тіршілікті өзі үшін де, басқа үшінде маңызды ететініне тоқталады.

Ойшыл ақын Шәкәрім басқаларды түсіну арқылы өзіңді өзің терең бағдарлай біл, өзіңе қарап адамды таны, мәнді өмір сүр дейді. Адам мен адам арасындағы қатынас қоғамдық екенін, сондықтан басқаның ой-пікірін, оның көзқарасын, мақсат-мүддесін ұғына, түсіне отырып, әркім өз-өзіне сынмен қарап өз жағдайын түсінуге мүмкіндік туғыза алады. Басқаны түсіну, ұғыну, оның көзқарасына талдау жасау қандай қиын болса, өзіңді түсіну сондай болғаны деп, Шәкәрім төзімділікке, сабырлылыққа шақырады.

Тауып айтса мінді деп,

Жоғалтып бақ мініңді.

Өз етіңді жұлып жеп,

Шәкәрімнің пікірлері - рухани әлеуметтік, қоғамдық, саяси, демократиялық және ұлт мәдениетінің ағартушылық бағытындағы ең алғашқы, жаңаша классикалық сипатқа ие болған рухани қазыналары. Оның ұлт мәдениетінің, мемлекеттің ар білімі қойнауында дамитындығын дәлелдеген пайымдаулары күні бүгінге дейін өзінің көкейкестілігін жойған жоқ. Ол қазақи ұғыммен түсіндіргенмен, қазіргі қоғам дамуының жаңа белесіндегі адамгершіліктің мәні ол тек экономикалық мәселелермен шектелмейтігінде, ол сондай-ақ геосаясат, әлеуметтік, діни, демографиялық, мәдени және педагогикалық, этнопедагогикалық мәселелердің түп қазық, ірге тасын қадап, қалаған. өзгермелі әлеуметтік - мәдени жағдайда руханияттың тірегі - адамгершілік десек, қазіргі тәрбиенің басты мақсатын - жас ұрпақты ерікті өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары, адамгершілік, имандылық, ізгілік, мінез - құлқы қалыптасқан, салауатты өмір сүруге дағдыланған, жаңаша ойлау қабілеті дамыған, ұлтаралық достықты құрметтейтін, өз елінің ұлтжанды патриотын тәрбиелейтін этика, мәдениеттану ғылымдарының сөзсіз қажеттілігі мен үлесінің маңыздылығын атап көрсетеміз. Шәкәрімнің ағартушылық идеялары төл ағарту, төл мәдениет бағытындағы қазақтың мәдени өміріне қосылған аса маңызды тарихи үлес. Шәкәрім шығармаларында қазақ қоғамының болмысына үңіле қарап, мінез-құлық кеселдерінен арылғанда елдің ынтымақ берекесі кіреді. «Талап пен ақыл» өлеңінде ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық, намыс, ой-талап тіршілікті оңалтып, адам өмірін шынайы рақатқа бөлейді, онсыз жарық дүниенің мәні жоқ деген түсініктерді насихаттайды.

Сабыр деген әр іске шыдамдылық,

Қатты керек адамға бұл бір қылық.

Қолы жетпей талай жан ізденеді,

Осыдан көп шығады адамшылық. /2.1.130/

Шәкәрім "Дүние мен өмір" өлеңінде бұл екі ұғымның рухани диалектикалық мәнін түсіндіріп берді. Сол арқылы қазақ халқының рухани қазыналарының философиялық - моральдық тереңіне үңілуге және мәдени - рухани деңгейін көрсетуге мүмкіндік туғызады. Шәкәрімнің пікірінше "дүние алдамшы, өмір - қу" деген түсінік тек елірген есерлерге ғана тән.

Дүние алдамшы, өмір қу есерлерге,

Есерлікпен жолығар кеселдерге.

Ол екеуі мінді емес, мін өзіңде.

Сөзің бөлек өзгеден десеңдер де - /3.1.42 /

деп, қазақ тұрмысындағы адамның рухани күйі, мұқтаждық, ел өмірі, өтпелі уақыттың тұрлаусыз, мәнсіз кезеңдерінің болуы сияқты құбылыстардың болуы табиғи нәрсе. Өмірде тек қана қуаныш пен сәттілік бола бермейді. Өмір ағыны тоқтаусыз, адамға қажеттісі-табандылық, төзімділік, қанағатшыл ниет қажет. Адам дүниеде қаншалықты мазасыз күйде болса, шарасыздығы да соншалықты, тағдырдың сыйына төзімділікпен қарап, алға жылжу керек деген зиялы кеңес береді. Шәкәрім дүниетанымы, философиясы экзистенциалдық сарында, оның шығармаларына арқау болған адамдық қасиеттің бірі - төзімділік. Оны ұлттық рухани мәдениетпен ұштастыра насихаттауы бүгінгі күн қажетіне қарай атқарылған іс. Шәкәрім жақсы, жаманды бағдарлай білудің ұлттық ұстанымы мен адам болмысындағы төзімділік, сабырлылық қасиеттердің көмескіленіп кетпеу үрдісіне көңіл аудару және жақсы мінезге бастау идеясын аңғартты. Халық данагөйі Шәкәрім дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі төзімділік құбылысының маңызды орны мен рөлін ғылыми, діни көзқарастарымен пайымдаудағы ұлттық методологияның ерекшелігін білдірсе керек. Адамның рухани өмірінің мәні – қайырлы ісінде, толеранттылық дәстүрдің құндылығында деп түсіндіреді:

Жаралы кісі албырт қой.

Сенемісің дүниеге,

Ызаның арты шалғырт қой.

Ашулы албырт адамның

Қанжарын ептеп, бұғып ал/4.1.148/.

Шәкәрім туындылары ел мінезіне жақын, адам тағдырына ара түсерлік мазмұнымен ұлттық мәдениетте салмақты орынды иленеді, адамдарды қанағатшыл болуға, дүниеге және өмірлік құндылықтарға деген ізгі ниеттері, үгіт - насихаттары ұрпағына үлгі - өнеге ретінде саналды. Оның жақсылық, адамдық, сүйіспеншілік, достық, бірлік, парасаттылық адамдарға әділ болу туралы көзқарастары күллі мұсылман дүниесінде қолдау тауып отыр. Діни философияның негізгі тұжырымдарын, қағидаларын, пікірлерін асқан шеберлікпен пайдаланған. Жеке басында дін мен ғылымның сабақтастығын парасаттылықпен өлшеп біліп, сенім, таным, имандылық ұғымдары - оның ойларының негізі болды.

1. 
   Құдайбердиев Ш. Шығармалары. А., 1994. 191-192 б.
   
2. 
   /1.130/.
   
3. 
   /1.142/.
   
4. 
   /1.148/.
   

ӘОК 371.380

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Ою-өрнек қолды жаттықтыруда, суретшінің ойын, қиялын ұштауда таптырмайтын құрал-әдіс, тамаша мектеп. Ою-өрнек суретшінің қолының икемін, буынының әсем қимылдауын, сызықтың әдемі де айшықты болып сызуын қалыптастырады. Кезеңде суретшілер тіпті әлі күнге дейін өрнек салуға онша көп мән бермейді. Олар бірінші орынға долбар салуды мақсат етіп қойды. Өйткені әсіресе Европада ою-өрнек салу онша дамымаған және оған Орта Азия мен Қазақстандағыдай мән берілмеген еді. Орта Азия мен Қазақстанда сәулет өнерінде де ең негізгі безендіру құралы осы ою-өрнек болды емес пе. Тіпті, шығыс елдерінде де солай. Осыдан сурет өнерінде, қол өнерінде ою-өрнекті сонша жоғары қою адамды ойландырмауы мүкін емес еді. Кейіннен зерделеп, зерттеп қарасақ оның да мәні бар екен. Европада наброск (долбар) сурет салуда алғашқы әліппе болса да ол жалпы халықтық сипат алмады. Мұнымен суретші болуға зауқы бар санаулы адамдар айналысты.

Ал ою-өрнек әсіресе Қазақстанда өркендеді, екінің бірі оюшы, он саусағынан өнер тамған шебер болды. Бұл ою-өрнек өнерінің адам қиялын, сезімін қозғайтын қасиеті бар екендігінің дәлелі.

Қазіргі кездегі көптеген тәжирбеге сүйенсек, ою-өрнектің оқушыны сурет салуға баулуда, шеберлігін ұштауда долбарға қарағанда рөлі зор екендігін көреміз. Сондықтан ою-өрнек салуды бағдарламаға кіргізетін уақыт жеткен сияқты. Оқушы сурет салуды үйренгенде осы ою-өрнекті меңгеруден бастағаны дұрыс.

Қазақта оюдың өте көптеген түрлері бар. Қошқар мүйіз, құс тұмсық, түйе табан, балдақ, ирек, су, ит құйрық т.б.

Міне, осы оюларды күніге айшықтап, сызып отырсаң, біраз күннен кейін қолың икемге келіп наброскіні де, суретті де салғанда кездесетін көптеген бейнелеу сызықтары, тамаша пластикалық иірім, шеңбер, доға, толқынды сызықтарды тез меңгересің. Ал, алғаш сурет өнеріне талпыныс жасаған оқушының қол икемі келмей қиналатыны да осы сызықтар. Сондықтан, қазақ ұлттық ою нақыштарының сурет салуда үлкен методикалық рөлі бар.

Ою-өрнекті жақсы меңгерген адам наброскіні де жақсы меңгереді қолы әбден жаттыққан оқушы енді кез-келген жан-жануардың, немесе адамның қимылын, оның күйзеліс бет әлпетін, мінез құлқын әп-сәтте бере алады.

Наброск (долбар) суретшіні шығармашылық ізденіске, ойлылыққа жетелейді. Наброскіні, сонымен бірге ол суретші туындысының алғашқы жобасы.

Долбармен кезінде талай ұлы суретшілер айналысып, еңбектер жазған, олар: Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланджело т.б. Олар өздерінің өлмес туындыларын осы наброскілер арқылы өмірге келтірген.

Алысқа бармай-ақ, өзіміздің ұлы ғалым атамыз Шоқан Уәлихановтың еңбектерін алайықшы. Оның ұрпағына тастап кеткен ұшан-теңіз тарихы, этнографиялық ғылыми мұрасына қосқан көптеген сурет мұрасы да бар. Олар қазір онша зерттелмеген.

Шоқан Уәлиханов еңбектері ішкі психологиялық сезімге бай, техникасы жоғары, сызылуы нәзік те шебер сурет туындылары. Оның қаламұшпен салынған «Потанин» портреті қандай шебер де, нанымды шыққан. Ондаған сызықтардың толқынды ізі адамның пластикалық пішінін ашып, ішкі психологиялық сезімінің кілтін дөп басып тұр. Сызықтардың өте шебер де әсем қойылуы оның өте білімді суретші екенін дәлелсіз-ақ білдіріп тұр.

Ал «Қырғыздардың ат байлауы» деген долбар суретінде бір дәуірдің ұлттық калоритін, халықтық мінез-құлқын, салт-санасын жоғарғы шеберлікпен жеткізген. Сол кездегі өмір келбетін көрсетеді. Бұл сурет салудың, осындай адамға өзінің табиғатымен, шыншылдығымен әсер ете білетін наброскілерді айнала ортадан (натурадан) іздеп салу керек. Штрихты, реңді суреттерді салып үйрену үшін алдымен қарапайым заттарды пайдаланған жөн.

Ою-өрнек немесе долбарды (наброскіні) сызып, біраз тәжірбие жинақтағаннан кейін енді реңдік (тоновый рисунок), штрихты суреттерді салуға көшеміз. Бұл ою-өрнек пен наброскі салудан күрделірек, бұрын суреті тек сызықтың өзімен ғана бейнелесек, енді штрихтардың көмегімен жарық пен көлеңкені анықтап, оның қандай материалдан жасалғанын көрсетеміз. Бір сөзбен айтқанда салып отырған затымызды өзінің табиғи формасына келтіре бейнелейміз.

Осындай геометриялық фигуралар немесе басқа да заттардың жиынтығын (екі немесе одан да көп) - натюморт деп атайды.

«Натюрморт» сөзі - француз сөзінен алынған термин. Қазақша «өлі табиғат» немесе «тыныш, қозғалмайтын зат» деген мағына береді. Натюморт «өлі табиғат» немесе «өлі зат» аталғанмен, сондағы бейнеленген заттар арқылы табиғи өмірді, заман келбетін тіпті бір халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, тарихын танып - білуге болады.

Осының куәсі ретінде қазақ әйелдерінен шыққан түңғыш суретші А.Ғалымбаеваның «Дастархан» атты натюморттық шығармасын алайық, мұнда суретші ашық жылы түсті бояулармен қазақтың өзіне тән дастархан мәзірін бейнелей отырып, ұлттық ерекшелігімізді, халқымыздың қонақжай, ақжарқын кеңпейілдігін аса бір нәзік сезіммен жеткізе білген. Натюморт алғаш рет ғасырдың басында Голландияда пайда болды.

Содан көптеген елдерге тарап, әсіресе ХVІІІ ғасырдың ортасында бейнелеу өнеріндегі көп тараған жанрға айналды. Осы кезде натюморт салудың тамаша шеберлері шықты. Ол голландиялық Ван де Вальде, Винсент-Ван Гог, францияның ұлы суретшілері П.Сезанн және А.Матис еді. Қазір көптеген суретшілер осы қылқалам шеберлерінің жолын қуып, істерін алға қарай жалғастыруда.

Натюмортты немесе басқа да заттардан құралған суретті салған кезде оның мағыналы құрылымының өзегі болатын - композицияны біліуміз шарт. Онсыз ешқандай қызықты, әсерлі сурет салу мүмкін емес.

Композиция латынның «ойлап шығару» немесе «құрастыру» деген сөзінен шыққан.

Дәлірек айтар болсақ, композиция - суретшінің бейнелегелі отырған натюмортын немесе картинасын дұрыс, әсерлі құруы, ондағы заттарды, кейіпкерлерді белгілі бір ретпен ыңғайластырып орналастыруы болып табылады. Әдетте, әсіресе үлкен живописьтік шығармаларда, суреттерде оқиғаның өзегі немесе басты кейіпкерлері орналасатын белгілі бір орталығы болады. Оны композициялық орталық деп атайды. Композициялық орталық суретшінің шешіміне қарай картинаның кез-келген жерінде болуы мүмкін. Кейбір суретшілердің туындысының композициялық орталығы тура ортасында орналасса, ал кейбіреуінде ол не оң жағында, не сол жағында орналасады.

Суретті саларда отыратын орнымызды дайындау, ұйымдастыру үлкен рөль атқарады.

Алдымызда қойылған натюрморт толық, жан-жанқты көріну үшін одан қашығырақ отырамыз. Ара кашықтық бір жарым, екі метрден кем болмау керек. Отырғанда кез-келген жерге отыра салмай, натюрморттың композициясы қызықты көрінетіндей жерді таңдау керек. Орнымызды белгілеп алғаннан кейін берілген натюрморттың жан-жағынан қарап, ондағы заттардың жалпы пішінін тұтас көлемін зерттеп, керек болса қолымызбен ұстап көруімізге болады. Сонда бейнелейтін затымыздың ішкі-сыртқы құрлысынан толық мағлұмат алып жете танимыз, бұл сурет салуды көп жеңілдетеді.

Қандай суретті салмайық оның барлығына ортақ белгілі бір жолы, кезеңі болады. Сондықтан, сурет кезеңдермен біртіндеп салынып өрбіп отырады. Зат бейнесінің орналасуын анықтау, құрлымын табу, пішінін айқындау, сондай-ақ түйін немесе суреттің аяқталуы деп аталады. Алдыңғы үш кезең жалпыдан жалқыға әдісімен өрбиді.

Енді осы кезеңдер арқылы, берілген натюрмортты салудың жолдарын қарастырайық. Натюрморт үш геометриялық денеден тұрады.

Зат бейнесінің орналасуын анықтау дегеніміз - бейнелейтін затымыздың жалпы нұсқасын қағаз бетіне дұрыс немесе белгілі бір мөлшерде ықшамдап түсіру болып табылады.

Кейде осы суретті орналастыруды жөнді түсінбеген немесе білмеген бала үлкен қателік жібереді.

Суреттің орналасуына баса көңіл бөліп, натюрморттың жалпы нобайын қағазға түсіреміз. Содан ондағы жеке заттардың пішіндерін мөлшермен білінер-білінбес сызықтармен белгілеп аламыз. Осы жерде көкжиек сызығының қай жерден өтетінін тексеріп білген жөн, өйткені суреттің перспективалық құрылысын салғанда қажет болады. Бұл кезеңде сурет стилизация немесе қатаң геометриялық формалар әдісімен сызылады.

Натюрморттағы заттардың бір-бірінің ара қатынасын тексеріп өлшеп, олардың әркайсысының сызықтық қаңқасын сызамыз. Мұндағы заттардың ара-қатынасын өлшеу қарындаш арқылы жүргізіледі.

Қарындашпен өлшегенде, қалам ұстаған қолымызды толық созып, бас бармағымызды қаламның бойымен жылжыту арқылы белгілі өлшемді екініші бір заттың ұзына бойына немесе еніне салып ара-қатынасты табамыз. Қай суретті салмайық осы әдісті пайдаланамыз.

Натюрмортта негізгі өлшем етіп цилиндірдің енін аламыз да жаңағы әдіс бойынша қалған заттардың ұзындығы мен енін өлшеп шығамыз. Заттардың бізге көрінбей тұрған қабырғаларын сызып, перспектива заңы бойынша кубтың бергі беті оның арғы-артқы қабырғасынан үлкен болады және кубтың қырларының сызығы көлбей бір-біріне жақындайды.

1. 
   Ә.Толебиев Сурет сала білесің бе? -Алматы "өнер" 1990 ж.
   
2. 
   В.Б.Розенвассер Беседы об искусстве -Москва "Просвещение"1979 ж.
   
3. 
   Б.Мекішев Әлемнің жеті кереметі -Алматы 1982 ж.
   
4. 
   С.Мұқтарұлы Шоқан және өнер -Алматы 1985 ж.
   
5. 
   А.А.Глдышева Анатомия человека -Москва 1977 ж.
   

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Каcпий теңізі мен оны қоршаған аумақтар көмірсутекті шикізаттың үлкен қорының жинақталған жері болып табылады. Теңіздегі барланған мұнай қоры 17 – 33 млрд. баррель, табиғи газ қоры 232 трлн. фут³ құрайды. (Энергетикалық ақпарат агенттігі. АҚШ, 2003)

Теңіздегі шекара бұрын Кеңес Одағы мен Иран арасында жүргізілсе, КСРО – ның ыдырауы нәтижесінде теңіз жағалауында бірден бес мемлекет шекара түйістірді.
Каспий теңізінің параметрлері

	Жағалаулық белдеудің ұзындығы км %	Су айдынының ауданы мың км.2 %
барлығы	5990 100,0	381 100,0
Соның ішінде секторлар бойынша
Қазақстандық Ресейлік Түрікменстандық Әзербайжандық Ирандық	2000 33,4 1250 20,9 1080 18,0 880 14,7 780 13,0	113 29,7 66 17,3 80 21,0 78 20,5 44 11,5

Кеңес Одағының ыдырауы мен осы өңірден мұнай мен газ қорының көптеп табылуынан аймақта әрқандай проблемалар туындап отыр. Солардың ішіндегі шешуін толық таппай келе жатқан мәселе – теңіздің құқықтық мәртебесін айқындау.

ХIХ ғасырдағы орыс – парсы соғыстары екі мемлекеттің шекараларын белгілеумен қатар, Каспий теңізінің де мәртебесін реттейтін келісімдерге қол қоюмен аяқталды. Гүлістанда жасалған 1813 жылғы келісімге сәйкес, Парсы мемлекетіне теңізде әскери кемелер ұстауға тиым салынды. Ал 1907 жылы Англия мен Ресей арасындағы Ауғанстан, Персия, Тибетті бөлу жөніндегі келісімге сәйкес, Персия екі бөлікке бөлініп, солтүстігі Ресейге, оңтүстік бөлігі Ұлыбританияға қарады. Бұл бітім Ресейдің Каспийдегі үстемдігін нығайтты.

Осы көрсетілген мәртебе 1917 жылға дейін, яғни Ресей империясы құлаған кезге дейін сақталды. Бұдан кейінгі Каспий теңізінің мәртебесі Ресей мен Иран арасындағы 1921 жылғы, және 1940 жылғы КСРО мен Иран арасындағы келісімдер бойынша анықталды. Осы келісімдерге сәйкес, теңіз тек екі мемлекеттің меншігі ретінде қарастырылды, және қандай да бір үшінші мемлекеттің теңізге ешқандай құқығы жоқтығы атап көрсетілді. Бірақ бұл құжаттарда тек сауда, балық аулау мәселелері қамтылды, ал Каспийдің толық көлемдегі құқықтық мәртебесі, теңіз түбіндегі табиғи ресурстар проблемалары реттелген жоқ.

1880 жылдардан бастап Каспий теңізінен өзендер мен каналдар жүйесі арқылы Балтық теңізіне жету мүмкіндігі туды. Ал Дон – Волга каналының құрылысы аяқталғаннан кейін, Каспийден Азов, Қара теңіздеріне жол ашылды.

Каспий теңізі Иран мен КСРО меншігі деп саналғанымен, арадан шекара сызығы заңды түрде жүргізілмеген. Тек 1935 жылы НКВД наркомы Г. Ягоданың құпия бұйрығымен теңіз Астара – Гасан – Кули сызығы бойынша екіге бөлініп, барлық кеңес карталарында КСРО – ның мемлекеттік шекарасы ретінде көрсетілді. Бірақ бұл құқықтық рәсімделмеген шартты шекара болды.

1970 жылы КСРО мұнай өнеркәсібі министрлігі республикалардың көмірсутекті ресурстарын есептеу мақсатында Каспийдің кеңестік бөлігінің теңіз түбін одақтас республикалар арасында орталық сызықты негізге ала отырып секторларға бөлді.

1991 жылдан кейін пайда болған теңіз жағалауындағы тәуелсіз мемлекеттер алдындағы басты міндеттің бірі - Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны жасау болып табылды. Мұны Каспий жағалауына қатысты мемлекеттер, яғни Әзербайжан, Ресей, Қазақстан, Түрікменстан, Иран белгілеуге тиіс. Құқықтық мәртебеге: кеме қатынасы, биологиялық және минералдық ресурстарды пайдалану, экология, теңіз деңгейінің көтерілуін қоса алғанда, жағалау бойындағы мемлекеттер юристикциясының шектерін де белгілеу мәселелерін реттеу кіреді. Каспийді тек бейбіт мақсаттарда ғана пайдалану; осы теңізді бейбітшілік, тату көршілік, достық пен ынтымақтастық аймағы ретінде сақтау; Каспийге байланысты мәселелердің барлығын бейбіт құралдармен шешу; қоршаған ортаны қорғау және Каспий теңізінің ластануын болдырмау, оның биологиялық ресурстарын сақтау, ұдайы өндірісі және оларды ұтымды пайдалану; Каспий жағалауы мемлекеттерінің қоршаған ортаға және бір – біріне теңізді пайдалану және оның ресурстарын игеру жөніндегі қызметінің нәтижесінде келтірген зияны үшін жауапкершілігі; Каспий жағалауы мемлекеттерінің сауда кеме қатынасының еркіндігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету енеді. Бағдарлама бойынша геофизикалық және геологиялық барлау жұмыстарын, көмірсутекті шикізаттардың кен орнын игеруді қоса алғанда, өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту туралы нақты ұсыныстармен алмасатын болады. Айта кететін бір жайт, бұл аталған мемлекеттердің осы мәселегеде көзқарастары әртүрлі. Ең алдымен Каспий теңіз бе әлде көл ме, оны бөлу үшін қандай құқықтық режимді қолдану керек деген сауалдар төңірегінде таластар жүргізілді.

Геологтардың айтуынша, көлдер мен теңіздердің бір – бірінен айтарлықтай айырмашылықтарын көлеміне, тұздылығына, тереңдігіне, тіршілік ету уақытына, пайда болу жолдарына, құрлықтық қайраңның бар – жоғына қарап анықтауға болады.

Әлемдік тәжірбиеге сүйенсек, теңіздердің мәртебесін анықтауда 1982 жылғы БҰҰ – ның барлық теңіздер мен мұхиттарға қолданылатын теңіз құқығын реттеу ережелері қолданылады. Бұл ережеге сай, жағалаудағы мемлекеттер теңізді ортақ сызық негізінде делимитациялауға (2 – бап), минералды ресурстарды барлау және игеру үшін айрықша экономикалық зона құруға (56 – бап), және 12 – мильдік территориялық суға иелік етуге құқықтары бар. Ал қалған аумақ барлық елдерге ортақ болады. Аталған конвенцияда ішкі теңіздер жөнінде нақтылы шарттар қарастырылған. Келісімде көрсетілгендей, ішкі теңізбен шекаралас елдер өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру мақсатында бір – бірімен ынтымақтас, әріптес болуы шарт.

Егер Каспий ішкі теңіз ретінде қарастырылатын болса, онда жоғарыдағы конвенцияға сәйкес теңіз барлық жағалаулық елдердің құқықтары сақтала отырып; аумақтық теңізге, айрықша экономикалық зонаға, және құрлықтық қайраңға бөлінуі керек. БҰҰ конвенциясының 15-ші бабына сүйенсек, жағалаудағы мемлекеттер арасындағы территориялық сулар жағалаудың бір жағынан да, қарама – қарсы жақтан да бөліне береді.

Каспий теңізінде материктік қайраң шекараларын анықтау тек жағалаулық сызықтар мен орталық тереңдіктердің шекараларын анықтағаннан кейін ғана мүмкін болады. Осы жағдайда әр елге, басқа жағалаулық елдердің құқықтарын бұзбай қайраң шекарасын анықтауға геологиялық негіз пайда болады. Өткен уақыттарда да жағалаулық елдердің ішкі теңіздерді секторларға бөлу мысалдары кездеседі. Мәселен, Қара теңіз – Украина, Ресей, Румыния, Болгария, Түркия және Грузия мемлекеттері арасындағы келісімдерге сәйкес территориялық суларға бөлінген. Өлі теңіз Израиль мен Иордания арасында бөліске түскен. Бұл екі жағдайда да теңіз шекаралары елдердің құрлықтық шекараларына сәйкес жүргізілген.

Егер Каспий теңіз емес, көл деп анықталатын болса, бұл жағдайда бірнеше мемлекеттермен шекараласатын көлдер туралы халықаралық конвенцияны қолдануға болады. Аталған конвенцияда бірнеше елдермен шектесетін көлдер, мемлекеттер арасындағы келісімдерге сәйкес бөлінуі тиіс, немесе көрсетілген елдердің мемлекеттік шекаралары көлді дәл ортасынан бөлетін жағдайға сәйкес келгенде бөліну керек. Бұл тәртіп Виктория көліне қолданылған, көл британдықтармен германдықтар арасында отарлық басқару кезінде Уганда, Танзания, Кения елдерінің құрлықтық шекаралары арқылы бөлінген. Чад көлі Нигер, Нигерия, Чад елдері арасында бөлінген. Бұл келісім Англия мен Франция арасында отаршылдық басқару кезінде жасалып, кейіннен азаттық алған үш ел тарапынан қабылданған болатын. Альберт және Эдуард көлдері Британия, Германия және Бельгиялықтардың басқару кезінде бөлініске түсіп, қазіргі кезде Уганда мен Заир мемлекеттерінің аумағында. Танганьика көлі Танзания, Заир, Бурунди және Замбия елдерінің арасында бөлінген.Танзания мен Заир арасындағы шекара медиана сызығы бойынша жүргізілсе, қалған екі арал арасындағы меже құрлықтық шекара негізінде жүргізілген.

Солтүстік Америкадағы АҚШ пен Канаданың аралығындағы Жоғарғы көл, Эри, Гурон және Онтарио көлдері 1783 жылы АҚШ пен Ұлыбритания арасында қол қойылған келісімдерге сәйкес, АҚШ пен Канада территорияларына бөлінген. Латын Америкасындағы Аргентина мен Чили шекараларында бірден бес көл бар. Боливия мен Перу арасындағы Титикака көлі, екі мемлекетпен шекараласатын, бірақ өзара бөлініске түспей, жалпы қолданыстағы жалғыз көл. 1956 жылы аталған елдер арасындағы келіссөздерге сай, көл екі елге де ортақ болып бекітілді. Перу мен Боливия арасындағы шекара 1925 жылы жүргізілген еді, ол кезде Титикака көлі құрлықтағы шекара арқылы екіге бөлінген еді. Кейінгі өзгерту көлдің табиғи ресурстарын бірігіп игеру мақсатынан туған сияқты.

Еуропада Женева көлі Швейцария және Франция арасындағы құрлықтық шекара арқылы бөлінген. Лаго және Маджоре көлдері Швейцария мен Италия аумақтарына бөлінген. Бұл айтылған жағдайларда әр ел өзінің территориясындағы көл аймағынан табылған кез-келген ресурстарды пайдалануға құқылы. Кеңес өкіметі кезінде Арал теңізі 1924 жылы 27-қазандағы Орталық Азия Республикаларының шекараларын айқындау туралы заңына сәйкес, Қазақстан мен Өзбекстан арасында бөлінді. Теоретикалық тұрғыдан алғанда, әр мемлекет өз аумағындағы теңіз байлығын пайдалануға құқылы болды.

Жоғарыда көрсетілген жағдайлар Каспийдің құқықтық мәртебесін айқындаудың екі нұсқасын көрсетеді.

Каспий жағалауында орналасқан бес елдің де теңіздің мәртебесі туралы көзқарастары әртүрлі, бірақ кейбір мәселелерде олардың түйісетін жерлері де баршылық. Әзербайжан Каспийді көл деп танып, судың акваториясын, табаны мен қойнауын ұлттық секторларға бөлу қажет деген позиция ұстануда /7,50/. Каспий көл деп танылатын болса, БҰҰ-ның көлдер туралы конвенциясына сәйкес, мемлекеттік шекаралары негізінде және көлдің орталық нүктесінен өзара бөлісулері қажет. Ал су акваториясының бөлінуі ең алдымен биоресурстарды сақтау мен тиімді пайдалануда қиындықтар туғызары анық, яғни су бетінің ұлттық ресурстарға бөлінуі биоресурстармен теңіз экологиясы үшін қауіпті. Ал екіншіден, бұл теңізді бөлудегі жаңа тартыстарға жол ашады, себебі су бетін бөлу, теңіз табанын бөлуден әлдеқайда күрделі.

Ресей Каспий теңізі жабық теңіз ретінде қаралып, Кеңес – Иран келісімдеріне сәйкес мәртебесі анықталуы керек деген болатын. Ресейдің көзқарасын Иран үкіметі де қолдаған-ды. Бұл келісім бойынша Каспий кондоминиум негізінде ортақ пайдаланыстағы теңіз болуы керек, яғни Каспийдің табиғи ресурстары теңіздегі минералды ресурстармен бірге барлық мемлекетке бірдей таралуы қажет. Бұл ұсынысты басқа үш мемлекет қолдамады. Оның да өзіндік себебі бар, өйткені бір мемлекеттің аумағына теңіз түбінің көп бөлігінің жақын болуы, олардың тәуелсіздік құқығын бұзады және теңіз түбіндегі ресурстарды барлау мен игеру үшін инвестициялар тартуда қиындықтар әкеледі. Осыған қоса кондоминиум идеясы әлемдік тәжірбиеде осыған ұқсас жағдайлар болмағандықтан та оны іске асыру қиынға соқпақ.

Түрікменстан 1993 – жылы Мемлекеттік шекара туралы заң қабылдаған кезде 12 – мильдік территориялық суға өз иелігін орнатты, бұл қадам Ашхабаттың Каспийді тұйық теңіз ретінде қарастыратындығын көрсетуде.

Қазақстан жағы Каспийдің ерекшеліктерін және оның Дон – Волга өзендері жүйесі арқылы ашық теңізбен жалғасып жатқандығын ескере отырып, оны теңіз деп танып, БҰҰ – ның теңіз құқы конвенциясын тарату позициясын ұстанды. 19 – шілде 1994 жылы Қазақстан Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы келісімнің жобасын аймақ елдеріне ұсынды. Жоба негізіне Каспийді тұйық теңіз ретінде қарастырып, теңіз құқы ережелерін қабылдап, сонымен қатар теңізді жағалаулық елдер арасында территориялық суға және айрықша экономикалық зоналарға бөлуді қарастыру енді. Аталған жобада теңізде жылжу және балық аулау еркіндігін сақтауға, барлық жағалаулық елдердің мүдделерінің қорғалуына кепілдік беретін арнайы үйлестіруші органның қажеттілігі атап көрсетілді. Каспий теңізінің мәртебесіне байланысты Қазақстанның ұстанымдарына кеңірек тоқталсақ; теңіз түбі мен ондағы ресурстарды барлық жағалаудағы елдер арасында халықаралық тәсіл және әлемдік тәжірбиелер бойынша ортақ сызық негізінде делимитациялауды ұсынды. Минералды ресурстарды игеру мен барлауды әр мемлекет өз еркінше өз зонасында белгілеуге тиіс. Жағалаудағы мемлекеттердің саяси және экономикалық мүдделерін тиімді түрде қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Каспийде аумақтық теңізді, балық аулау аймағын және ортақ су кеңістігін белгілеуді ұсынған болатын /10,568/.

1995 – 1996 жылдардағы халықаралық кездесулер мен конференцияларда, атап айтқанда, 1995 – жылы 30 қаңтар – 2 ақпан аралығындағы Ашхабаттағы, 28 – 29 маусымдағы Тегерандағы, 26 – 27 қыркүйектегі Алматы кездесулері; 1996 жылғы 20 – 22 мамырдағы Тегерандағы, 11 – 12 қарашадағы Ашхабатттағы; 1997 жылғы мамырдағы Алматыдағы басқосулар маңызды прогрессивті нәтижелер әкелмеді.

Каспийдің мәртебесін айқындау ұзақ уақытқа созылғаннан кейін, жекелеген жағалаулық елдер бір – бірімен екі жақты келісімдерге келе бастады. 1997 жылы Қазақстан мен Әзербайжан елдері теңіздің құқықтық мәртебесі айқындалғанша секторларының шекарасын медиана сызығы бойынша ұстануға келісті. Сонымен бірге осы жылы Қазақстан Түрікменстанмен кеңес кезінде қабылданған, Каспийді медиана сызығы арқылы бөлу туралы коммюникеге қол қойды.

Каспий мәселесінің толық шешілу жолында бетбұрыс әкелген қадам Қазақстан мен Ресей басшыларының 1998 жылғы қаңтардағы Каспий түбін әділетті шешу қажеттілігі туралы мәлімдемелері болып табылады. 1998 жылғы ақпандағы Астрахандағы, сәуірдегі Мәскеу кездесулері Каспий проблемасында оң өзгерістер әкелді.

1998 жылы 6-шілде күні Қазақстан мен Ресей президенттерінің Мәскеу кездесуінде теңіздің солтүстік бөлігін орта сызық арқылы түбінен шекараға бөліп пайдалану туралы келісімге қол қойылды. Қазақстан мен Ресей теңіздің түбін ғана шекараға бөлу қажет деп тапты. Бұл жағдайда теңіздегі су, балық, басқа да биоқорлары, оның ішінде мұнай қоры да ортақ болып есептелінетіні белгілі. Каспий орта сызығы арқылы ұлттық секторларға бөлінсе, Казақстан үлесіне 29% – ы, Ресейге 16% – ы, Әзербайжанға 20% – ы, Иранға 14% – ы, Түрікменстанға 21% – ы тиесілі болады.

Осыған сәйкес екі ел, егер кен орны теңіз түбіндегі шекара анықталған орта аралық тең бөліс сызығы жанынан табылса, онда оны игеру құқығы қаржы жұмсап, барлау жүргізген жаққа берілуі немесе 50/50 түрінде бөлінуі керек деген тоқтамға келісті. Үш даулы кеніш туралы мәселенің тағдыры анықталды. Хвалынское мен Центральное кеніштерін бақылау құқығы Ресейге жүктелді. Ал Құрманғазы кенішінің 50% – ы Қазақстан жағына өтіп, 25% – ы Ресейге, қалған 25% – на коммерциялық мақсаттағы компаниялар иелік ететін болады.

Бұл келісім маңызды оқиға болды, себебі бұл келісім арқылы солтүстік Каспийдің шекара мәселесі шешіліп қана қоймай, теңіздің құқықтық мәртебесін айқындауда негіз жасалды. Енді осы келісім негізге алынып, Каспийдің мәртебесі айқындалар болса, онда Каспий қандай болар еді деген сұрақ туындайды. Әрбір мемлекеттің жағалауынан 12 – мильдік немесе басқалай келіскен ендікте шекаралық, кедендік, санитарлық т.б. бақылаулар жүргізетін зоналар орнайды. Бұл территориялық судың баламасы тәріздес. Тағы да жағалық сызықтан 20-мильдік ендікке дейінгі аралықта балық аулау зонасы қойылады. Бұл көрсетілген зонада тек сол мемлекеттің кемелері ғана аулайды. Ал әрі қарай ешқандай зона ешқандай шекара қойылмайды, биологиялық ресурстар ортақ, ортақ экологиялық стандарттар, балық аулаудың келісілген шарттары. Теңіз түбі мен қойнауы екі жақты келісімдермен реттеледі. Бұлай шекара жүргізу халықаралық әділеттілік және келісім ұстанымына сәйкес жүргізілуі керек. Бұл жағдайда әлемдік тәжірбиедегі 80 пайыз қолданатын орталық сызық алынады.

Ресеймен Қазақстан арасындағы келісімге сәйкес шекараны анықтау аралдарды, геологиялық құрылымды т.б. ескере ортырып, орталық сызықты негізге ала отырып жүргізілді. Осылай пайда болған теңіз түбі секторлы шегінде екі жағалаулық елдің барлау, игеру, басқару мақсаттарында жұмыстар жүргізуге дербес құқықтары бар.

Шекара сызықтары болашақтағы перспективті көмірсутекті құрылымдарды бөліп өткен жағдайда (Құрманғазы – Ресей мен Қазақстан, Центральное – Ресей - Қазақстан, Ялама – Самур – Ресей - Әзербайжан), аталған кен орындарында барлау және игеру жұмыстары бірлесіп жүргізіледі.

Ал теңіздің түбін бөліп, акватоторияны жалпы пайдалануға қалдыру туралы ұсынысты Каспий жағалауындағы өзге елдер қалай қабылдады дегенге келсек, Әзербайжан Ресей мен Қазақстан арасындағы қойнау бөлісуді қолдады, Бірақ бұрынғыша су бетін де бөлуді ұстанып отыр. Түрікменстан 45 – мильдік жағалық зонаның өздеріне тиімдірек екенін білдіре отырып, егер өзге мемлекеттер теңіз түбін ғана бөлуге келіссе осы ұсынысқа қосылатынын айтуда. Каспий секторларға бөлінген жағдайда 14% – дық үлес тиетін Иран бұл нұсқамен келіспейтіндігін көрсетті. Иран өкіметінің ұсынысы теңіз түбі мен су бетін ортақ пайдалану режимін немесе 20% – дық үлес бойынша теңізді бес ұлттық секторларға бөлу.

В. В. Путиннің 2000 жылғы 9 – 10 қазандағы Қазақстанға ресми сапары кезінде «Каспийдегі ынтымақтастық туралы Декларацияға» қол қойылды. Тараптар биоресурстарды сақтау мен қоршаған ортаны қорғау салаларында бірлескен ұстаным белгіледі. 2004 жылы 9 маусымда Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға талдау жасалды. Каспий теңізінің құқықтық режимін реттеу мәселесі күн өткен сайын өзекті болып отыр. Мұның өзі жағалаудағы мемлекеттер үшін Каспий қайраңындағы көмірсутекті шикізатты қоры стратегиялық мәнге ие болуымен байланысты туындап отыр. Оның үстіне энергияның негізгі тұтынушылары болып табылатын ірі елдер мұндағы ресурстарды игеруге және тасымалдауға зор мүдделік танытып келеді.

Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияда Қазақстан жағының пікірінше, бірінші кезекте Каспий акваториясын аймақтарға бөлу және олардың режимін анықтау проблемасын шешу керек. Бұл мәселеде кейбір елдер Каспий теңізін ортақ халықаралық практикаға сәйкес аумақтық теңіздерге, балық айлау аймақтарына және ашық теңізге бөлуді ұсынды.

Балық аулау аймағының режимі іс жүзінде келісілген. Тек бұл аймақты жеке категорияларға бөлу және оның енін анықтау қажеттігі туралы мәселе ашық қалып отыр.

Каспий теңізінің табанын шектеу мәселесінің маңызы айрықша. Қазақстан мұны халықаралық құқықтық жалпыға ортақ нормаларын ескере отырып, қатарлас және қарсы бетте орналасқан мемлекеттердің уағдаластығы негізінде жүзеге асыруды ұсынады. Каспий теңізінің труба құбырларын жүргізу шарттары Қазақстанның пікірі бойынша құбыр учаскесі өтетін тараптардың келісімі бойынша жүзеге асырылуы тиіс /20,265/.

Қазіргі таңда тек Ресей ғана өз секторының шекараларын айқындай алды. Қазақстанда Түрікменстанмен, Түрікменстанда Әзербайжан және Иранмен, Әзербайжанда Иранмен және Түрікменстанмен Каспий түбінің шекара сызығы анықталмаған.

Каспий мәселесі бойынша арнайы жұмыс тобының 20 отырысы өтсе де, шетелдік сарапшылардың айтуынша Каспийдің мәртебесі әлі де тұманды болып отыр. Жалпы Каспийдің мәртебесін анықтауда ондағы мемлекеттердің ортақ шекара белгілеуге, елдер арасындағы қатынасты толық жандандыруға теңіз түбіндегі мұнай кедергі келтіріп отыр. Соған қарамастан мемлекеттердің ортақ бір шешімге қақтығыстарсыз, дипломатиялық жолмен келісімге келу мүмкіндіктері бар деп айтуға толық негіз бар. Себебі, Каспий - достық пен бейбітшілік теңізі.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Ахметова Г. и др. – Проблемы обеспечения экономической безопасности стран Центральной Азий и Каспийского региона. Analytic 2005/ 5

2. Ашимбаев М. – Безопасность Казахстана на современном этапе. Алматы, КИСИ, 2002

3. Жулинский М. – Каспийский регион: нефтегазовые проблемы. География в школе. 04. 2006 с.18

4. Зачем приезжал И. Алиев? – Континент. 17 – 30 марта, 2004

5.Карагианнис Э., Сулейменов. У. – Споры по правовому положению Каспия: Позиция Казахстана. Казахстан и современный мир. 2 (9) 2004

6. Касенов.У. – Каспийское море; правовой статус, нефть и международная безопасность. Алматы, КИСИ, 1998

7. Мамедов Р. – Нефтяная дипломатия Баку. Междунароодная жизнь.2002. №5.

8. Мансұров Т. – Қазақстан – Ресей қатынастары өзгерістер дәуірінде. 1991 – 2001. Алматы, «Қазақстан» 2006

9. Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных отношений (под. ред. М. С. Ашимбаева) Алматы, КИСИ, 2002

10. Тоқаев Қ. – Қазақстан республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002

(Алматы қ., Қазмемқызпи).

Мәдениеттанушы Т.Ғабитов осы жоғарыдағы ұғымдарға мынадай түсінік береді: «Мәдениет - халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда қауыммен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады..., ал өркениет (цивилизация), семантикалық жағынан алғанда, азаматтық дегенді білдіреді, ... » /1/. Ал ғалым Ғ.Есім «өркениет» деген ұғымға мынадай сипаттама береді: «Өркениет - деген бір халықтың міндетті түрде жетіп жығылатын көрініс. Өркениеттіліктің мәні оның даралығында» - дейді.

Бүгінгі қазақ тілінің байлығына, ғылымның ең терең тұнғиығына бойлай алатын қабілетіне, көркемділігіне, әдемілігіне, шешендігіне ешкім қарсы дау айтып, таласа алмайды. Біз ана тілімізді қазіргі қазақ өркениетінің қалыптасу үдерісінің басты факторы есебінде қарастырамыз. С.Е.Маловтың қазақ тілі туралы: «Түркі халықтарының ішінде ең суретшіл, образды тіл - қазақ тілі. Қазақтар өзінің шешендігімен де, әсем ауыз әдебиетімен де даңқты»- деген пікірі бар.

Тіл – қатынас құралы ғана емес, халықтың тәжірибесі жинақталған мол қазынасы, мұрасы. Ұлттық тіл – ұлттық философияның қайнар көзі. Оған қазақтың нақыл сөздері мен мақал-мәтелдеріндегі философиялық ой негіз бола алады. Ал, мәдениет үдерісі кең ұғым есебінде, адамның бүкіл санасын қамтиды. Өз орайында тіл сананың феномендік жағы есебінде қоғамдық жүйенің толымды қызметін қамтамассыз ететін рухани компонент болып табылады. Ол адамның рухани еңбегінің өнімі, қоғамдық өзгерістер жиынтығының маңызды бір бөлігі. Тіл – халықтың тәжірибесі, жинақталаған мол қазынасы, мұрасы, әрбір егемен елдің елдік белгілерінің ішіндегі аса маңыздыларының бірі. Әр елдің, халықтың мәдениеттілігінің сауаттылығының деңгейін айқындайтын оның тілінің қолдану аясы мен сапасы болса керек.

1997 жылы «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заң қабылдаған сәттен бастап және Елбасымыз Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын 1998-2000 жылдар аралығында іске асыру барысында қоғамдық өмірдің барлық негізгі салаларында тіл құрылысы процестерінің одан әрі кеңеюі мен тереңдеуі үшін алғы шарттар жасалды. Қазіргі уақытта елімізде тілдер қолданысының дамуын табысты іске асырудың құқықтық негіздері қалыптасты. Тіл құрылысының үрдістері қоғамда түсіністік пен қолдау тауып келеді. Алайда, мемлекеттік тілдің алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі оның жаңа әлеуметтік-мәдени болмысты бейнелеудегі мүмкіндіктерін кеңейтудің қажеттігі болып отыр. Бұл бағытта нысаналы түрде ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізілуде.

Мәдени және БАҚ салаларында мемлекеттік тілді дамытуда белгілі бір оң ілгерілеуге қол жетті. Қазақ тіліндегі телехабарлардың көлемін ұлғайту бағытында айтарлықтай оң қадамдар жасалды. Бұл ретте мемлекеттік тілде хабар тарататын мамандандырылған телеарнаның ашылғанын атап айтуға болды. 2000 жылы 192 телеарнаның басым көпшілігі – 144-і екі тілде хабар таратты. Алайда бұл салада ерекше назар аудару қажет, бұл кино, мультипликация, телешоу, сазды бағдарламалар, жастар журналдары. Солардың арасында мемлекеттік тілде шығарылатын теле және радио хабарлар, көркем және анимациялық фильмдердің жалпы саны мен сапасы егемен Қазақстанның қажеттіліктерін қанағаттандыра алмай отыр /2/ .

Білім беру жүйесінде де мемлекеттік тілдің маңызы біртіндеп артып келеді. Қазақ тілінде оқытатын мектептердің жалпы саны біртіндеп өсіп, 2000 жылы республикадағы мектептердің жалпы санының 43 % шамасына жеткен (Білім және Ғылым министрлігінің мәліметі бойынша). Тіл дамуын табысты жүзеге асырудың неғұрлым маңызды шарттарының бірі қоғамдағы жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылатын тілдерді оқытудың толыққанды жүйесінің тұрақты қызмет етуін ұйымдастыру мен қамтамассыз ету болып табылады. Аталған жүйе түрлі деңгейлерде және әр түрлі нысандарда жүзеге асырылатын дара байланысты сабақтас және мүмкіндігінше үздіксіз процесс болуға тиіс. Тіл даярлығын ұйымдастыруда қамтамассыз етуде жалпы білім беретін мектептер үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Өскелең ұрпақтың рухани-имандылық дамуы және елінің мемлекеттік тіліне деген қызығушылығын дарыту мақсатында мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қазақ тіліндегі көркем, танымдық әдебиетпен, мерзімді басылымдармен толық және сапалы қамтамассыз етуге көңіл бөлу қажет деп ойлаймыз.

Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуы – ана тіліміздің арқасында ұлт болып ұйып келген халқымыздың өміріндегі ұлы оқиға. Елімізде қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қалыптасып, одан әрі дамуына қажетті жағдайлардың бәрі бар. Ендігі мақсат жоғарыда айтып өткендей жас ұрпаққа білім берудің барлық салаларында қазақ тілінде оқытуға кеңінен жол ашу. Еліміздің барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайлар жасалуда. Үкіметтің негізгі міндеттерінің бірі – мемлекеттік тілдің рөлін арттыру, себебі тіл – еліміздің мемлекеттілігінің басты факторы болып табылады. Мемлекеттік тіл еліміздегі мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс-қағаздарын жүргізу тілі ретінде мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастарының барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу тілі болып табылады.

Халқымыздың барлық азаматтар үшін басты мәселе – ұлты, ұлтының тілі, мәдениеті, әдет-ғұрпы, салт дәстүрі, яғни ұлттық құндылықтары, бұл құндылықтардың дамуы мен өркендеуі келешекте мемлекеттік біртұтастығын күшейтудің басты шарты. Қандайда бір халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы және сауаттылығы оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымының кеңдігімен, орамдылығымен және ұтымдылығымен өлшенеді. Сондықтан мемлекетіміз үшін мемлекеттік тіл –қазақ тілі ұлтымыздың мәдени, рухани бірлігінің даму көрсеткіші болу тиіс.

Тіл тағдыры десек – ұлт тағдыры десек, тілі жағынан да ұлттық дәлелі де, дінді, ұлттық мәдениеті мен әдебиеті де, салт-дәстүрі де, әдеп-ғұрпы да, менталитеті де жойылады. Біз мәдениетті тілден бөліп қарастыра алмаймыз. Өйткені, тіл – мәдениет дамуының факторы есебінде өркениеттік дамудың бір көзі болып табылады.

Ал біз өркениетті, дамыған ел болу үшін, қазақ ұлтының ұлт болып сақталып қалуы үшін бір-ақ сүйеніш, бір-ақ тірек бар. Ол – тіл. Егер тіл әлсіресе немесе жоғалса, ұлтқа да, сонан кейін мемлекетке де қатер. Өйткені патриотизм де, рух та тек тілмен қоректенеді, тілден нәр алады, содан қуаттанады. Тілді сақтау – ұлтты сақтау, мемлекетті сақтау. Тілді дамыту ұлтты дамыту, мемлекетті, өркениетімізді, мәдениетімізді дамыту деп түсінеміз. Өркениет туралы бүгінгі күні көп зерттеуде. Ал қазаққа байланысты өркениеттілікті тек техникалық, экономикалық жағынан қарастырсақ, ауыз толтырып айтарлықтай жағдайымыз бар екен. Сондықтан да қазақ өркениеті, мәдениеті, тілі туралы айту әбден орныды. Бұдан байқайтынымыз, мәдениет пен өркениет бір-біріне байланысты ұғымдар. Мәдениеттанушы Г.Чайлдың пікірінше, өркениетке еңбектің қоғамдық жолмен бөлінуі, қаланың пайда болуы, жазбаша мәдениеттің дамуы, азаматтық қоғам мен мемлекеттің орнауы жатады.

«Ұлттық мәдениетте жалпы азаматтық мәдениет, тек оның көріну аймағы, географиясы өзгеше. Әлемдік мәдениет ұлттық мәденеттің ортақ заңдылықтарын бейнелейтін ұғым» /3/ деп Ғ.Есім айтқандай, ұлттық мәдениетті бүкіл азаматтық өркениеттің құндылықтары мен талаптарын ескергенде ғана жандандыруға болатындығы өмір талабынан туған заңдылық болып табылады.

Күні кешеге дейін ғалымдар «Дала өркениеті» деген терминді қолданып келді. Ендігі жерде «Қазақ өркениеті» деген ұғымды еңгізуді дұрыс деп ойлаймын. Осы жерде Ғ.Есім: «Біз ұлттық мәдениет, менталитет, ұлттық ерекшелік деп айтып та, жазып та жүрміз. Ойлаймын осының бәрінің ұғымын сыйғызып, оны «Қазақстандық өркениет»-дейтін мезгіл жетті», - деген ой тастайды /4/. Менінше, бұл өте орынды айтылған сөз.

Егер әлемдік өркениетке қазақтардың қосқан үлесін тізетін болсақ, онда біз бір мақаламен шектеле алмаймыз. Ұлттық тіл сақталмаса, ұлттық тарихымызды шынайы күйінде кім жазып береді ? Мысалы, М.Әуезовтың «Абай жолы» романы - өз ұлтының ауыз және жазба әдебиетінің құндылықтары. Ұлы Абайда өзінің ана тілінен бастау алған.

Ерте кездің өзінде-ақ біздің бабаларымыз мекендеген жерлерде 400-ге жуық қалалар болған екен. Соншама қалаларды тұрғызған қазақ халқында өркениет болмаған деп айта алмайды. Осының бәрі халқымыздың өркениеттілігін мойындататын бірден-бір айғақ, дәлел. Қазақ өркениетін – қазақ халқының өзіне тән ұлттық ерекшелігі, ұлан байтақ жері бар, ауыз және жазба мәдениеттің даму үрдісі бар ежелгі өркениетті ел деп білеміз.

Сөз соңында қортындылай келе, біз қазақ халқының өркениеттік даму кезеңіндегі басты факторларының бірі есебінде тілдің қызметін талдадық..

2. Тілдерді қолдау мен дамытудың 2001-2010 жылдарғы арналған Мемлекеттік бағдарламасы.

3. Ғ.Есім Сана болмысы. –Алматы, 1999 ж.

4. Ғ.Есім Береке басы – бірлік. // Егемен Қазақстан 2002 ж. 12 ақпан.